بند اول: قواعد کلی مربوط به مسئولیت بین‌المللی دولت
مسئولیت بین‌المللی دولت یکی از مهمترین نهادهای حقوق بین‌الملل است که عامل توسعه و تحول حقوق بین‌الملل و ضامن اجرای تعهدات بین‌المللی دولت‌ها به شمار می‌رود. در واقع هر تعهدی که دولت‌ها در روابط دوجانبه یا چند جانبه بر عهده میگیرند اعم از آن که منشا آن تعهد قرارداد، اقدام یکجانبه، عرف یا قواعد آمره بین‌المللی باشد، فقط در پرتو اصول و قواعد ناظر برضمانت اجرا است که میتوان برای آن تعهدات اعتبار اجرایی تصور کرد. از اینرو، قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت، با آن که هنوز هم به صورت یک معاهده بین‌المللی در نیامده، ولی از دیر باز در روابط بین‌المللی و حل و فصل اختلافات میان دولت‌ها مجری بوده است.[۴۷۱] قواعد فعلی مسئولیت بین‌المللی دولت به دلیل نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه در منازعات مسلحانه، قابل کاربرد در حملات سایبری نیز میباشد لذا لازم است که در اینجا مفهوم مسئولیت و قواعد حاکم بر آن را بررسی نماییم.
الف: مفهوم مسئولیت بین‌المللی و قواعد حاکم بر آن
۱- مفهوم مسئولیت بین‌المللی
مسؤولیت بین‌المللی، نهادی حقوقی است که به موجب آن کشوری که عمل خلاف حقوق بین‌الملل به او منتسب است باید خسارات وارده به کشور متضرر از آن عمل را طبق حقوق بین‌الملل جبران نماید.[۴۷۲]
مسؤولیت بین‌المللی هنگامی رخ میدهد که یک دولت تعهدی را در مقابل دولت دیگر نقض می‌کند. هر عمل غیرقانونی بین‌المللی توسط یک دولت، متضمن مسؤولیت بین‌المللی آن دولت است. به طور کلی، مسؤولیت بین‌المللی دولت دو عنصر را در بر میگیرد:
الف. ارتکاب یک عمل غیرقانونی ب. قابلیت انتساب به دولت.
مسؤولیت بین‌المللی یک عمل ناقض تعهدات بین‌المللی، به موجب حقوق بین‌الملل تعیین میگردد. اگر دولت دارای دفاع معتبری باشد از مسؤولیت مبرا میگردد و گرنه در نتیجه مسؤولیت مجبور به پرداخت خسارت می‌شود.
به نظر شارل روسو، مسئولیت به شکل زیر تعریف میگردد:
« مسئولیت بین‌المللی از ابداعات حقوقی است که به موجب آن دولت ناقض یک قاعده بین‌المللی موظف است خسارات حقوقی ناشی از این نقض را در قبال دولت دیگر جبران کند »[۴۷۳].
کمیسیون حقوق بین‌الملل نیز، ماده ۱ طرح مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها را به این اصل اختصاص داده است. ماده مزبور مقرر می‌دارد: « هر فعل متخلفانه بین‌المللی دولت موجب مسئولیت بین‌المللی آن دولت است». کمیسیون حقوق بین‌الملل در تفسیر خود از اصل مندرج در مادۀ مزبور بیان می‌دارد:
« اصلی که به موجب آن ” رفتار یک دولت که حقوق بین‌الملل آن را به عنوان عمل نامشروع توصیف می‌کند، مسئولیت آن دولت از دیدگاه حقوق بین‌الملل را در بر دارد"، یکی از اصولی است که قویاً توسط رویۀ دولت‌ها و احکام قضایی مورد تأیید قرار گرفته است و عمیقاً ریشه در دکترین حقوق بین‌الملل دارد.»[۴۷۴]
۲- تدوین قواعد حاکم بر مسئولیت بین‌المللی دولت
در حقوق بین‌الملل، مسؤولیت بین‌المللی دولت، اساسا شکل عرفی دارد; زیرا هرچند طرح پیش‌نویس کمیسیون حقوق بین‌الملل به تصویب رسیده است، اما تاکنون به صورت معاهده بین‌المللی در نیامده، بنابراین، در این زمینه، حقوق عرفی، آراء دادگاه‌های بین‌المللی معاهدات دو یا چند جانبه، به خصوص قطعنامه‌های مجمع عمومی و طرح پیش‌نویس کمیسیون حقوق بین‌الملل را باید مورد توجه قرار داد; یعنی حقوق مسؤولیت بین‌المللی را در این اسناد باید جست وجو کرد. به طور مشخص، در کنار حقوق عام مسؤولیت بین‌المللی کشورها، تعدادی متون قراردادی بین‌المللی در زمینه مسؤولیت بین‌المللی کشورها در موارد خاص وجود دارد که برخی از آن ها عبارتند از:
- عهدنامه چهارم لاهه مورخ ۱۹۰۷ در زمینه مسؤولیت بین‌المللی اعمال ارتکابی نیروهای مسلح؛
- عهدنامه بروکسل مورخ ۲۵ مه ۱۹۶۲ و عهدنامه وین مورخ ۱۹ مه ۱۹۶۳ در زمینه مسؤولیت بین‌المللی کشورها به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای؛
- معاهده مورخ ۲۷ ژانویه ۱۹۶۷ و عهدنامه مورخ ۲۹ مارس ۱۹۷۲ راجع به مسؤولیت کشورها برای پرتاب اشیا به فضا؛
- عهدنامه مورخ ۲۹ نوامبر ۱۹۶۹ در زمینه آلودگی دریاها بر اثر مواد نفتی.
خوشبختانه کمیسیون حقوق بین‌الملل با مطالعه و بررسی مستمر و دقیق در چهل و هشتمین اجلاسیه خود، که از ۶ تا ۲۶ جولای ۱۹۹۶ در ژنو برگزار شد، طرح پیش‌نویس مسؤولیت بین‌المللی دولت‌ها را تکمیل کرد و تا حدی از ابهام و اجمال در این زمینه کاست[۴۷۵] و سرانجام در اوت سال ۲۰۰۱ کمیسیون مواد را به همراه شرح آن ها به تصویب رساند.[۴۷۶] مجمع عمومی هم در ۱۲ دسامبر همان سال قطعنامه‌ای [۴۷۷]تصویب نمود که به موجب آن مواد طرح مسئولیت بین‌المللی را صرف‌نظر از تصویب یا عدم تصویب آن ها به اطلاع دولت‌ها برساند. در حال حاضر مهم ترین منبع مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها، طرح پیش‌نویس کمیسیون حقوق بین‌الملل است.هر چند که به شکل یک معاهده بین‌المللی در نیامده ولی مفاد آن جنبه عرفی پیدا کرده است.
۲-۱- مبنا و منشا مسئولیت بین‌المللی دولت
علما و دانشمندان حقوق بین‌الملل، در خصوص مبنا و اساس مسؤولیت بین‌المللی دولت، نظریات متفاوتی ابراز داشته‌اند. اساس بحث این است که آیا در تحقق مسؤولیت، غیرقانونی بودن فعل یا ترک فعل کافی است یا عنصر معنوی تقصیر و سهل انگاری مرتکب نیز نقش دارد؟ حاصل این جدال عقیدتی چیست؟ رویه‌های قضایی و داوری‌های بین‌المللی کدام خط مشی را دنبال می‌کنند و ثمره عملی آن چه خواهد بود؟ در این زمینه دو دیدگاه عمده وجود دارد:
۲-۱-۱: نظریه مبتنی برخطا[۴۷۸] یا مسؤولیت شخصی
طبق این دیدگاه، فعل یا ترک فعل مغایر با حقوق بین‌الملل در صورتی که از روی خطا، سهل انگاری و تقصیر باشد، موجب مسؤولیت بین‌المللی است.
بنابراین هر زمان که «قواعد حقوق بین‌الملل» به علت فعل یا ترک فعل نقض شود، اگر آن دولت در ارتکاب این عمل متخلفانه بین‌المللی یا نقض تعهد علیه دولت دیگر، مقصر شناخته شود، از نظر حقوق بین‌الملل مسئول است.[۴۷۹] بنابراین صرف عمل و یا خودداری از عمل مخالف حقوق بین‌الملل به تنهایی برای تحقق مسئولیت دولت کافی نیست، بلکه باید خطا یا سهل انگاری نیز صورت بگیرد تا مسئولیت محقق شود.
۲-۱-۲: نظریه مبتنی بر خطر[۴۸۰] یا مسؤولیت عینی
با توجه به اصل حاکمیت دولت‌ها و خودمختاری آن ها در پذیرش «اصل عدم مداخله » از یک سو و فقدان رکن اجرایی مؤثر در حقوق بین‌الملل از سوی دیگر، حقوق‌دانان به این فکر افتادند که چون نظریه سنتی خطا در نظام حقوق بین‌الملل مانند حقوق داخلی کارایی ندارد، باید مسؤولیت بین‌المللی دولت بر مبنا و پایه‌ای استوار گردد تا دولت‌ها و دیگر تابعان حقوق بین‌الملل نتوانند با تمسک به عنصر خطا و اثبات فقدان آن از اصل مسؤولیت شانه خالی کنند. در نتیجه، نظریه جدیدی شکل گرفت که امروزه به نام نظریه خطر یا مسؤولیت عینی معروف است. مطابق این نظریه، هرگونه قصور و تخلف نسبت به قواعد بین‌المللی، عرفی یا قراردادی و ارتکاب عمل مغایر با حقوق بین‌الملل، موجب تحقق مسؤولیت است و خطا و سهل انگاری در آن نقش ندارد.
