‏ ج- اهداف و فرضیه‌هایی برای مساله مورد تحقیق تدوین نمائید

‏ د- به سئوالات ذیل پاسخ مناسبی ارائه نمائید‏
‏ (۱) چگونگی انتخاب جامعه آماری و جامعه نمونه؟
‏ (۲) چگونگی و نوع جمع‌ آوری اطلاعات؟
‏ (۳) آیا برای جمع‌ آوری اطلاعات به آزمایش نمونه‌ای نیاز است؟
‏ (۴) آیا افرادی که مامور جمع‌ آوری اطلاعات می‌شوند، آموزش نیاز دارند؟
‏ (۵) چگونگی استفاده از آمار توصیفی و آمار استنباطی
‏ (۶) انتخاب واحد تحلیل، شاخص‌سازی مفاهیم و تعریف عملیاتی آنها
‏ (۷) اعتبارسنجی ابزار جمع‌ آوری اطلاعات
هـ- اطلاعات جمع‌ آوری شده را تجزیه و تحلیل و با یافته‌های ادبیات تحقیق مقایسه و نتیجه‌گیری کنید، پس از ‏نتیجه‌گیری از یافته‌ها، گزارش تحقیق را تنظیم نمائید.‏
‎*‎‏ در روش تحقیق پیمایشی توجه محقق بیشتر به شناخت و مطالعه میزان تغییرات عوامل و اثر معنی ‏داری کنش و واکنش‌های میان عوامل معطوف می‌باشد، لذا این روش برای بررسی میزان تغییرات یک و ‏یا چند عامل در اثر تغییرات یک و یا چند عامل دیگر بکار می‌رود می‌باشد و به صورت میدانی بکمک ‏تکنیک‌های مشاهده و ‏correlation‏ این پژوهش مبتنی بر روش همبستگی نا همنوائی مصاحبه ‏‏(شفاهی) به جمع‌ آوری اطلاعات بر اساس شیوه‌های نمونه‌گیری نائل می‌آید که در عین حال قابل ‏مقایسه، تجزیه و تحلیل جهت مدل‌سازی و ترسیم مدلهای علی می‌باشد. این روش پژوهش از نوع ‏مطالعات کمی بوده که می‌تواند قابلیت آزمون‌پذیری و تعمیم‌پذیری داشته باشد و در بعد خرد قرار دارد. ‏این روش تحقیق درصدد پاسخگویی به سه سوال اساسی ذیل می‌باشد:‏
الف- نوع رابطه بین عوامل یا متغیرها؟ رابطه یکسویه/ دو سویه/ فقدان رابطه
ب- جهت همبستگی بین عوامل یا متغیرها مثبت/ مستقیم یا معکوس/ بی‌تاثیر
ج- شدت همستگی بین عوامل یا متغیرها ‏
‏۱۰-۳ انواع روش پیمایشی:‏
‏ الف- پیمایش توصیفی (پیمایشهای آماری)بررسی تمام افراد جامعه (سرشماری) یا معرفی از جمعیت نمونه و ‏تعمیم نتایج به کل جامعه آماری
‏ انواع روش پیمایش توصیفی:‏
‏ (الف) تحقیقات مقطعی یا عرضی:پژوهشی است که در یک زمان معین و برای کنکاش یک واقعیت بکار ‏برده می‌شود.‏
‏ (ب) تحقیقات طولی یا تداومی: پژوهشی است در چند مقطع سری زمانی جهت مقایسه و تجزیه و تحلیل ‏مقاطع مختلف زمانی می‌باشد.‏
ب- پیمایش تحلیلی (پیمایش‌های ربطی) بررسی و تجزیه و تحلیل روابط بین متغیرهای معین، جهت بیان ‏خصوصیات معرف گروه مطالعه .‏
۱۱-۳ تعریف جامعه آماری:
جامعه آماری عبارتست از کلیه عناصر و افرادی که در یک مقیاس جغرافیایی مشخص دارای یک یا چند صفت مشترک باشند.هرچه جامعه آماری کوچکتر باشد میتوان آنرا دقیقتر از یک جامعه آماری بزرگتر مطالعه نمود.
