پژوهش حاضر با همین رویکرد به بررسی جایگاه و نقش خاندان قراگوزلو در تحولات سیاسی اجتماعی همدان می ­پردازد.
۱-۷- فرضیه‌ها:‌

1. 1. به نظر می­رسد اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی همدان با ورود این طایفه دچار تغییر شده است.

1. 1. به نظر می­رسد ورود طایفه قراگوزلو به همدان باعث تغییر در ترکیب گروه ­های قدرت (روحانیون و زمینداران) آن منطقه شده است.

۱-۸- بررسی و نقد منابع:‌
منابع مورد استفاده در پژوهش کنونی به سه دسته قبل تقسیم می­باشند:
۱-۸-۱- تاریخ­های عمومی و سلسله­ای دوره­ قاجار
در دوره­ قاجار همانند دوره­ های قبل از این سلسله تواریخ سلسله­ای به رشته تحریر در آمده است، که هریک به نوبه­ی خود سهم بزرگی در روشن شدن تاریخ این سلسله برعهده دارند؛ از جمله این آثار، تاریخ منتظم ناصری نوشته؛ محمدحسن خان صنیع­الدوله ملقب به اعتمادالسلطنه می­باشد که علاوه بر انعکاس حوادث و رویدادهای عصرناصری و حوادث کلی این عصر مطالب با ارزش و منحصر به فردی راجع به امراء و خوانین قراگوزلو در آن به چشم می­خورد.
اعتمادالسطنه در این اثر ضمن پرداختن به نقش مهم امرای این خاندان در حوادث و رویدادهای دربار، عهد ناصری نظر به وقوف و اطلاعاتی که از حوادث و رخدادهای دربار ناصری دارد به خوبی به منازعات و کشمکش­های امرا و صاحب منصبان دربار ناصری اشاره می­ کند و نقش خوانین و امرای این طایفه را هم بازگو می­ کند. نکته جالب در مورد اثر وی، دیدگاه خصمانه او با این خاندان و پرهیز از مبهم­گویی و غیرشفاف بودن است. به طوری که بدون هیچگونه چشم­پوشی خاندان مذکور را «شرور» و «جاه­طلب» معرفی می­ کند.
۱-۸-۲- کتاب­ های خاطرات
نوع دیگری از آثار که در تحقیق حاضر مورد استفاده قرار گرفته است؛ کتاب­های خاطرات می­باشد که به نوبه­ی خود سهمی عظیم در روشن شدن حقایق موضوع مورد بحث ما یعنی پژوهش کنونی داشته اند. کتاب­های خاطرات نسبت به تواریخ رسمی دارای این مزیت می­باشند که از محدودیت­های منابع رسمی و درباری برخوردار نیستند و دست نویسندگان آن­ها در بیان حقایق بازتر می­باشند. از جمله مهمترین این نوع آثار باید به کتاب ارزشمند خاطرات ظهیرالدوله اشاره نمود که در مواضع متعدد راجع به حوادث و وقایع شهر همدان در دوره­ مورد بحث ما مطالبی در خور و به­ سزا دارد. و نقش امرای مذکور در حوادث این دوره را به خوبی نمایان می­سازد.
از آنجائیکه ظهیرالدوله خود مدتی کوتاه عهده­دار منصب حاکمیت در شهر همدان بوده و از نزدیک شاهد وقایع و رویدادهای این عصر بوده است و خود در متن حوادثی همچون تشکیل مجلس فوائد عمومی، پیدایش مشروطیت و استبداد صغیر نقش داشته است، کتاب او اطلاعات مفیدی راجع به حوادث مذکور ارائه می­نماید، که در سایر منابع به چشم نمی­خورد.