هیچ یک از دو نظریه فوق همواره و در همه حال، به عنوان یک قاعده کلی و اصل مسلم مورد قبول نبوده اند. رویه قضایی بین‌المللی، گاهی صرف ارتکاب عمل خلاف حقوق بین‌الملل یا خودداری از آن را برای تحقق مسؤولیت کافی دانسته است، در مواردی نیز به قصور و سهل انگاری مرتکب توجه کرده است. بنابراین، به نظر میرسد این شیوه، که به نفع رویه قضایی خواهد بود، در آینده نیز دنبال شود; آزادی عمل دادگاه ها و داوران بین‌المللی، به استنباط قضایی و در نظر گرفتن اوضاع و احوال مورد دعوا منوط است.[۴۸۱] به همین دلیل کمیسیون حقوق بین‌الملل در طرح مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها، صراحتاً هیچ کدام از اصطلاحات «خطا» و «خطر» را اعمال نکرده بلکه هر نوع «عمل یا رفتار متخلفانه» دولت را مستوجب مسئولیت می‌داند که حاکی از گرایش بیشتر کمیسیون به نظریه خطر بوده است.[۴۸۲] به‌هرحال به نظر میرسد که استناد به هر یک از دیدگاه‌های فوق منوط به در نظر گرفتن اوضاع و احوال قضیه و دعوای مورد بحث میباشد.
۲-۱-۳: نظریه مسئولیت بین‌المللی برای اعمال منع نشده در حقوق بین‌الملل
علاوه بر نظریات فوق، از اوایل قرن بیستم، نظریۀ دیگری تحت عنوان «مسئولیت مطلق»[۴۸۳] به تدریج مورد توجه قرار گرفت؛ توضیح آنکه براساس دیدگاه‌های کلاسیک یعنی نظریات خطا و خطر، مبنای مسئولیت بین‌المللی دولت، فعل یا ترک فعل‌هایی است که موجب «نقض تعهدات بین‌المللی» و ورود خسارت می‌شود، اما از آنجا که با پیشرفتهای تکنولوژیک و صنعتی، فعالیت‌های قانونی یک دولت نیز ممکن است سبب ورود خسارت به دولت‌های دیگر و اتباع آن ها شود و یا اینکه آن ها را در معرض تهدید چنین خطراتی قرار دهد، لذا نظریه مسئولیت مطلق یا «مسئولیت در قبال اعمال قانونی و منع نشده»[۴۸۴] مطرح شد.
از جمله اسنادی که به این نوع مسئولیت توجه داشته‌اند میتوان به ماده ۳ مقاوله نامه شماره ۴ لاهه ۱۹۰۷ در خصوص قوانین و عرف جنگ زمینی[۴۸۵]، مقاوله نامه مربوط به خسارات ناشی از پرواز هواپیماهای خارجی به اشخاص ثالث بر روی زمین(۱۹۵۲)[۴۸۶]، مقاوله نامه ۱۹۶۲ بروکسل دربارۀ مسئولیت هدایت کنندگان کشتی‌های با سوخت هسته‌ای[۴۸۷] و قواعد هلسینکی ۱۹۶۶٫٫٫اشاره کرد.[۴۸۸] همچنین دولت‌ها، مسئولیت مطلق را در زمینه خسارت‌های ناشی از استفاده مسالمت آمیز از انرژی هسته‌ای پذیرفته اند.[۴۸۹]
نظریه مسئولیت برای اعمال منع نشده در حقوق بین‌الملل بشردوستانه نیز قابلیت اعمال دارد؛« از جمله اعمالی که در زمینه کاربرد تسلیحات متعارف، فنون تغییر محیط زیست طبیعی، سلاح‌های انهدام فراگیر و کاربرد مربوط به حمایت خاص از کارگاهها و تأسیسات حاوی نیروهای خطرناک، صورت میگیرد.»[۴۹۰] البته اعمال مزبور در صورتی در چارچوب این نظریه قرار میگیرند که اولاً آن اعمال طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه منع نشده باشند؛ در ثانی برد آن اعمال از قلمرو جغرافیایی یک دولت فراتر رود؛ و در نهایت آن اعمال، زیانبار باشند.[۴۹۱]
۲-۲- انواع مسئولیت با توجه به ماهیت تعهد نقض شده
در حقوق بین‌الملل کلاسیک، یک رژیم مسئولیت بر کلیه اعمال متخلفانه بین‌المللی اعمال میشد، توضیح اینکه صرف‌نظر از مضمون و محتوای یک عمل حقوقی یا واقعه، وقتی آن عمل یا واقعه، با قواعد بنیادین حقوق بین‌الملل، در تعارض بود، واجد اثر حقوقی بوده و مسئولیت دولت خاطی را نیز در بر می‌گرفت که به صورت جبران خسارت متجلی میشد.[۴۹۲] در این رژیم مسئولیت، فقط دولت زیان دیده محق بود که در مقام احقاق حق برآمده و درخواست غرامت کند.
اما به تدریج، به موازات تکوین نظم حقوقی جدید و در پرتو توسعه روابط بین‌الملل، به‌ویژه بعد از جنگ جهانی دوم با مشاهده تجربه ها ی تلخی که در طول جنگ شاهد آن بودند، این نگرش و برداشت حقوقی مورد چالش قرار گرفت و در مورد اهمیت موضوع تعهد نقض شده و تأثیر آن بر مسئولیت بین‌المللی، این نکته مورد توجه قرار گرفت که بدون توجه به محتوا و مضمون و درجه اهمیت تعهد نقض شده برای جامعۀ بین‌المللی، نمی توان همواره یک نوع تخلف بین‌المللی شناسایی کرده و تنها یک رژیم مسئولیت بر آن اعمال کرد.[۴۹۳] لذا در راستای این تحول، نظریه سنتی مسئولیت دولت‌ها مبنی بر وجود یک رژیم مسئولیتی واحد و جامع، مورد انتقاد قرار گرفت و نظراتی در باب تفکیک بین مسئولیت بین‌المللی دولت بر اساس ماهیت تعهدات نقض شده برای جامعه بشری مطرح شد. بر این اساس رژیم حقوقی جدیدی مورد توجه قرار گرفت که مسئولیت دولت‌ها را براساس درجۀ اهمیت موضوع تعهد نقض شده، برای جامعه بین‌المللی مطرح کرد. بهر حال در نظرات جدید، دو رژیم مسئولیت برای نقض تعهدات در حقوق بین‌الملل پیش‌بینی شده است؛
۲-۲-۱: مسئولیت بین‌المللی عادی
در این نوع مسئولیت، دولت‌ها به دلیل نقض تعهدات عادی دو یا چند جانبه، مسئول شناخته میشوند. تعهدات متقابل دولت‌ها که در چارچوب روابط دو یا چند جانبه تعریف میشوند واجد ویژگی «حمایت از منافع متقابل دولت‌ها» در روابط اقتصادی، سیاسی، کنسولی و غیره بوده و در استقرار این رژیم مسئولیت، عنصر تعیین کننده اصل«منفعت» میباشد و در این صورت دولت متخلف و مسئول، متعهد به پرداخت و رفع خسارت وارده خواهد بود.[۴۹۴]
۲-۲-۲: مسئولیت مشدد
نوع دیگر که در تفکیک صورت پذیرفته در نظام معاصر مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها مطرح شده است، مسئولیت دولت‌ها در قبال کل جامعه جهانی«و نه صرفا در قبال طرف یا طرفهای متعاهد خود» است. این نوع مسئولیت زمانی مطرح می‌شود که یک «تعهد عام الشمول»[۴۹۵] در مورد ارزش‌های بنیادین جهانی نظیر صلح، حقوق بشر، حقوق بین‌الملل بشردوستانه یا یک تعهد قراردادی ناظر بر همان مفاهیم (مانند کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو) وجود داشته باشد و دولت‌ها از این تعهدات( اعم از عرفی یا قراردادی) تخلف نمایند در این صورت دولت‌های مسئول، مسئولیت مشدد پیدا می‌کنند.[۴۹۶]
بند دوم: اعمال قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت در حملات سایبری
قرن بیست‌ویکم ، عصر دیجیتال و رقابت‌های سایبری گردیده است. دلیل این نامگذاری، محبوبیت فضای سایبر و اینترنت برای دولت‌ها بوده تا جاییکه هر کشوری که دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک و… را زودتر راه‌اندازی نموده، آن دولت توسعه یافته تر قلمداد میگردد. این پیشرفت تکنولوژی عناصر حیاتی زیرساخت‌های ملی همچون فرودگاه ها، نیروگاه ها و…. را تحت دستورالعمل‌های خود قرارداده وبنابراین به محل مناسبی برای رقابت‌های بین‌المللی نیز تبدیل گردیده است چراکه با نفوذ به محتوای موجود در فضای سایبر متعلق به یک کشور میتوان به نقاط ضعف آن دولت پی برد و این نقطه ضعف همان خطرات امنیتی موجود در فضای سایبر میباشد که دولت‌ها ناخواسته خود را در مسیر آن قرارداده اند. این خطرات امنیتی در حمله سایبری به استونی (۲۰۰۷) و حمله ویروس استاکس نت به تأسیسات هسته‌ای ایران (۲۰۱۰) نمایان گردید که البته اثبات مسئولیت دولت برای چنین اعمالی بسیار دشوار میباشد چراکه مشکل اصلی،سرعت عمل و گمنامی در فضای سایبر میباشد و به همین دلیل است که برخی از کشورها از جمله آمریکا و اتحادیه اروپا و ناتو به دنبال تدوین استراتژی ملی برای امنیت سایبری، پیگیری و محاکمه یک جانبه عاملین اینگونه حملات می‌باشند چراکه معیارهای کنترل کلی و مؤثر به تنهایی چاره درد انتساب و مسئولیت بین‌المللی دولت در اینگونه حملات نمی‌باشند.[۴۹۷]
“قراردادن حملات سایبری در چارچوب ” عمل تجاوز” و استناد به مسئولیت بین‌المللی دولت در این مورد به سختی قابل اثبات است اما به راحتی میتوان آن را در گروه “اعمال ناقض تعهدات بین‌المللی” قرار داد و در نتیجه مسئولیت بین‌المللی دولت شامل آن خواهد گردید.