۱۲-۳  مفهوم نمونه:
چنانچه جامعه آماری بزرگ باشد ؛ محقق با توجه به محدودیت امکانات ناچار است از بین افراد جامعه تعداد مشخصی را به عنوان نمونه برگزیند و با مطالعه این جمع محدود ،ویژگیها و صفات جامعه را مطالعه کرده ، شاخصها و اندازه های آماری آن را محاسبه کند.به این جامعه محدود ، نمونه می گویند.
نمونه عبارتست از تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابهت داشته و معرف جامعه بوده و از تجانس و همگنی با افراد جامعه برخوردار با شند.
در آمار به مقادیر اندازه گیری شده صفات مربوط به یک نمونه، ” شاخص آماری “ و به مقادیر اندازه گیری شده صفات مربوط به تمام جامعه ” پارامتر“ میگویند.
محقق به دو شکل ممکن است نمونه را انتخاب کند:
یک شکل آن این است که شانس انتخاب شدن را به تمامی افراد جامعه بدهد .یعنی تمام افراد جامعه شانس مساوی برای انتخاب شدن داشته باشند. که به آن  روش انتخاب احتمالی یا اتفاقی میگویند.
-روش دیگر روش وضعی و غیر احتمالی است؛یعنی تمام افراد جامعه شانس مساوی برای انتخاب شدن نداشته باشند و در انتخاب افراد برای نمونه محقق نظریات خود را دخالت می دهد.این نمونه گیری را نمونه های وضعی میگویند.
۱۳-۳ انواع نمونه احتمالی:
این نمونه ها عبارتند از :
الف)نمونه های احتمالی ساده:
از این نوع نمونه در تحقیقات توصیفی زمینه یاب ، همبستگی،علیّ و تجربی استفاده میشود.این نمونه بر اساس این اصل انتخاب میشود که کلیه افراد جامعه مورد مطالعه با هم مشابهت دارند و متجانس یا یکدست هستند.برای انتخاب افراد نمونه از جامعه سه روش وجود دارد:
استفاده از قرعه کشی:در این روش محقق به هر یک از افراد جامعه یک کد یا شماره مخصوص می دهد . سپس از مهره ها  یا  پلاکهای شماره دار استفاده می کند و در صورت نبود آن ،شماره هریک از آنها را روی کاغذ یا مقوای کوچکی یادداشت می نماید؛بنابراین ، به تعداد افراد جامعه ،مهره یا پلاک یا کاغذ شماره دار در اختیار  خواهد داشت .آنگاه آنها را داخل کیسه یا ظرفی می ریزد و مهره ها را یکی یکی خارج کرده و شماره آنها را یادداشت می نماید و این کار را آنقدر ادامه میدهد تا حجم نمونه کامل شود.
استفاده از جدول اعداد تصادفی :  جدول های اعداد تصادفی به وسیله رایانه هایی که ارقام را به طور اتفاقی تنظیم می کنند تهیه می شود .این جدولها در دو جهت سطر و ستون دارای اعداد اتفاقی هستند که معمولا به  ۹۹ سطر و ستون بالغ می شود و ارقام سطرها و ستونها به صورت بلوکهای پنج رقمی در کنار یکدیگر و به شکل تفکیک شده قرار دارد تا استفاده از آن تسهیل شود.
استفاده از روش منظم یا سیستماتیک: در این روش همانند روش های قبل فرض بر این است که افراد جامعه متجانس هستند و از این رو به هر یک از آنها از عدد۱  تا nشماره یا کد داده می شود.  روش نمونه گیری منظم باعث می شود تا افراد نمونه به طور یکنواخت در سراسر جامعه پراکنده باشند.ضمنا محقق می تواند موقعیت فرد اول نمونه را در انتهای  سلسله اعداد جامعه یا در بین آن انتخاب کند
ب ) نمونه گیری احتمالی طبقه بندی شده:
در جامعه ای که افراد آن از تجانس و همگونی برخوردار نیستند استفاده از روش اتفاقی ساده مناسب نیست و از روش طبقه بندی استفاده می شود .یعنی افراد جامعه با توجه به صفات درون گروهی خود به طبقات مختلفی تقسیم می شوند و افراد نمونه به تناسب از بین تمامی طبقات انتخاب می گردند.