نیز از جمله این آثار باید به کتاب خاطرات فریدالملک همدانی اشاره نمود. که با توجه به اینکه خود از منسوبان طایفه­ی مذکور می­باشد در کتاب او اطلاعاتی دست اول راجع به خویشاوندان و نزدیکان این شخص به چشم می­خورد؛ اما نسبت به کتاب ظهیرالدوله مقداری محافظه ­کاری و جانبداری در اثر او مشاهده می­ شود که البته با توجه به انتصاب شخص مذکور به طایفه قراگوزلو تا حدی قابل توجیه می­باشد.
نیز از جمله آثار مذکور: کتاب خاطرات و اسناد، حسین­قلی خان نظام­السلطنه مشهور به «مافی» و شرح زندگانی من اثر عبدالله مستوفی قابل ذکرند؛ که لابلای صفحات آثار آن­ها اشاراتی به موضوع مورد نظر پژوهش­ ما به چشم می ­آید.
۱-۸-۳- مأخذ و مجموعه­های اسنادی
نوع دیگری از منابع مورد استفاده در پژوهش کنونی، نوشته­ های نویسندگان متأخر و مجموعه­های سندی تاریخ معاصر می­باشند که به صورت چاپ شده یا خام در مراکز اسنادی موجود می­باشد. از نوشته­ های معاصرین پیشتر از همه باید از دو نوشته استاد اذکایی در مورد این خاندان یاد نمود که اولی به صورت مقاله، تحت عنوان «قراگوزلوهای همدان» در مجله آینده به چاپ رسیده است و در واقع اولین پژوهش رسمی در مورد این خاندان به ­شمار می ­آید.
اثر بعدی ایشان در مورد این خاندان کتابی با عنوان «تاریخ معاصر همدان» می­باشد که بصورت دست­نوشته در مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران شعبه غرب کشور «همدان» موجود می­باشد و هنوز به چاپ نرسیده است. در این اثر نیز استاد اذکایی به بررسی جایگاه و نقش این خاندان در تحولات معاصر همدان با نگاه دقیق و همه جانبه پرداخته است و در واقع با افزودن بخش­های جدید به مقاله قبلی کارخود را تکمیل نموده است.
لذا لازم است، از بزرگواری ایشان و کارکنان مرکز اسناد ملی که با بزرگواری اثر حاضر را در اختیار بنده قرار داده­اند تشکر ویژه داشته باشم. نوشته­­ی مذکور به خصوص در بخش نسب­شناسی و تبارخاندان قراگوزلو در پیشبرد این پژوهش نقش اساسی داشته است.
دست­نوشته، قاسم برنا (هنور چاپ نشده) از نسخه خطی «عبره­ لمن اعتبر» نوشته­ی میرزا کریم کرمانی می­باشد که چون دسترسی به اصل نسخه مشکل بود این رونوشت گره­­گشای انجام پژوهش کنونی می­باشد. نوشته مذکور سندی دست اول و منبعی منحصر به فرد راجع تحولات سیاسی و اجتماعی همدان در دوره­ مذکور و نقش خوانین قراگوزلو در این وقایع می باشد.
نوشته­ی دیگری که در انجام این پژوهش نقش اساسی داشته است؛ شرح حال ناصرالملک قراگوزلو می­باشد تألیف؛ ابراهیم صفائی که خود جزو رهبران مشروطه بوده، به چاپ رسیده است. صفائی در این اثر به نقش مهم این شخصیت درحوادث سیاسی عصر و نفوذی که بر درباریان قاجار داشته است و تأثیرگذاری او در حوادث مشروطه تأکید ورزیده و زوایای آشکار و پنهان این شخصیت مرموز تاریخ معاصر را مورد واکاوی قرار می­دهد. و تحقیق کنونی بیشتر بر پایه­ سند محور می­باشد.