این رویکرد دارای رویه قضایی نیز میباشد. به عنوان مثال درقضیه لوتوس (۱۹۲۷) دیوان دائمی بین‌المللی دادگستری، نقض تعهدات بین‌المللی را مستوجب مسئولیت دولت واجبار به جبران خسارت دانسته است.
همچنین دیوان بین‌المللی دادگستری نیز در قضیه “بارسلونا تراکشن"، نقض تعهدات عام الشمول و تعهداتی که به صورت دو یا چند جانبه بین دولت‌ها و یا سازمان‌های بین‌المللی حاکم میباشد را نیز ” نقض تعهدات بین‌المللی” می‌داند.
دلیل اینکه میتوان حمله سایبری را در قالب نقض تعهدات بین‌المللی دانست، این است که اینگونه حملات می‌توانند با تأثیر مخرب بر اقتصاد یا امنیت یک دولت، وظایف و حاکمیت آن دولت را تضعیف نمایند و لذا فرایند حمله سایبری، تشکیل یک عمل “ناقض تعهدات بین‌المللی ” را میدهد.
البته پس از احراز ” نقض تعهدات بین‌المللی ” هنوز مشکل انتساب در جای خود باقی می‌ماند اما در پرتو اصول و قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت، تا اندازه‌ای میتوان ” نقض تعهدات بین‌المللی ” دولت مبدأ حمله را اثبات نموده و آن دولت را مجبور به جبران خسارت نمود.”[۴۹۸]
الف- مسئولیت دولت مرتکب
اگرچه حقوق بین‌الملل بشردوستانه افراد را به‌طور مستقیم خطاب قرار داده و در صورت نقص تعهداتش، مسئولیت «فرد» را به طور مستقیم مطرح می‌کند، اما این امر به معنی مسئولیت نداشتن دولت‌ها نیست چرا که به موجب ماده ۱ طرح مسئولیت دولت‌ها مصوب ۲۰۰۱، نقض تعهدات بین‌المللی موجب مسئولیت بین‌المللی دولت می‌شود و این یکی از اصول کلی میباشد که در مورد نقض تعهدات حقوق بین‌الملل بشردوستانه نیز صادق است.
در این قسمت ابتدا مسئولیت دولت حاکم در حملات سایبری را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهیم.
۱- مبنای مسولیت دولت حاکم
اصل مسئولیت بین‌المللی دولت ناشی از نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه در ماده۳ کنوانسیون چهارم لاهه مصوب۱۹۰۷ مورد اشاره قرار گرفته است. ماده مزبور اعلام می‌کند؛ دولت مسئول کلیه اعمال اشخاصی است که بخشی از نیروهای مسلح آن کشور را تشکیل می‌دهند. این قاعده در واقع اعمال اصل کلی مسئولیت دولت در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی است که در ماده ۱ طرح مسئولیت دولت‌ها، انعکاس یافته است. به موجب این ماده هر فعل متخلفانه بین‌المللی دولت موجب مسئولیت آن دولت می‌شود. بر این اساس نقض هرتعهدی از جمله تعهدات بشردوستانه مستلزم مسئولیت ناقض آن تعهد و جبران صدمات ناشی از آن میباشد.
یکی پارسی بود هشیار نام/ که بر چرخ کردی به دانش لگام
بفرمود تا پیش شاه آمدند/ هشیوار و جوینده راه آمدند
به صلاب کردند ز اختر نگاه/ هم از زیچ رومی بجستند راه» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۱۲۸۶).
۳-۴- شاهنامه طهماسبی
شاهنامه فردوسی یکی از جذابترین متون برای تصویرگری نگارگران بوده است، و در طول تاریخ، نسخههای فراوانی از آن به تصویر درآمده است. کتابت و نگارگری فاخرترین نسخههای شاهنامه فردوسی، نسبتی مستقیم با اوجگیری نگارگری ایران در قرون هشتم تا دهم هجری قمری دارد. شاید اینگونه بتوان گفت که نفیسترین نسخه از شاهنامه فردوسی که تاکنون مورد تصویرگری قرار گرفته است، نسخهای معروف به شاهنامه طهماسبی بوده و به دلیل تقارن با دوره شاه طهماسب، به نام او معروف شده است: «شاهنامه طهماسبی ارزندهترین نسخه خطی مصور از حماسه فردوسی است که در کارگاه- کتابخانه شاه طهماسب اول صفوی، در تبریز تدوین شد (نیمه اول قرن دهم هجری قمری). برجستهترین نگارگران آن دوران مثل سلطان محمد، میر مصور، آقامیرک، میرسید علی، مظفر علی، دوست محمد و چند تن دیگر در مصورسازی ۲۵۸ مجلس آن همکاری داشته اند» (پاکباز، ۱۳۷۸: ۳۲۸).
تاریخ آغاز کتابت شاهنامه طهماسبی به دوره سلطنت اسماعیل اول، احتمالاً سال ۹۲۸ هجری قمری، یعنی دو سال پیش از فوت او باز میگردد. در شکل گیری این نسخه، شاخصترین هنرمندان ایران در زمینه خط، نگارگری، تذهیب، جلد سازی و صحافی مشغول کار بودند که سرپرستی این جمع را نابغه نگارگری ایران، سلطان محمد نقاش برعهده داشته است. اندازه تقریبی این شاهنامه ۳۲ در ۴۷ سانتیمتر(قطع بزرگ سلطانی) بوده و به خط نستعلیق کتابت شده است. تعداد مجالس آن ۲۵۸ نگاره است، و صفحاتی از تذهیب نیز زینت بخش صفحات آن بوده است. درباره دلایل شکل گیری این نسخه نفیس گفته شده است که اسماعیل اول به نیت اهدای آن به فرزند هنر دوستش طهماسب، این کتاب را به کتابخانه شاهی سفارش داده، اما به دلیل کفاف ندادن عمرش، شکل گیری نهایی آن به دوره طهماسب اول[۱۸] کشیده شد.
کتابت این نسخه نفیس احتمالاً در سال ۹۴۶ هجری قمری به پایان رسیده و به این ترتیب تا ۴۰ سال در دربار صفوی باقی مانده است. تا اینکه در سال ۹۸۳ هجری و اواخر عمر شاه طهماسب[۱۹] که سلطان سلیم دوم زمام امور را در سرزمین عثمانی بر عهده گرفت همراه با هدایای گرانبهای دیگری به منظور تبریک به مناسبت بر تخت نشستن سلطان سلیم دوم و همچنین تحکیم روابط، به او تقدیم می شود. این شاهنامه تا اوایل قرن نوزدهم در دربار عثمانی بود، تا اینکه از طریق دلالان به دست شخصی به نام بارون روچیلد رسیده، و در سال ۱۹۵۹ میلادی، آرتور هوتون (یک دلال ثروتمند آمریکایی) با خریداری این نسخه از نوادگان روچیلد بر حسب طمع ذاتی و روحیه آمریکایی خود اقدام به جدا کردن شیرازه این کتاب بینظیر کرده و برای فرار از مالیات و کسب سود بیشتر آن را به صورت برگ برگ به فروش میرساند.
لازم به ذکر است که در سالهای پیش از انقلاب اسلامی، امکان خرید این نگارهها و بازگرداندن تعداد زیادی از آن به ایران فراهم شد، اما به دلیل عدم هوشمندی مسئولان وقت این اتفاق صورت عملی به خود نگرفت. به هر ترتیب در سال ۱۳۷۲ شمسی، ۱۱۸ نگاره باقی مانده از شاهنامه طهماسبی در ازای تابلویی از دکونینگ که در موزه هنرهای معاصر تهران از آن نگهداری میشد و امکان نمایش آن در ایران وجود نداشت، معاوضه شده و همین تعداد نگاره از شاهنامه طهماسبی به ایران باز گردانده میشوند. از دانسته های تاریخی اینگونه استنباط می شود که اولین جرقهها برای شکل گیری این نسخه، به دوره نوجوانی شاه اسماعیل و زندگی موقت او در گیلان باز میگردد. روزهای پیش از به سلطنت رسیدن اسماعیل اول و زمانی که به طور موقت در گیلان سکونت داشت مصادف بود با تصویر کردن نسخهای از شاهنامه در مقر حکومت شخصی به نام «کارکیا» حاکم آن روزهای لاهیجان.[۲۰] ماجرای سکونت اسماعیل اول در گیلان و مشاهده نسخهای مصور از شاهنامه فردوسی از این قرار بود که اسماعیل و برادرش ابراهیم پس از مرگ برادر سومشان، برای کسب امنیت و جمعآوری مریدان کثیری که از طریقه اباء و اجداد آنها پیروی میکردند و در تمام آذربایجان، اران، ارمنستان و … متفرق بودند، در سال ۸۹۸ یا ۸۹۹ هجری قمری به گیلان مهاجرت کرده و چون ابراهیم در همین اوان به قتل رسید، اسماعیل تنها ماند و تا قریب به شش سالگی در پیش سادات قوامی گیلان زندگی کرد (اقبال آشتیانی، ۱۳۸۲: ۵۶۸). علاقمندی و تصمیم به سفارش نسخهای عظیم از شاهنامه فردوسی، از همین دوره در ذهن اسماعیل جوان نقش میبندد. همچنین از ویژگیهای مکتب تبریز دوم که شاهنامه طهماسبی در آن به وجود آمده، فیگورهای ملبس به لباس و عمامه قزلباش- فضاسازی چند ساحتی- نشان دادن جزئیات امور- پیوستگی زمانی و مکانی- ترکیب بندی های غیر متمرکز و شلوغ- رنگهای پخته و متنوع میباشد.