برای انتخاب در چنین جامعه ای محقق باید به این ترتیت عمل کند :
صفات ممیز کننده افراد جامعه را مشخص کند.
براساس صفت یا صفات مورد نظر جامعه را طبقه بندی کند .
جدول توزیع افراد جامعه را بین هر یک از طبقات تهیه کند .
نسبت درصد و سهم هر یک از طبقات را در کل جمعیت جامعه محاسبه نماید.
با توجه به سهم هر طبقه در جامعه نسبت درصد و سهم آن طبقه را در افراد نمونه نیز معین کند.
با بهره گرفتن از روش نمونه گیری اتفاقی ساده تعداد افراد نمونه هر طبقه را از بین کل افراد همان طبقه انتخاب نماید.
 ج ) نمونه گیری گروهی یا خوشه ای:
در صورتی که فهرست جامعه در دسترس نباشد استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای راه حل مناسبی است . مثلا در مورد ساکنان یک شهر که معمولا فهرستی در دست نیست می توان مناطق چند گانه شهر را ملاک قرار داد و از بین مناطق نمونه گیری تصادفی بعمل آورد.
د ) نمونه گیری مکانی :
این روش نمونه گیری بیشتر برای مطالعه پدیده ها و ویژگیهای مکانها و نواحی جغرافیایی مورد استفاده قرار می گیرد .در فضای جغرافیایی پدیده ها و صفات گوناگونی وجود دارد که گاهی بعد طبیعی دارند و گاه بعد انسانی و گاهی نیز ترکیبی از هر دو بعد هستند.هرکدام از این پدیده ها مکان یا فضای جغرافیایی خاصی را به خود اختصاص داده اند که مطالعه تمام آنها مقدور نیست.از این رو محقق باید از طریق انتخاب تعدادی از مکانها یا نواحی جغرافیایی آنها را مورد مطالعه قرار دهد.
 ۱۴-۳ روش های برآورد حجم نمونه:
روش اول :
در این روش از تخمین شخصی استفاده می شود ؛ یعنی اینکه محقق با در نظر گرفتن عواملی شخصا نسبت به برآورد حجم نمونه یا تعیین درصد مشخصی از جامعه اقدام می کند .هرچه جامعه کوچکتر باشد ،این درصدها بزرگتر خواهد شد و بر عکس
روش دوم :

۲-۳-۲٫ تبیین مفهوم رضایت شغلی

یکی از مشکلاتی که حین تعریف رضایت شغلی وجود دارد، اصطلاح­شناسی­های متفاوتی است که پژوهشگران برای بیان این مفهوم بکار می­برند. بررسی ادبیات مرتبط نشان می­دهد که واژه ­هایی مانند روحیه، نگرش، و احساسات گاهی بجای رضایت شغلی بکار رفته است. قبل از دهه­ ۱۹۳۰ اصطلاح احساسات و نگرش­های کارکنان در مطالعات بکار می­رفت. هر چند، برخی از محققان نیز معتقدند که رضایت مشابه با روحیه و نگرش است. یکی دیگر از دشواری­های تبیین مفهوم رضایت شغلی، شیوه­ای است که رضایت شغلی با آن اندازه ­گیری می­ شود. رضایت شغلی معمولاً با این مسئله اندازه ­گیری می­ شود که میزان رضایت کارکنان از جوانب متعدد شغلشان تا چه اندازه است. تعریف­های زیادی وجود دارند که بر مبنای شیوه ­های مختلف اندازه ­گیری شکل گرفته­اند (دی­ماتو، ۲۰۰۱).

رضایت شغلی مفهومی است که به طور گسترده­ای در ادبیات حوزه­ مدیریت مورد مطالعه قرار گرفته است. مطالعه نوشته­ های مرتبط با رضایت شغلی بیانگر آن است که توافق نظر زیادی بر تعریف مفهوم رضایت شغلی در میان محققان و پژوهشگران وجود ندارد. به طور کلی، رضایت شغلی به این امر اشاره دارد که احساس کارکنان در مورد شغلشان چگونه است (براون^[۴۲]، ۲۰۰۹). هاپاک در سال ۱۹۳۵ بیان می­ کند که «رضایت شغلی» مفهومی پیچیده و چندبعدی است و با عوامل روانی، جسمانی و اجتماعی ارتباط دارد. تنها یک عامل موجب رضایت شغلی نمی­ شود، بلکه ترکیب معیّنی از مجموعه عوامل گوناگون سبب می­گردد که شاغل در لحظه معیّنی از زمان، از شغلش احساس رضایت کند و به خود بگوید که از شغلش راضی است و از آن لذت می‌برد (میردریکوندی، ۱۳۷۹).