متأخرین پژوهش معاصر در مورد این خاندان کتاب عنایت­الله مجیدی با عنوان «مجموعه­آثار» می­باشد، که شرح زندگینامه و سفرنامه­های «حاجی­عبدالله ­خان قراگوزلو امیرنظام همدانی» در آن مورد شرح و بررسی قرار گرفته است؛ ولی متأسفانه علیرغم عنوان همدانی که شخص مذکور دارا می­باشد در متن کتاب مطالب چندانی راجع به شهر همدان در آن به چشم نمی­آید.
و بالاخره باید از مجموعه­های اسنادی در این پژوهش یاد کرد که به نوبه­ی خود سهمی مهم در انجام این پژوهش داشته است. مهم­تر از همه «پنجاه­نامه تاریخی دوران قاجاریه» که به کوشش ابراهیم صفائی گردآوری شده است، در این مجموعه سندهای مهمی راجع به این خاندان ارائه گردیده است. همچنین «اسناد همدان و ولایات ثلاث در دوره­ مشروطیت» که به کوشش جمشید مظفری گردآوری و فراهم گردیده است؛ حاوی اطلاعات ارزشمندی راجع این خاندان می­باشد.
در کنار این مجموعه­های سندی، باید از مجموعه اسناد مراکز آرشیوی همچون مصاحبه با مرحوم دکتر علی اقبالی(مؤسس و رئیس وقت دانشگاه عمران و توسعه همدان، نام برد که در تاریخ ۲۲/۸/۱۳۷۹ توسط آقای داود ترکاشوند (کارمند رسمی سازمان فوق)، به شماره آرشیو؛ ۱۷٫ در سازمان اسناد و کتابخانه ملی غرب کشور (همدان) انجام شد و موسسه­ی مطالعات تاریخ معاصر و همچنین مرکز اسناد مجلس، یاد کرد که هریک به نوبه­ی خود سهمی عمده در انجام این پژوهش داشته اند. و سرانجام مجموعه اسناد خانوادگی، ازجمله اسناد خانوادگی حسن دانشفر که راهگشای بسیاری از مسائل در انجام این پژوهش بوده است.
در کنار اسناد که به نوبه­ی خود نقش مهمی در انجام این پژوهش داشته اند؛ روزنامه­های عهد مشروطه همدان هم حائز اهمیت می­باشند. روزنامه­هایی همچون «اتحاد»، «اکباتان» و «گلگون» به صورت مستقیم یا غیرمستقیم سهمی عمده در انجام این پژوهش برعهده داشته اند.
۲- جغرافیای همدان
فصـل دوم
اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی همدان در دوره­ قاجار
پیش از پرداختن به اوضاع سیاسی و اجتماعی همدان در دور­ی قاجار به عنوان مقدمه ورود به بحث اصلی لازم است کلیاتی راجع به جغرافیای تاریخی شهر همدان گفته شود تا راه ورود به بحث اصلی فراهم گردد.
برای بررسی اوضاع جغرافیایی همدان، ابتدا به بررسی وضعیت جغرافیایی این استان می­پردازیم، استان همدان جزو استان­های غربی، ایران است که ۱۹۴۴۵ کیلومتر مربع مساحت دارد و از شمال به استان زنجان و قزوین از جنوب به استان لرستان، از مشرق به استان­های مرکزی و از مغرب به استان­های کرمانشاه و کردستان محدود می­ شود.

بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، این استان شامل هشت شهرستان: همدان، ملایر، نهاوند، اسدآباد، تویسرکان، رزن، بهار و کبودرآهنگ و بیست بخش می­باشد.
طبق سرشماری سال ۱۳۳۵ش، جمعیت استان مذکور ۱۰۹۳۰۷۹ نفر بوده و در سرشماری سال ۱۳۶۵ بالغ بر ۱۵۳۳۸۸۵ نفر گردیده است که جمعیتی نسبی آن ۷۵ نفر در هر کیلومتر مربع است(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۱۹).
۲-۱- فرهنگ و زبان
فرهنگ و زبان: در استان همدان، گروه ­های مختلفی با فرهنگ­ها و آداب و سنن خاص خود زندگی می­ کنند. بدین جهت، تفاوت لهجه در سطح استان به خوبی مشهود می­باشد.

1. 1. فارسی: اغلب ساکنان مرکز استان به زبان فارسی تَکلَّم می­ کنند.

1. 1. ترکی: اغلب ساکنان شمال غرب استان به خصوص در نواحی شمال و غرب اطراف شهر همدان به زبان ترکی صحبت می­ کنند.

1. 1. لُری و لَک: ساکنان ملایر، نهاوند، تویسرکان و سامن به زبان لّری و لَک تکلم می­ کنند.

1. 1. کُردی: اغلب ساکنان شمال غرب و غرب استان واقع در مجاورت استان­های کرمانشاهان و کردستان به زبان کرُدی سخن می­گویند(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۲۲).

۲-۲- عشایر استان همدان
همدان منطقه­ای است کوهستانی که در دامنه رشته کوه الوند قرار دارد؛ رشته کوهی که سرچشمه رودها و جویبارها در بخش شمالی و جنوبی است و مراتع بین دره­ای آن از دیرباز سبب جذب بخشی از دامداران و عشایر به این منطقه شده است. این استان با داشتن هوای سرد در زمستان و معتدل در تابستان، مراتع لازم را برای چرای بهاره و تابستانه­ی دام­های عشایر فراهم نموده است.
امّا هوای به شدت سرد استان، مانع از حضور دائمی و بلند مدت آن­ها می­ شود و آنان تنها به صورت موقت به این استان کوچ ییلاقی دارند. از آن جمله تیره­هایی از ایلات ترکاشوند، جَمور، یارمتاقلو و بنفشه را می­توان نام برد؛ که از ایلام، کرمانشاه، لرستان و استان مرکزی به این منطقه کوچ می­ کنند. این عشایر، به علت کوتاه بودن تابستان منطقه، صرفاً به دامداری می­پردازند، اکثر عشایر استان، مسلمان هستند و به زبان و لهجه­ی کّردی، لّری و ترکی سخن می­گویند. آن­ها فرآورده ­های خود را در بازارهای استان عرضه می­ کنند(بدیعی، ۱۳۶۷: ۱۳۳-۱۳۴).
شهرستان همدان در طول دَرّه­ی وسیعی که از دو طرف به کوه­های بلند و ارتفاعات الوند محصور است، قرار دارد. این شهرستان از شمال به رزن و کبودرآهنگ، از مشرق به ساوه و اراک، از جنوب به ملایر و تویسرکان و از مغرب به بهار و اسدآباد محدود می­ شود، ارتفاع آن از سطح دریا ۱۷۴۷ متر است.
بنای اولیه­ شهرستان همدان را به دیاکو، پادشاه ماد (حدود ۷۰۰ سال پ.م) نسبت می­ دهند. هرودت، مورخ یونانی، در تاریخ خود نوشته است که این پادشاه، اکباتان را برای پایتختی انتخاب کرد و در آن کاخی عجیب و مستحکم به صورت هفت قلعه که هر یک درون دیگری قرار گرفته بود، ساخت و به تقلید از قصرهای بابلی، کنگره­های هریک از دیوارهای قصر را به رنگی درآورد. این قصر ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ اتاق داشت و آن را هگمتان (محل اجتماع) یا هگمتانه یا اکباتان می­خواندند؛ از آنجا که همدان شهری قدیمی و باستانی است، محلات قدیمی با ویژگی­هایی که در سیمای قدیمی اغلب شهرهای ایران مشاهده می­ شود، در آن وجود دارد(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۱۴).
شهر همدان از نظر بافت شهری به چهار منطقه­ اصلی تقسیم می­شد که هریک از این مناطق شامل چندین کوی و محله بودند. این محلات به دو صورت طراحی و ساخته شده بود، به حالت گِرد و مُطَوّل یا دراز؛ به غیر از این دو حالت، ترکیبی از آن دیده شده است.
۲-۳- مناطق چهارگانه و قدیمی همدان عبارتند از:
۲-۳-۱- درود آباد
این منطقه، شامل محلات سرچمن آقا، آقاجانی بیگ، امامزاده یحیی، قلعه­ی کاظم سلطان و محله­ی شریف­الملک؛ می­باشد.