۴-۴- تصویر فرشتگان در شاهنامه طهماسبی
در طول تاریخ هنر تجسمی ایران، شاهنامه فردوسی به عنوان محبوبترین کتاب برای نگارگران شناسایی شده است، از این کتاب در دوره های مختلف نسخههای مهمی کتابت و نگارگری شده است، از جمله نسخههای رشیدی، بایسنقری، طهماسبی و رشیدا که عموماً از آنها با نام سفارش دهندگانشان همچون خواجه رشید الدین فضل الله، شاهزاده بایسنقرمیرزا، شاه طهماسب صفوی و رشیدا یاد میکنیم. نسخهای از این کتاب که به شاهنامه طهماسبی معروف شده است، کتابی است که حاصل زحمات هنرمندان مکتب تبریز دوم در نیمه اول قرن دهم هجری به حساب می آید. این نسخه مصور که تصاویر نگارگری آن، بدون شک از شاهکارهای مسلم نگارگری ایران است، پس از تکمیل شدن به سفارش شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، در دورهای که پس از چند دهه جنگ، بین ایران و عثمانی، صلح صورت گرفته بود، به عنوان هدیه برای حاکمان آن کشور ارسال می شود.
سنت شاهنامهنگاری در بین ایرانیان، قدمتی به اندازه تاریخ نگارگری و کتابآرایی در روزگار پس از اسلام دارد. این کتاب در اکثر دوره های تاریخی توسط مردم عادی و درباریان به تصویر درآمده و متناسب با ظرفیت هنری هنرمندان و سفارش دهندگان، نفاست و زیبایی آن در تغییر بوده است. شاهنامه فردوسی، تقریباً از معدود کتابهای غیر مذهبی است که هم درباریان و هم مردم عادی اشتیاق زیادی به کتابت، تصویرگری و مطالعه آن داشته اند. کتابت و نگارگری شاهنامه به عنوان جذابترین کتاب حماسی نزد ایرانیان و همچنین به سنت تبدیل شدن تصویرگری برخی از کتابهای ادبی و تغزلی دیگر مثل خمسه نظامی و بوستان و گلستان سعدی موجب پیوند شعر و نقاشی در این دوره های تاریخی گردید. بده و بستان شاعران و نقاشان به جایی رسید که تصاویر نقاشی تبدیل به اشعاری مصور و شعر شاعران تبدیل به نقاشیهایی مکتوب شد. در این بخش با تمرکز بر متن شاهنامه فردوسی، تصویر فرشتگان در شاهنامه طهماسبی شناسایی و معرفی میشوند: در بین همه اشارات فردوسی به فرشتگان، این تنها سروش است که سه تصویر از آن در سه نگاره از شاهنامه طهماسبی به تصویر درآمده است. هیچکدام از اشارات فردوسی به نامهای جبرئیل، اسرافیل، هاروت و حتی واژه فرشته، مورد تصویرگری نگارگران مجموعه شاهنامه طهماسبی قرار نگرفته است.
اولین تصویر از سروش در نگاره بارگاه کیومرث(تصویر۱-۴)، دومین تصویر در نگاره فریدون و ضحاک(تصویر۲-۴)، و سومین تصویر در نگاره خسرو پرویز و سروش(تصویر۳-۴) به تصویر کشیده شده اند.
فصل پنجم:
مطالعه تطبیقی واژه مَلَک در قرآن کریم با فرشته در متن شاهنامه
و همچنین تصویر فرشته در شاهنامه طهماسبی
۱-۵- فرشته
فرشته متداولترین ترجمه از واژه قرآنی ملک است. این واژه همانطور که در فصول قبل به آن اشاره شد، نه به طور جدی و در متن داستانهای شاهنامه، بلکه بیشتر به صورت اشارات ادبی و معنایی در بین ابیات شاهنامه به چشم میخورد. در هیچکدام از موارد استفاده از واژه فرشته در شاهنامه فردوسی، مغایرتی با تعریف قرآنی از واژه مَلَک وجود ندارد. اصولاً تعابیر فردوسی از این واژه بسیار شبیه به تعابیر دیگر شاعران فارسی زبان همچون سعدی، حافظ، مولوی، عطار و جامی بوده است. تعابیری ادبی که متناسب با موضوع مورد اشاره، و برای فضاسازی بهتر بحث به ابیات اضافه شده است. نکته مهم در مطالعه این واژه در متن شاهنامه فردوسی، این بوده است که هیچکدام از موارد اشاره به این واژه، در نگارههای مجموعه شاهنامه طهماسبی بازتاب پیدا نکرده اند. اما در عوض، در نمونههایی از تصاویر این مجموعه، پیکرههایی بالدار و درحال پرواز در آسمان مشاهده شده که با تعریف و تعبیر صورت گرفته در تحقیق حاضر برای ملائک در قرآن کریم (فصل دوم)، تناسب و همخوانی دارد.
در نمونه ای از این تصاویر که به داستان پاره کردن طومار ضحاک توسط کاوه آهنگر اختصاص دارد (تصویر۱-۵)، این موجودات بالدار در تقابل با دیوهایی که بالای سر ضحاک قرار دارند به تصویر کشیده شده اند (تصاویر۲-۵ و ۳-۵). عواملی باعث میشوند که این سه پیکره بالدار و زیباروی درحال پرواز بر آسمان نگاره را فرشته تعریف کنیم. فرشتگانی که در متن شاهنامه فردوسی و در ذیل این داستان به آنها اشاره نشده ولی توسط نگارگر و براساس برداشت آزاد او از داستان، به اثر اضافه شده اند. این نگاره به تقابل ایجاد شده بین ضحاک (بهعنوان مظهر پلیدی و دیو صفتی) و کاوه آهنگر (بهعنوان نماد پاکی و جوانمردی و آزادیخواهی) اشاره دارد. از سویی، نگارگر برای بیان احوالات درونی ضحاک از تعدادی دیو زشت در اطراف او استفاده کرده است. این عوامل باعث می شود که پیکره زیبارویان درحال پرواز در آسمان نگاره را نیروهای مقابل دیوها، یعنی فرشته نامگذاری کنیم.
وضعیت ظاهری فرشتگان بالدار درون این نگاره با آیه اول از سوره مبارکه فاطر هماهنگی دارد: «سپاس خدای را است که آفریننده آسمانها و زمین است و فرشتگان را رسولان پیغمبران خود گردانید و دارای دو و سه و چهار بال و پر قرار داد و هرچه بخواهد، در آفرینش میافزاید که خدا بر همه چیز قادر است». تقابل ملائک با کافران و نیروهای اهریمنی، و اتفاقی که در این نگاره درحال رخ دادن است، یعنی شروع پیروزی حق بر باطل نیز یادآور آیه هشتم از سوره مبارکه حجر است: «ما فرشتگان را جز برای حق و حکمت و مصلحت نخواهیم فرستاد و آنگاه که بفرستیم دیگر کافران مهلتی نخواهند یافت». امدادرسانی غیبی فرشتگان نسبت به بندگان مؤمن نیز از طریق آیه ۱۲۴ از سوره مبارکه آلعمران قابل دریافت است: «آنگاه که به مؤمنین گفتی: آیا خدا به شما مدد نفرمود که سههزار فرشته به یاری شما فرستاد».
تصویر۳-۵- تصویر دیوان در نگاره پاره کردن طومار ضحاک توسط کاوه آهنگر (بخشی از اثر)، شاهنامه، تبریز، نیمه اول قرن دهم هجری.
نمونه دیگری از این نگارهها را در تصاویر مربوط به دوران پادشاهی فریدون شاهد هستیم. فریدون یکی از پادشاهان شاهنامه است که بارها به ارتباطش با فرشتهای به نام سروش اشاره شده است. فریدون پادشاهی بسیار عادل و عدالت گستر بود که با غلبه بر ضحاک توانست مردم را از چنگ او نجات دهد. ویژگیهای اخلاقی و رفتاری ذکر شده در شاهنامه برای فریدون، تا حدود زیادی با ویژگیهای انسانهای نیکوکار در قرآن کریم هماهنگی دارد. اشاره متن شاهنامه، به ظاهر شدن سروش بر فریدون و راهنمایی و هدایت او، باعث می شود که انسانهای بالدار و زیباروی حاضر در این دو نگاره را نیز فرشته تعبیر کنیم.