اسپکتر رضایت شغلی را این‌گونه تعریف می­ کند: رضایت شغلی چگونگی احساس افراد در مورد شغلشان و جنبه­ های مختلف کار است. به عبارت دیگر، آیا افراد شغلشان را دوست دارند (راضی هستند) یا دوست ندارند (ناراضی هستند). در سال ١٩۶۴، ویکتور وروم، رضایت شغلی را تمایلات روانی فرد نسبت به نقشی که شاغل در شغل خود ایفاء می­ کند می­داند. در این تعریف با توجه به مفهوم نقش که عبارت است از جنبه کارآمدی از انجام یک وظیفه به وسیله فرد، می­توان گفت بدین وسیله شاغل خود را در سازمان مفید می­یابد. در نتیجه، او از شغلش احساس رضایت می­ کند (براون، ۲۰۰۹).
اما در یک تعریف جدیدتر، در سال ١٩٨۵، دیویس نیواستورم، رضایت شغلی را مجموعه ­ای از احساسات سازگار در رابطه با شغل می­داند. این احساس زمانی ایجاد می­ شود که خواسته ­ها، نیازها، امیال و تجربه­ هایی که فرد هنگام ورود به سازمان با خود دارد، از طریق شغل برآورده شود. بدین گونه بین توقعات شاغل و برآورده شدن آن‌ها، توازن برقرار می­ شود. در نتیجه افراد نگرشی مثبت به شغل پیدا می­ کنند که موجب رضایت آن‌ها می­گردد (رابینز، ۱۳۹۰). طبق نظر لامبرت، هوگان و بارتون (۲۰۰۲)، رضایت شغلی یک مفهوم و احساس انتزاعی است که در سطح فردی مطرح می­ شود و منعکس­کننده این است که آیا نیازهای یک فرد از طریق شغلش برآورده می­شوند یا نه.
به گفته دانتزکر در سال ۱۹۹۴، تحقیق در حوزه رضایت شغلی در دهه­ ۱۹۳۰ به یک حوزه مورد توجه تبدیل شد. از آن زمان به بعد مفهوم رضایت شغلی به یکی از حوزه ­های مورد علاقه پژوهشگران رشته­ های روانشناسی سازمانی بدل شده است، شاید به این دلیل که تأثیر رضایت شغلی می ­تواند نهایتاً متوجه سازمان شود (جونز، ۲۰۰۵). بخشی از رضایت شغلی از مقایسه شرایط واقعی کار با انتظارات از کار و بخش دیگر از طرز تلقی افراد نسبت به کار حاصل می‌شود. پس در محیط کار طرز تلقی‌های فرد می‌تواند عاملی برای ایجاد انگیزه و رضایت باشد. در واقع، منظور از طرز تلقی، میزان احساس مثبت فرد نسبت به هدف یا موضوع خاص می‌باشد. همان طور که قبلاً گفته شد ادراک فرد از شغلش بهتر از شغل بوده و طرز تلقی فرد از شغل باید در طراحی شغل و انگیزش مدنظر باشد (ریکی و گرگوری، ۱۳۷۴، ۱۵۸).