در نمونه اول از داستانهای شاهنامه درباره فریدون، بدون اینکه متن شاهنامه به این اتفاق اشارهای داشته باشد، شاهد هجوم یک فرشته بر یک دیو هستیم. این فرشته با شمشیر خود ضربهای را بر سر دیوی زشت وارد می کند. در پائین این نگاره، فریدون و سرداران سپاهش مشغول گفتگو درباره چگونگی حمله به پایتخت ضحاک هستند (تصاویر۴-۵ و ۵-۵).
عمل جهادگونه فریدون برای حرکت به سمت ضحاک و نابودی او، عملی متناسب با وظایف ذکر شده برای مؤمنین در قرآن کریم است، که در قسمت بالای نگاره و از طریق یک تصویر نمادین به بیننده انتقال داده می شود. فرشته ترسیم شده در این نگاره نیز دارای بال و درحال پرواز بر آسمان نگاره است. سیمای ظاهری این فرشته نیز با آنچه درباره ویژگیهای بصری ملائک در قرآن کریم گفته بودیم، تناسب دارد.
آیات قابل ذکر برای این نگاره، یکی آیه ۲۵ از سوره مبارکه فرقان: «و یاد کن روزی را که آسمان با ابر از هم شکافته و فرشتگان با سرعت تمام به امر حق فرود آیند»، و دیگری آیه ۱۲۵ از سوره مبارکه آلعمران است: «بلی، اگر شما صبر و مقاومت در جهاد پیشه کنید و پیوسته پرهیزکار باشید، چون کافران بر سر شما شتابان و خشمگین بیایند، خداوند برای حفظ و نصرت شما پنج هزار فرشته را با پرچمی که نشان مخصوص سپاه اسلام است به مدد شما میفرستد».
سومین نمونه از نگارههایی که فرشتهها بدون اشاره متن، به تصویر درآمدهاند، بازهم مربوط به فریدون می شود. در این نگاره نیز فرشتگان درحال پرواز بر آسمان نگاره هستند و اینبار طبقهایی از نور را بر سر فریدون فرو میبارند (تصاویر ۶-۵ تا ۸-۵).
تصویر۸-۵- فرشتگان در نگاره دربار فریدون (بخشی از اثر)، شاهنامه، تبریز، نیمه اول قرن دهم هجری.
۲-۵- جبرئیل
نام حضرت جبرئیل سه بار در قرآن کریم آمده است. توضیحات ذکر شده پیرامون این نام در قرآن کریم، در آن حدی نیست که بتوانیم جزئیات شخصیت ایشان را درک کنیم. نام ایشان یک بار هم در شاهنامه فردوسی و ذیل توصیف سلطام محمود غزنوی آمده است. در این ابیات از شاهنامه، خداوند و جبرئیل یار و پشتیبان سلطان محمود غزنوی معرفی شده اند. تعبیری که با شناخت از وضعیت تاریخی سلطان محمود، امری غیر واقعی بهنظر میرسد.
اشاره به نام حضرت جبرئیل در ذیل مدح سلطان محمود غزنوی، باعث شده تا نه تنها در شاهنامه طهماسبی، بلکه در هیچکدام دیگر از نسخههای مصور شاهنامه نیز، این قسمت از متن به تصویر کشیده نشود.
۳-۵- اسرافیل
نام حضرت اسرافیل[۲۱] در قرآن کریم وجود ندارد، ولی چندین بار اشاره به نام صور، مؤید اشاره به ایشان است: «و روز آن وعده که فرا رسد همه خلایق محشر چون موج مضطرب و سرگردان باشند و نفخه صور دمیده شود و همه خلق در صحرای قیامت جمع آیند» (قرآن کریم، کهف: آیه ۹۹). «آن روزی که در صور بدمند و فوج فوج به محشر درآیند» (قرآن کریم، نبأ: آیه ۱۸). «روزی را که صور دمیده شود، آن روز هرکه در آسمانها و هرکه در زمین است جز آن را که خدا خواسته همه ترسان و هراسان باشند، و همه منقاد و ذلیل به محشر درآیند» (قرآن کریم، نمل: آیه ۸۷).
در شاهنامه فردوسی به نام حضرت اسرافیل، ذیل داستان ملاقات ایشان و اسکندر اشاره شده است. اما این داستان در مجموعه شاهنامه طهماسبی به نگاره تبدیل نشده است:
«سرافیل را دید صوری به دست/ برافراخته سر ز جای نشست
پر از باد لب دیدگان پر ز نم/ که فرمان یزدان کی آید که دم
چو بر کوه روی سکندر بدید/ چو رعد خروشان فغان برکشید
که ای بنده آز چندین مکوش/ که روزی به گوش آیدت یک خروش» (شاهنامه، ۱۳۸۷: ۱۱۵۶).
۴-۵- هاروت
اشاره به نام هاروت در شاهنامه فردوسی، نه در متن داستانهای آن بوده و نه قابلیت تصویرگری و تبدیل به نگاره را داشته است:
«گهی میگسارید و گه چنگ ساخت/ تو گفتی که هاروت نیرنگ ساخت» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۶۰۴).
معادل قرآنی اشاره به نام هاروت در قرآن کریم، آیه ۱۰۲ از سوره مبارکه بقره است: «و پیروی کردند سخنانی را که دیو و شیاطین در ملک سلیمان میخواندند و هرگز سلیمان به خدا کافر نگشت لیکن دیوان همه کافر شدند و سحر به مردم میآموختند و آنچه را به دو فرشته هاروت و ماروت در بابِل نازل شده یاد میدادند و آن دو مَلَک به هیچ کس چیزی نمیآموختند مگر آنکه بدو میگفتند که کار ما فتنه و امتحان است مبادا کافر شوی و دیوان به مردم چیزی که میان زن و شوهر جدائی افکند میآموختند و زیان نمیرسانیدند به کسی مگر آنکه خدا بخواهد؛ و چیزی که میآموختند به خلق زیان میرسانید و سود نمیبخشید و محققاً میدانستند که هر که چنین کند در عالم آخرت هرگز بهرهای نخواهد یافت و آنان به بهای نفوس خود زشتترین متاع را خریدهاند اگر میدانستند».
۵-۵- سروش
تصویر سروش یکی از مهمترین پیکرههای حاضر در شاهنامه طهماسبی است. تصویر سروش یکی دیگر از تصاویری است که به طور جدی نیازمند مراجعه به متن برای شناخت دقیق آن هستیم. سروش که نامی ایران باستانی از فرشته وحی[۲۲] یا حضرت جبرئیل[۲۳] بوده، در داستانهایی از شاهنامه به طور آشکار بر پادشاهان وارد شده و ایشان را هدایت می کند. در موردی خاص نیز، وارد میدان جنگ شده و یکی از پادشاهان ایران را از مهلکه نبرد با دشمنان نجات میدهد.[۲۴] علامه علی اکبر دهخدا مینویسد: «در ادبیات متأخر زرتشتی سروش از فرشتگانی است که در روز رستاخیز به کار حساب و میزان گماشته خواهد شد و از گاتها نیز بر می آید که این فرشته در اعمال روز جزا دخالت دارد. و هم در کتب متأخر زرتشی و فرهنگ های فارسی سروش پیک ایزدی و حامل وحی خوانده شده، از این رو در کتابهای فارسی او را با جبرائیل سامی یکی دانسته اند.» (دهخدا، ۱۳۷۷: ۱۳۶۳۴).
«این چهره از آن یزته یا فرشته اوستاست {سروش- نشان دهنده راه}، که با آن که در شمار هفتگان برتر امهرسپندان (به معنی مقدسان نامیرا، میهن- فرشتگان) نیست، در رده بویژه برجستهای از فرشتگان جای دارد. او فرشته «سرئوشا» (به زبان پهلوی، سرُش، و به فارسی، سروش) است که در ایران اسلامی با فرشته جبرئیل یکی دانسته شده است. او در پایه یک پریستار {کاهن}- فرشته نموده می شود که سیمای جوان مشترک میان همه آسمانیان را دارد و پارسی فرهیخته ما او را فرشته آشنا – سازی (ولایت) شناسایی کرده است. … اوستا (یشت ۵۷) او را نشان میدهد که پیروزمندانه بر فراز بلندترین کوهها (هرائیتی برز، البرز) نشیمن دارد.» (کربن، ۱۳۸۷: ۸۶).
حضور سروش، برای اولین بار در شاهنامه در داستان حکومت کیومرث اتفاق میافتد. در این داستان، سروش با حضور در بارگاه کیومرث، او و فرزندش سیامک را از وجود اهریمنان و دیوان آگاه می کند (تصویر۹-۵). با فراخوانی سیامک به میدان نبرد با دیوان، او آنها را از خطرات مبارزه با دیو نیز آگاه می کند. حضور دیگر سروش در این بخش از شاهنامه نیز به زمانی بازمیگردد که سیامک توسط دیوان کشته شده و حالا سروش دوباره بر کیومرث وارد شده و از او میخواهد تا سپاهی جدید آماده کرده و دوباره به میدان جنگ با اهریمن پای بگذارد. حضور سروش در بارگاه کیومرث، برای فراخواندن او به سمت جهاد با دیوان و اهریمنان است. این امر به دلیل ویژگیهای والای اخلاقی کیومرث، طبیعی جلوه می کند و با فرهنگ قرآنی مغایرتی ندارد. پلنگینه پوش بودن سروش در بارگاه کیومرث و در شاهنامه طهماسبی (تصویر۱۰-۵) نیز با آیه نهم از سوره مبارکه انعام قرابت خاصی دارد: «و چنانچه فرشتهای نیز به رسالت فرستیم هم او را به صورت بشری درآوریم و بر آنان همان لباس که مردمان پوشند، بپوشانیم».