از طرف دیگر، کینز برگ و همکاران رضایت شغلی را به دو نوع تقسیم ­بندی می­ کنند. اول رضایت درونی، که از دو منبع حاصل می‌شود؛ یکی احساس لذتی که انسان صرفاً از اشتغال به کار و فعالیت به دست می‌آورد و نیز لذتی که بر اثر مشاهده یا انجام برخی مسئولیت‌های اجتماعی به ظهور رساندن توانایی‌ها و رغبت‌های فردی بدست می‌آید. دیگر رضایت بیرونی، که با شرایط اشتغال و محیط کار ارتباط دارد و هر آن در حال تغییر است (کانکلین^[۴۳]، ۲۰۰۸). از جمله این عوامل می‌توان شرایط محیط کار، میزان دستمزد و پاداش و نوع کار و روابط موجود میان کارگر و کارفرما را ذکر نمود. ضمناً رضایت درونی پایدارتر از رضایت بیرونی است (شفیع‌آبادی، ۱۳۷۱، ۱۲۴). در هر صورت، رضایت شغلی در این تحقیق به نمره­ای اطلاق می­ شود که پاسخ ­دهندگان از پرسشنامه رضایت شغلی میرکمالی کسب می­ کنند.

۲-۳-۳٫ نظریه‌های رضایت شغلی

لاننبورگ و اورنشتین^[۴۴] معتقدند که نظریه­ های موجود در زمینه رضایت شغلی را می­توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: محتوا و فرایند. بر مبنای نظریه­ های محتوایی (مانند تئوری هاپاک، نظریه­ سلسله مراتب نیازهای مازلو، نظریه­ هرزبرگ) تمام کارکنان از یک سری نیازهای پایه­ای مشابه برخوردار هستند. اما، نظریه­ های فرایندی (نظریه برابری، نظریه گروه مرجع، نظریه وروم) بر این امر تأکید دارند که هر شخص دارای نیازهای متفاوت است. این‌گونه نظریه ­ها بر فرایندهای روانی­ای که باعث ایجاد این اختلاف­ها می­شوند تمرکز دارند (براون، ۲۰۰۹).
در هر صورت، در طول شش دهه­ گذشته نظریه­ های متعددی در رابطه با رضایت شغلی به وجود آمده است. با وجود آنکه تعداد زیادی نظریه در رابطه با رضایت شغلی وجود دارد (از قبیل نظریه بریل، نظریه نیازها، نظریه نقشی، نظریه هرزبرگ، نظریه هالند، نظریه مک گرگور، نظریه اختلاف، نظریه برابری، الگوی بورتر-لاور، و …)، در طول سی سال اخیر نظریه­ های نسبتاً جدیدتری پا به عرصه گذاشته­اند که در ادامه به توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت.
نظریه­ ارزش^[۴۵]
ارزش به تمایلات خودآگاه و ناخودآگاهی اطلاق می­ شود که افراد در جستجوی بدست آوردن آن‌ها هستند. بر طبق این نظریه، تعیین رضایتمندی شغلی وابسته به این مسئله است که آیا شغل امکان حفظ ارزش­های خصوصی و شخصی را برای افراد فراهم می­ کند. از این رو اگر شغل امکان حفظ این ارزش­ها را فراهم کند فرد از آن رضایت خواهد داشت، در غیر این صورت باعث ایجاد نارضایتی شغلی در افراد خواهد شد (میردریکوندی، ۱۳۷۹).
بنابراین نظریه یک فرد تشخیص می­دهد که یک شغل تا چه اندازه مزایای مهمی مانند میزان پرداخت، سرپرستی و فضای کاری را برای او به ارمغان می ­آورد. بنابراین رضایت شغلی نتیجه مقایسه آنچه شغل به او ارائه می­دهد با آنچه که ارزش­های آن‌ها به شمار می ­آید، خواهد بود. در این نظریه، چون هر فرد میزان رضایت خود را تعیین می­ کند، لذا هر شخص فاکتورهای خاص خود را برای رضایت شغلی­اش خواهد داشت.
مدل رضایت چهریزه­ای^[۴۶]
این مدل به تعیین جوانب مختلف شغل که می­توانند در رضایت شغلی افراد نقش داشته باشند می ­پردازد. طبق این مدل رضایت شغلی تابعی است از درک کارکنان از آنچه که باید دریافت کنند (مانند حقوق، ارتقاء، ساعات کاری، و …) و آنچه که واقعاً دریافت می­ کنند. وقتی ادراک انتزاعی افراد با ادراک واقعی آن‌ها تطابق داشته باشد، رضایت شغلی نتیجه این تطابق خواهد بود. اما هنگامی که ادراک انتزاعی افراد بالاتر از آن چیزی باشد که واقعاً دریافت می­ کنند، نارضایتی شغلی پیش خواهد آمد.
بر طبق نظر لاولر عوامل زیادی می­توانند بر ادراک فرد تأثیرگذار باشند. مزایا یا پاداش­های کنونی مهم­ترین عاملی است که روی ادراک کارکنان تأثیرگذار است. البته عوامل دیگری نیز وجود دارند که در این مسئله تأثیرگذارند، از قبیل: مزایایی که دیگر کارکنان دریافت می­ کنند، مهارت و توانایی­های فردی که باید شغلی را انجام دهد، و تخصص­های مورد نیاز جهت انجام یک شغل. در هر صورت، لاولر نشان داد که احساسات مختلف در مورد جنبه­ های متعدد یک شغل تعیین­کننده میزان رضایت افراد هستند (جونز، ۲۰۰۵).
نظریه­ اطلاعات اجتماعی^[۴۷]
هسته­ی اصلی این نظریه نشان می­دهد که مردم سعی به جمع­آوری اطلاعاتی در مورد شغلشان می­ کنند و از این اطلاعات جهت تشکیل افکار و عقایدشان در مورد شغل استفاده می­ کنند. طبق نظر بندورا، یادگیری اجتماعی آن چیزی است که روی نگرش کارکنان تأثیرگذار است. به طور کلی، مادامی که در مورد رضایت شغلی از کارکنان سؤال نشود، آن‌ها در مورد شغلشان معمولاً نظر و عقیده­ای ندارند. در حقیقت، کارکنان آیینه و منعکس­کننده افکار و احساسات دیگر کارکنان هستند. با وجود آنکه محققان معتقدند که نظریه اطلاعات اجتماعی می ­تواند توضیحی از رضایت شغلی ارائه دهد، اما به ندرت در ادبیات و تحقیقات مرتبط مورد استناد قرار می­گیرد، به این دلیل که این نظریه برای مردم و موقعیت­های خاصی کاربردی خواهد بود (جونز، ۲۰۰۵).
مدل خصوصیات/ویژگی­های شغلی
هاکمن و الدمن در سال ۱۹۷۹ اظهار کردند که می­توان شغل­های گوناگون در سازمان­های مختلف طراحی کرد؛ بنابراین آن شغل می ­تواند برای یک فرد رضایت شغلی در پی داشته باشد. برای انجام این کار، شغل باید دارای پنج ویژگی مهم باشد. این شغل باید مهارت ­ها و استعدادهای متعددی جهت اجرا لازم داشته باشد، یک فرد باید قادر به شروع و تکمیل یک محصول قابل استفاده باشد، شغل باید مهم تلقی و درک شود، شغل باید دارای سطح بالایی از استقلال باشد، و کارکنان باید ضمناً تشخیص دهند که کارشان مؤثر و کارآمد است. شغلی که دارای همه این خصوصیات باشد، باعث انگیزش کارکنان شده و در نهایت منجر به رضایت شغلی می­ شود (جونز، ۲۰۰۵).
نظریه انتظار
طبق این نظریه، مردم به خصوصیات شغل­های مختلف نگاه می­ کنند (از قبیل آمدن بر سر کار، در برابر نیامدن بر سر کار) و به انتخاب شغلی می­پردازند که به تصور آنان بیشترین احتمال پاداش­های مورد علاقه در آن وجود دارد. در تحلیل نظریه انتظار عناصر مهمی وجود دارد: اولاً پیش ­بینی (انتظار) آنچه که روی خواهد داد، عامل مؤثر انتخاب است و در برآورد ما از آینده اهمیت دارد. نکته دوم این است که این نظریه مشتمل بر دو عامل عمده است : انتظار اینکه بازدهی حاصل خواهد شد و ارزش رضایت بخشی پیش بینی آن بازده چقدر خواهد بود.
ویکتور وروم، اولین کسی است که این شیوه را مورد مطالعه قرار داده است و این نظریه بر مبنای تعبیرات او از علم سازمانی پایه­گذاری شده است. وی دو الگو عرضه کرده است: یکی برای پیش ­بینی انتخاب­های معینی از قبیل اینکه فرد چه حرفه­ای را انتخاب خواهد کرد یا در شغل خود چقدر تلاش به عمل خواهد آورد، و دیگری برای پیش ­بینی نگرش­های فرد نسبت به شغل خود. ترکیب انتظار و ارزش تعیین کنند این است که شخص چه چیز را انتخاب خواهد کرد.