تصویر۹-۵- سروش، کیومرث و سیامک در نگاره بارگاه کیومرث (بخشی از اثر)، شاهنامه، تبریز، نیمه اول قرن دهم هجری.
دومین حضور تصویری سروش در شاهنامه طهماسبی از طریق نگارهای که در آن فریدون قصد کشتن ضحاک را دارد اتفاق افتاده است (تصویر۱۱-۵). در این نگاره سروش با حضور آسمانی خود، فریدون را از این کار باز داشته و فرمان میدهد که به جای کشتن ضحاک، او را در کوه دماوند به بند بکشد. با توجه به ویژگیهای شخصیتی فریدون، این داستان از شاهنامه مغایرت خاصی با آیات قرآن کریم درباره نزول ملائک بر مؤمنین ندارد. در تصویر سروش نیز با حالت واژگون او در آسمان مواجه هستیم که از جهت بصری به شدت بر آسمانی بودن او تأکید دارد. این وضعیت تصویری شباهتی خاص با آیاتی از قرآن کریم دارد:
«نزدیک است که آسمانها از فراز شکافته شود و فرشتگان به ستایش خدای خود تسبیح گویند و برای اهل زمین مغفرت و آمرزش طلبند، خداست آمرزنده مهربان» (قرآن کریم، شوری: آیه۵).
انرژی باد در سالهای اخیر بسیار مورد توجه محققین قرار گرفته است. ویژگی های منحصر به فرد این نوع انرژی و روش های مختلف تبدیل انرژی باد به انرژی الکتریکی در بسیاری از مقالات مورد مطالعه قرار گرفته است. در این راستا، بحث مربوط به عدم قطعیت توان تولیدی این نوع منابع نیز مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور در تعدادی از مقالات از روش های پیش بینی کوتاه مدت[۴۶] به منظور کاهش عدم قطعیت در تولید استفاده شده است. کالمن فیلتر[۴۷]، روش های مبتنی بر شبکه های عصبی[۴۸] و روش های مبتنی مبتنی بر تئوری سیستم خاکستری[۴۹] از این دسته هستند. با بهره گرفتن از این روش ها سرعت باد در لحظه های پیش رو با مقداری خطا پیش بینی می‌شود که این موضوع مقداری از عدم قطعیت باد می‌کاهد. همچنین استفاده از سیستم های ذخیره سازی انرژی و مدیریت انرژی به منظور کاهش اثرات نامطلوب عدم قطعیت بر روی شبکه های قدرت در چندین مقاله مورد بررسی قرار گرفته است [۱۵-۱۶]. در اغلب این مطالعات هدف کاهش عدم قطعیت است به نحوی که بتوان این منابع را بصورت منابعی قطعی[۵۰] در نظر گرفت.
پایداری در شبکه های قدرت را میتوان به چند دسته تقسیم کرد. یکی از مهم ترین این دسته ها پایداری سیگنال کوچک[۵۱] است. در مطالعات مربوط به پایداری سیگنال کوچک، رفتار دینامیکی هر جزء می‌تواند بر پایداری و یا ناپایداری کل سیستم تاثیرگذار باشد. تعدادی از مقالات این موضوع را مورد مطالعه قرار داده اند و به بررسی تاثیر ادوات مختلف بر روی پایداری سیستم پرداخته اند. از این دسته می توان به بررسی تاثیر توربین های بادی، سیستم های مبدل التریکی ، ماشین های سنکرون و… در مقالات مختلف اشاره کرد [۱۷-۲۰]. افزایش پایداری سیستم های قدرت با بهره گرفتن از ادواتی مثل پایدار ساز سیستم قدرت[۵۲] و ادوات FACTS[53] نیز بطور جامع مورد بررسی قرار گرفته است [۲۱-۲۲].
روش های احتمالی در سیستم های قدرت برای اولین بار در سال ۱۹۷۴ میلادی و توسط Borkowska مورد استفاده قرار گرفتند که پخش بار[۵۴] یک سیستم قدرت به صورت احتمالی محاسبه شد [۲۳]. کاربرد این نوع از مطالعات در شبکه های قدرت به سرعت مورد توجه قرار گرفت. در سال ۱۹۷۸مطالعات احتمالی برای اولین بار به منظور بررسی پایداری سیگنال کوچک استفاده شد [۲۴]. پس از آن در چندین زمینه از جمله مطالعات پخش بار، مدیریت انرژی، بررسی انواع پایداری و حتی به منظور طراحی ادوات قدرت از روش های احتمالی استفاده شده است. به طور کلی می توان این نوع مطالعات را به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول شیوه های مبتنی بر روش های عددی است. در روش های عددی[۵۵] عموما از حل شبکه قدرت در دفعات زیاد احتمال پایداری شبکه مشخص می‌شود. روش هایی همچون مونت کارلو[۵۶]، کوانتایز[۵۷] و … از این دسته هستند[۲۵-۲۶]. معمولا روش های عددی زمان و حجم بسیار زیاد محاسبات را می‌طلبند. دسته دیگر مطالعات احتمالی در شبکه های قدرت روش های مبتنی بر شیوه های تحلیلی[۵۸] هستند. این روش ها معمولا بسیار سریع تر از روش های عددی هستند. هرچند ممکن است در این روشها میزان خطا بیشتر باشد و در بعضی از مسایل معادلات لازم برای دستیابی به جواب بسیار پیچیده شوند. روش های تحلیلی عموما مبتنی بر مومنت[۵۹] و کیومولنت[۶۰] هستند. ایده کلی استفاده از این روش ها به دست آوردن مشخصاتی آماری متغیر خروجی از روی مشخصات احتمالی ورودی با تعداد دفعات کم حل شبکه قدرت و بازسازی تابع چگالی احتمال[۶۱] متغیر خروجی از روی این مشخصات است. روش های گرم-چارلیر[۶۲] و تخمین دو نقطه[۶۳] ای از این سته روش ها هستند [۲۷-۳۰].
تعریف مساله
موضوع این پایان نامه در مورد بررسی احتمالی[۶۴] پایداری سیگنال کوچک ریزشبکه ها ناشی از عدم قطعیت در توان تولیدی توسط توربین های بادی است. با توجه به آنچه که در بالا اشاره شد، سطح توان و ولتاژ ریزشبکه ها نسبتا پایین است و غالبا انرژی باد به عنوان یک منبع اصلی تولید توان در این سیستم ها در نظر گرفته می‌شود. در نتیجه انرژی باد نقشی اساسی در تعیین عملکرد دینامیکی ریز شبکه ها دارد. در شبکه های بسیار بزرگ قدرت این اثرگذاری کم رنگ تر است در حالی که در ریز شبکه ها حتی کوچکترین بارها می‌توانند باعث ناپایداری سیستم شوند. این موضوع نیاز به بررسی پایداری احتمالی در ریزشبکه ها را نشان میدهد. در نتیجه در این پایان نامه به وسیله انواع روش های بررسی احتمالی، پایداری سیگنال کوچک ریزشبکه ها تحت تاثیر عدم قطعیت ناشی از انرژی باد بررسی می‌شود. همچنین برای کامل شدن تحقیق در این زمینه انواع توربین های بادی در نظر گرفته خواهند شد و تاثیر دینامیک سیستم تولید بر روی احتمال ناپایداری بررسی خواهد شد.
سر فصل ها
مطالب این پایان نامه در شش فصل گردآوری شده است. فصل اول که پیش از این به طور کامل توضیح داده شد. در ادامه به توضیح مختصری در مورد هرکدام از فصل ها خواهیم پرداخت.
فصل دوم: مدلسازی و تعریف معادلات توربین های بادی
در این فصل به معرفی انواع توربین های باد می‌پردازیم. در فصل اول به طور مختصر توضیحاتی در مورد سه نوع توربین بادی مرسوم داده شد. این توربین ها عبارتند از: توربین با ژنراتور القایی قفس سنجابی، توربین با ژنراتور القایی دو سو تغذیه و توربین با ژنراتور تمام توان (در مقالات این توربین ها به ترتیب به نام های توربین بادی Type A و Type C و Type D نیز شناخته میشوند) [۳۱]. در فصل دوم معادلات دیفرانسیل این توربین ها به طور مفصل ارائه خواهند شد و مطالبی تکمیلی نیز آورده خواهد شد.
فصل سوم: معرفی و مدل سازی ریزشبکه
در این فصل مشخصات کلی ریز شبکه مورد بررسی بیان خواهد شد. تمامی اجزای شبکه مدل سازی شده و به صورت معادلات دیفرانسیل نوشته خواهند شد. این موضوع مستلزم مدل سازی ماشین سنکرون، خطوط انتقال توان، بارها، بانک های خازنی و استفاده از مدل های توربین بادی است. سپس با بهره گرفتن از مدل اجزای سیستم معادلات حالت کل ریزشبکه نوشته خواهد شد و به کمک آن پایداری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فصل چهارم: معرفی روش های آنالیز احتمالی
انواع روش های احتمالی برای بررسی پایداری ریزشبکه قدرت معرفی خواهند شد و تمامی روابط ریاضی آنها نیز آورده خواهد شد. مزایا و معایب هر کدام از این روش ها مطرح می‌شود. از هر دو دسته روش های آنالیز احتمالی یعنی روش های عددی و روش های تحلیلی چندین نمونه معرفی و بررسی میشوند.