نظریه وروم بر این فرض استوار است که: « … گزینش‌هایی که توسط یک شخص از میان راه کارهای گوناگون به عمل می‌آید، مربوط به رویدادهای روانی و روان‌شناختی است که همزمان با آن رفتار رخ می‌دهد. » به عبارت دیگر این انتخاب‌ها با ادراک و شکل گیری عقاید و نظریات مرتبط است. در اصل در نظریه انتظار چنین استدلال می‌شود که گرایش به نوعی عمل یا اقدام در جهتی مشخص، در گرو انتظاراتی است که پیامد آن مشخص بوده و نتیجه مزبور مورد علاقه عامل یا فاعل است. این نظریه شامل سه متغیر یا رابطه می‌شود. آن‌ها از این قرارند :
رابطه بین تلاش و عملکرد فرد؛ درجه یا میزانی که پاداش‌های سازمانی می‌توانند نیازها یا هدف‌های شخصی فرد را تأمین کنند، و همچنین میزان جذابیت یا جالب توجه بودن پاداش‌ها.
رابطه بین عملکرد و پاداش؛ میزان یا حدود باور فرد، مبنی بر اینکه سطح معینی از کار به نتیجه، دستاورد یا پاداش مورد نظر می‌ انجامد.
رابطه بین پاداش و اهداف شخصی؛ از دیدگاه یا نظر فرد، مقدار کوشش یا تلاشی که احتمالاً به عملکرد معینی بینجامد.

۲-۳-۴٫ سطوح ماکرو و میکرو رضایت شغلی

اندازه ­گیری سطوح رضایت شغلی محققان این حوزه را با این ابهام روبرو کرده است که آیا رضایت شغلی به خودی خود یک مقیاس اندازه ­گیری کلی است (سطح ماکرو) یا مجموعه ­ای از مقیاس­های رضایت (مانند میزان رضایت از حقوق یا سرپرستی) برای اندازه ­گیری رضایت شغلی بکار برده می­شوند. سطح میکرو به خصوصیات فردی شغل مانند خود شغل، میزان پرداخت، یا فرصت رشد و ارتقاء اشاره دارد. اما در مقابل، سطح ماکرو رضایت شغلی به این امر اشاره دارد که یک فرد به طور کلی تا چه میزان از شغل رضایت دارد (کیزیا^[۴۸]، ۲۰۰۳). نتایج تحقیقات انجام­شده نشان می­ دهند که میان سطح کلی رضایت شغلی و خصوصیات شغلی فردی تناقض وجود دارد. فرات در سال ۱۹۸۱ نشان داد که نمی­ توان به سادگی خصوصیات شغلی فردی را با هم جمع کرد و به میزان رضایت کلی رسید. تحقیق او نشان داد که جنبه­ های شغلی فردی تنها در حدود ۵۰ درصد میزان رضایت شغلی کلی افراد را تشکیل می­ دهند. او در نهایت به این نتیجه می­رسد که موارد دیگری علاوه بر عوامل خاص شغلی بر میزان رضایت شغلی افراد تأثیرگذارند. از این رو، عجیب نیست که هر دو سطح (ماکرو و میکرو) رضایت شغلی برای پژوهشگران جالب توجه بوده ­است (گیبسون^[۴۹]، ۲۰۱۱).
با وجود ابزارهای معتبر بسیار در زمینه اندازه ­گیری رضایت شغلی، نمایه توصیفی شغلی^[۵۰] را می­توان به عنوان یک ابزار رایج و معتبر در این زمینه معرفی کرد. این ابزار قادر به اندازه ­گیری اجزاء شغلی فردی، یا سطح ماکرو رضایت شغلی (شامل نوع کار، میزان حقوق، فرصت رشد و ارتقاء، سرپرستی و همکاران) می­باشد. در سال ۱۹۸۹، آیرونسن^[۵۱] و همکارانش ابزار دیگری با عنوان مقیاس کلیات شغل^[۵۲] توسعه دادند که به عنوان مکملی برای نمایه توصیفی شغل بکار برده می­ شود. ابزار اخیر جهت سنجش و اندازه ­گیری میزان رضایت کلی از شغل (میکرو) استفاده می­ شود. هرچند، عواملی هم وجود دارند که این دو ابزار قادر به اندازه ­گیری آن‌ها نیستند و برای اندازه ­گیری آن‌ها باید از ابزارهای دیگری استفاده کرد (گیبسون، ۲۰۱۱).