فصل پنجم: شبیه سازی و مقایسه
مقایسه ای میان روش های ارائه شده در فصل چهارم به منظور بررسی بازده و دقت آن ها صورت خواهد گرفت. این روش ها با توجه به میزان حجم محاسبات، مدت زمان اجرا و دقت مورد بررسی قرار میگیرند. به علاوه بررسی میان پایداری احتمالی انواع توربین های بادی صورت میگیرد. پیکر بندی[۶۵] های مختلف ریزشبکه و نحوه عملکرد توربین های بادی و تاثیر آنها بر پایداری احتمالی نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فصل دوم
مدل سازی و تعریف معادلات توربین های بادی
توربین های بادی سرعت ثابت [۳۳]
در این پایان نامه، توربین بادی با ژنراتور القایی قفس سنجابی به عنوان یک نمونه از توربین های بادی سرعت ثابت بررسی خواهد شد. معمولا به منظور بررسی پایداری سیگنال کوچک شبکه های قدرت از مقادیر ویژه سیستم استفاده می‌شود [۳۲]. برای به دست آوردن مقادیر ویژه سیستم باید ابتدا ماتریس فضای حالت[۶۶] سیستم را با توجه به معادلات دیفرانسیل حاکم بر سیستم تشکیل داد. در اینجا از روشی برای به دست آوردن معادلات حالت ریزشبکه استفاده می‌شود که طبق آن در ابتدا هر جزء سیستم[۶۷] بصورت تک و مجزا مدل می‌شود و سپس این مدل ها در کنار یکدیگر قرار میگیرند و معادلات کلی سیستم و متعاقبا مقادیر ویژه آن به دست می‌آیند. این موضوع به طور مفصل در فصل بعد مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در اینجا به بررسی و استخراج معادلات و روابط ریاضی توربین بادی با ژنراتور القایی قفس سنجابی پرداخته می‌شود.
همانطور که در فصل سوم بیان خواهد شد، برای استفاده از این روش باید جریان ها و سرعت های زاویه ای به عنوان متغیر های حالت در نظر گرفته شوند و ولتاژ ها و سایر متغیر های هر جزء شبکه، به شکل تابعی از این متغیر های حالت نوشته شود. برای مثال اگر فرم استاندارد معادلات حالت به شکل زیر در نظر گرفته شود:
معادلات حالت هر جزء سیستم باید به صورت زیر تعریف شوند:
در روابط بالا x نشان دهنده متغیر های حالت که غالبا جریان و سرعت زاویه ای هستند، u ورودی های سیستم و v ولتاژ های هر جزء سیستم است. در مرحله ای که معادلات دیفرانسیل اجزا برای تشکیل معادلات دیفرانسیل کلی ریزشبکه کنار هم قرار میگیرند، این بردار کمکی v است که به اتصال این اجزا به یکدیگر کمک می‌کند. در نتیجه در مدل سازی سیستم باید به این موضوع توجه داشت که جریان ها و سرعت های زاویه ای به عنوان متغیر حالت در نظر گرفته شوند.
ولتاژی که ژنراتور القایی در مبنای سه فاز ماشین[۶۸] در ترمینال خروجی خود تولید می‌کند وابسته به جریان و شار پیوندی[۶۹] در این ماشین است. ولتاز روتور و استاتور ماشین القایی از روابط زیر به دست می‌آیند:
۱-۴-سوال تحقیق
سوالات این تحقیق به قرار زیر خواهد بود:
۱-۴-۱-سوال اصلی
۱.حمایت کیفری از امنیت داده ها در فضای مجازی، آیا قابل توجیه است؟
۱-۴-۲-سوالات فرعی
-
- چالش های حقوقی در تحقق امنیت داده ها در فضای مجازی کدامند؟
-
- جرایم ارتکابی در خصوص امنیت داده ها، چه جایگاهی در فضای مجازی دارند؟
-
- قوانین و مجازات های کنونی قدرت بازدارندگی و تحقق امنیت داده ها را در فضای مجازی را دارند؟
۱-۵- فرضیات تحقیق
با توجه به سوال مطرح شده می توان فرضیات زیر را بیان نمود:
۱-۵-۱-فرضیه اصلی
-
- حمایت از امنیت داده ها بر اساس الزامات اجتماعی و اقتصادی قابل توجیه است.
۱-۵-۲- فرضیه های فرعی
-
- افزایش جرایم پنهانی در فضای مجازی و حرفه ای شدن مجرمین و با افزایش استفاده از شبکه های مجازی در دستگاه های دولتی و خصوصی چالش های موجود در تحقق امنیت در فضای مجازی هستند.
-
- این جرایم خاص فضای مجازی هستند و منحصرا در این فضا قابلیت ارتکاب دارند.
-
-
- قوانین و مجازات های موجود در مواجهه با جرایم مرتب با امنیت داده ها کارآیی لازم را دارا نیستند و برای کسب نتایج بهتر نیازمند به روز شدن قوانین هستند.
-
۱-۶- اهداف تحقیق
اهدافی که در این تحقیق به دنبال آن هستیم، عبارت است از:
-
- تحلیل و برسی امنیت داده ها در فضای مجازی و تهدیدات موجود علیه آن
-
- تبیین و بررسی چالش های موجود در تحقق امنیت داده ها در فضای مجازی
-
- بررسی و تحلیل راهکارهای لازم جهت جلوگیری از تهدیدات موجود علیه امنیت داده ها
-
- بررسی و تبیین نقش دستگاه های ذیربط بالاخص پلیس فتا در برقراری امنیت داده ها در فضای مجازی
۱-۷- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
امنیت داده ها در فضای مجازى شاید به شکل قابل توجه آن، موضوع حیاتى برای کشورها باشد. چرا که شرط لازم براى تهدیدپذیرى از دنیاى مجازى، استفاده گسترده و اتصال به شبکه هاى الکترونیکى اطلاعات است و شرط کافى، دیجیتالى شدن تمامى سیستمها و زیرسـاختهـاى اقتصادى، اجتماعى، سیاسى یک جامعه می باشد. در عین حال نباید فراموش کرد که گسترش ارتباطات و انقلاب تکنولوژیکی، بسیارى از مسائل امنیتى را جهانى سـاخته و شمال و جنوب در این زمینه داراى مسائل مشترکى هستند. از طرفی دیگرتهدید، مفهومى نسبى و ذهنى است و درک آن به مؤلفه هاى گوناگونى بستگى دارد. به نظر می رسد لازم باشد در فضای مجازی این مفاهیم مورد بازتعریف قرار گیرند و سپس به بحث امنیت و حمایت از آنها پرداخته شود.
۱-۸- روش تحقیق
روش تحقیق این پژوهش کتابخانه ای و به روش توصیفی تحلیلی می باشد و مشتمل بر مراحل زیر است:
مرحله نخست: گرد آوری مطالب و اطلاعات پایه؛ در یک مطالعه کتابخانه ای و اسنادی، پژوهش ها و منابع موجود داخلی و مرتبط با موضوع جمع آوری و طبقه بندی خواهد شد. در ابتدا اطلاعات خام و متغیرهای مورد نیاز شناسایی و اطلاعات پایه و مستندات موجود از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و مستندات قبلی، و مراجعات سازمانی جمع آوری می گردد.
مرحله دوم: بررسی، تجزیه و تحلیل، تعیین کیفیت و طبقه بندی اطلاعات کسب شده؛ در این مرحله به بررسی کیفیت اطلاعات، بررسی صحت اطلاعات و تفکیک و دسته بندی اطلاعات پرداخته می‌شود.
مرحله سوم: تحلیل؛ اطلاعات مورد نیاز در رابطه با بوسیله مراجعه به کتابها، پایان نامه‌ها و مقالات ذیربط با روش تحلیلی و توصیفی.
مرحله چهارم: نتیجه گیری و ارائه نتایج برتر؛ در انتهای پژوهش پس از فیش برداری از منابع موجود و جمع آوری به تجزیه و تحلیل مواد قانونی مرتبط پرداخته می شود. که نتایج حاصل از آن در قالب پیشنهاداتی مطرح، تا مورد استفاده نهادهای مربوطه و سایر دستگاه های مرتبط قرار گیرد.
مرحله پنجم: تهیه و تدوین گزارش نهایی پایان نامه.
۱-۹- ساختار تحقیق
در نظر داریم که این پژوهش را در قالب پنج فصل به ترتیب ذیل تهیه و تنظیم نماییم.
فصل نخست: کلیات تحقیق
در این فصل کلیاتی را پیرامون موضوع پژوهش بیان می داریم تا با ذهن خواننده با آمادگی بیشتری وارد بحث اصلی نماییم. این کلیات شامل بیان مسئله، سوالات، فرضیه های تحقیق و پیشینه و …..است.
فصل دوم: تعریف و ویژگی های فضای مجازی و جرایم مرتبط با آن
در این فصل ضمن مفهوم شناسی جرایم فضای مجازی و بیان ویژگی های این فضا، مزیت ها و جرایم مرتبط با آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
فصل سوم: امنیت داده ها و حمایت از آن در حقوق ایران
در این فصل به بررسی و تحلیل قوانینی که در جهت حمایت از حریم خصوصی و امنیت داده ها در فضای مجازی به تصویب رسیده اند، می پردازیم.
فصل چهارم: نقش پلیس فتا در تحقق امنیت داده ها
در این فصل ضمن بیان چگونگی و ضرورت تشکیل پلیس فتا، کارکرد های این نهاد در تامین و تحقق امنیت داده ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات
در این فصل نتیجه ای که در بیان این مطالب به دنبال آن بودیم را مطرح می کنیم و سعی در بیان پیشنهاداتی در این خصوص خواهیم نمود.
فصل دوم: تعریف و ویژگی های فضای مجازی و جرایم مرتبط با آن
- انتخاب نوع تابع پایه مورد استفاده از میان سه نوع تابع پایه تعریف شده: مستطیلی[۴۸]، مثلثی[۴۹] و سینوسی[۵۰].
- انتخاب دقت محاسبات انتگرالگیری که دارای سه گزینه است: دقت کم[۵۱]، متوسط[۵۲] و زیاد[۵۳]
- انتخاب نوع تقسیم بندی سیمها که دارای دو گزینه است: و. در حالتی که از گزینهی برای تقسیم بندی سیم استفاده شود، طول هر یک از سیمهای آنتنها به قسمت های مساوی تقسیم می شود که کاربر در این حالت باید به دو نکته دقت داشته باشد: اولاً به خاطر تقسیم طول سیمها بر ممکن است که حاصل این تقسیم یک عدد صحیح نباشد، در این صورت نرم افزار مقدار صحیح این عدد را به عنوان در نظر گرفته و با بهره گرفتن از فرمول زیر، طول سیم را مقدار جدیدی در نظر میگیرد:
| (۵-۱۳) |
طول مساوی یا کمتر از است، در صورت کمتر بودن مقداری خطا به مساله تحمیل می شود که باید کاربر آن را در نظر بگیرد. ثانیاً این متد تقسیم طول، برای حالتی که سیمهای آنتن مورد بررسی مضارب متفاوتی از هستند، مناسب میباشد و بهترین پاسخ را میدهد. در حالتی که از برای تقسیم بندی استفاده شود، هر سیم آنتن به قسمت مساوی تقسیم می شود و در نتیجه اگر طول سیمها متفاوت باشد و سیمها با هم متفاوت خواهد بود. در صورتی که طول سیمها تفاوت چندانی با هم نداشته باشند این روش بهترین پاسخ را میدهد. بعد از انتخاب نوع تقسیم بندی در کادر جلوی آن اندازه یا مقدار وارد می شود.
- تیکهای تعیین نوع محاسبات
با انتخاب گزینهی Calculation Without Mutual Coupling Between Arrays of Yagi-Uda Antenna Arrays همانطور که از عنوانش پیداست، نرمافزار علاوه بر اینکه جریان القا شده روی سیمها در حالتی که اثر کل المانهای موجود در آرایه را در نظر میگیرد محاسبه می کند،جریانهای القا شده روی سیم هر یک از آنتنهای یاگی- اودا را با فرض عدم وجود سایر آنتنهای یاگی- اودا هم محاسبه می کند و گزینهی Use calculation with folded dipole شرط فولدد بودن دایپل را در محاسبات اعمال می کند.
در آخر، اسمی برای آنتن طراحی شده توسط کاربر تعریف می شود وبا تیک زدن گزینهی Save Data کلیه اطلاعات وارد شده در این پنجره ذخیره می شود و همچنین اطلاعاتی که در پنجرههای بعدی قرار است وارد شود و همچنین نتایج محاسبات نیز ذخیره خواهد شد وپنجره بسته می شود.
پنجرهی سوم The x and y positions, and the length of each of the Yagi-Uda antenna wires ، مربوط به اطلاعات مورد نیاز برای یکی از آنتنهای یاگی- اودا است. در این پنجره موقعیت x و y ( zوy برای حالت عمودی) مرکز سیمهای آنتن و همچنین طول سیمها بر حسب مضاربی از وارد می شود. بعد از ok کردن این پنجره بسته می شود و پنجرهی چهارم z position of each of the Yagi-Uda antennas باز می شود. در این پنجره موقعیت محور آنتنهای یاگی- اودا و همچنین مقدار باری که به ترمینال دایپل وصل است وارد می شود. نهایتا در پنجرهی آخر Amplitude, Elevation and azimuth direction of the wave fronts arrived at the antenna اندازه و زاویهی سمتی و شعاعی را میتوان حداکثر برای سه میدان الکتریکی وارد کرد. با Ok کردن این پنجره ، برنامه شروع به محاسبه می کند و بعد از اتمام محاسبات یک پیغام به شکل زیر در صفحه نمایان می شود:
شکل ۵- ۵: نمای پیغام پایان محاسبات
۵-۲-۱- مشاهده نتایج محاسبات
پس از اجرای برنامه در پنجرهی Basic Information ،از قسمت بالا سمت چپ روی File کلیک می شود، سه گزینه وجود دارد، با انتخاب گزینهی Loading Project Info For New Calculation لیستی از کلیه برنامههایی که قبلا اجرا شده است دیده می شود، که میتوان با انتخاب و ok کردن اطلاعات ورودی این آنتن طراحی شده در کلیه پنجرهها Load می شود و کاربر می تواند با تغییر دادن برخی آیتمها برنامه را برای پروژهی دیگری اجرا کند.
گزینهی Timers ، زمان محاسبات هر پروژه را نشان میدهد. این گزینه در صورت انتخاب گزینهی اول فعال می شود. با انتخاب گزینهی Loading Project Result پنجرهای باز می شود که حاوی دو کادر است:
شکل ۵-۶: نمای load Results نرمافزار
کادر سمت چپ شامل لیست برنامه های اجرا شده است و کادر سمت راست حاوی نتایجی است که از برنامه های اجرا شده Save شده است . با انتخاب هر یک از پروژه های کادر سمت چپ و انتخاب هر یک از گزینه های کادر سمت راست و کلیک روی گزینهی Load، نتایج به صورت نمودار نشان داده می شود:
شکل ۵- ۷: نمایی از طریقهی نمایش یک جواب نمونه
نمودار فوق قسمت های حقیقی، موهومی، اندازه و فاز جریان القا شده را در چهار قسمت جداگانه نمایش میدهد.
۵-۲-۲- سایر امکانات این پنجره
با انتخاب گزینهی dipole ، فقط جریان روی دایپلهای آنتنها نمایش داده می شود. باانتخاب گزینهیDraw symbols نقاطی که در آن جریان محاسبه شده است نیز به صورت مربع یا مثلث یا دایره (با توجه به تابع پایه مورد استفاده) نمایش میدهد.
با انتخاب گزینهی Draw All Together، کل آیتمهای انتخاب شده از کادر سمت راست در یک نمودار نمایش داده می شود.
با کلیک روی گزینهی Calculate Errorتفاوت بین دو جریان محاسبه شده برای دو آنتن محاسبه کرده و نمایش میدهد، که این عدد از فرمول زیر محاسبه می شود:
| (۵-۱۴) |
فصل ششم
نتایج
۶- ۱- مقدمه
در این فصل نرمافزار برای یک آنتن یاگی- اودا اجرا شده و نتایج آن با نرمافزار طراحی شده مقایسه میگردد. تاثیر انتخاب توابع پایه و تعداد تقسیم بندی سیمها بر جواب نهایی و سرعت همگرایی مورد بررسی قرار میگیرد. سپس با بهره گرفتن از توابع مستطیلی، مثلثی و سینوسی جریان روی سیمهای یک آنتن یاگی- اودا را که به مقاومت ۵۰ اهم لود شده است محاسبه کرده و نتایج آنها را با هم مقایسه می شود. در ادامه دو آرایه از ۴دایپل و چند چیدمان از یک آنتن یاگی- اودای را در نظر گرفته و در اثر تحریک بوسیلهی جبههموج ورودی از زوایای مختلف، اندازه و فاز ولتاژ ترمینال آنها به صورت نمودار نشان داده شده است. سپس برای آرایهی یاگی- اودای افقی ماتریس کالیبراسیون محاسبه شده و نتایج بدست آمده از این ماتریس در جداولی نشان داده شده است. با بهره گرفتن از ماتریس ، از ولتاژ ی اندازه گیری شده از ترمینال آنتنها، ولتاژ محاسبه شده و با بهره گرفتن از الگوریتم موزیک زاویه تخمین زده شده است.
۶- ۲– مقایسه جواب نرمافزار با نرمافزار طراحی شده
یک آرایه از چهار آنتن یاگی- اودا در نظر گرفته است که هر یک از آنتنها دارای یک دوقطبی با دو رفلکتور و سه دایرکتور است و توسط یک جبههموج تحریک میشوند. جریان شارش یافته روی سیمها هم با نرمافزار و هم با نرمافزار طراحی شده محاسبه و با هم مقایسه شده است.
شکل ۶- ۱: نحوه چیدمان آرایهی چهار آنتن یاگی- اودا
شکل ۶- ۲: اندازه جریان محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی
شکل ۶- ۳: اندازه جریان محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی
نرمافزار طراحی شده
شکل ۶-۴: فاز جریان محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی
شکل ۶-۵: فاز جریان محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی نرمافزار طراحی شده
شکل ۶-۶: قسمت حقیقی جریان محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی
شکل ۶-۷: قسمت حقیقی محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی نرمافزار
طراحی شده
شکل ۶-۸: قسمت موهومی جریان محاسبه شده روی سیمهای آنتن یاگی- اودا بوسیلهی