۲-۳-۵٫ عوامل مؤثر بر رضایت شغلی

اکثر محققان بر این امر توافق دارند که متغیرهای معینی وجود دارند که حین بررسی رضایت شغلی باید مورد توجه قرار بگیرند (بروان، ۲۰۰۹ به نقل از بروگان، ۲۰۰۳؛ ویلیس، ۲۰۰۵؛ مونرو، ۲۰۰۷). تا کنون تحقیقات زیادی به بررسی عواملی پرداخته­اند که می ­تواند بر روی رضایت شغلی تأثیرگذار باشد (براون، ۱۹۹۷؛ دی­ماتو، ۲۰۰۱؛ جونز، ۲۰۰۵). در ادامه به عوامل مختلفی که می­توانند میزان رضایت شغلی را دست­خوش تغییر کنند خواهیم پرداخت. برخی از این عوامل جمعیت شناختی و برخی از آن‌ها سازمانی هستند. از عوامل جمعیت شناختی می­توان به سن، جنسیت، میزان علاقه، سابقه کار، میزان تحصیلات، و … اشاره کرد. از طرف دیگر، میزان حقوق و مزایا، تنوع شغلی، سرپرستی، ثبات شغلی، و … از دسته عوامل سازمانی به شمار می­آیند.
۱­) سن: سن افراد عاملی است که مکرراً به عنوان یکی از فاکتورهای تأثیرگذار بر رضایت شغلی مورد پژوهش قرار گرفته است. با این حال، رابطه این دو متغیر تا کنون به طور کامل درک نشده است. بعضی تحقیقات نشان داده­اند که با افزایش سن میزان رضایت شغلی بیشتر می­ شود، و برخی از آن‌ها نیز به این نتیجه رسیده ­اند که با افزایش سن رضایت شغلی افراد کاهش می­یابد. در هر صورت، تحقیقاتی که به بررسی رابطه­ این دو متغیر می­پردازند، هنوز در حال انجام هستند.
۲) جنسیت: تحقیقاتی که تا کنون به بررسی ارتباط میان جنسیت و میزان رضایت شغلی مبادرت ورزیده­اند، به نتایج متناقضی دست یافته­اند. ویت و نی در سال ۱۹۹۲ نشان می­ دهند که اختلاف چندانی در رابطه با جنسیت و میزان رضایت شغلی وجود ندارد، یا اگر وجود دارد مقدار آن بسیار کم است؛ کرامن-خان و هنسن در سال ۱۹۹۸ به این نتیجه رسیده ­اند که زنان بیشتر از مردان از شغل خود رضایت دارند؛ بلک و هولدن در سال ۱۹۹۸ اظهار می­ کنند که مردان از رضایت شغلی بیشتری نسبت به زنان در محیط کار برخوردارند (جونز، ۲۰۰۵).
۳) سابقه/تجربه کار: این مؤلفه نیز از عواملی است که می ­تواند بر روی میزان رضایت شغلی تأثیرگذار باشد. برخی از محققان مانند باس و بارت (۱۹۷۲) و کریس (۱۹۸۳) تأثیر این عامل را بسیار مهم ذکر کرده ­اند. بسیاری از تحقیقات در این زمینه به این نتیجه رسیده ­اند که هرچه سابقه کار افراد بیشتر باشد افراد رضایت بیشتری از شغل خود خواهند داشت. البته، تحقیقاتی نیز وجود دارند که عکس این دیدگاه را ابراز کرده ­اند. به طور کلی، سابقه کار تأثیراتی- چه مثبت یا منفی- بر رضایت شغلی و احساس یک فرد نسبت به کار خود دارد (گیبسون، ۲۰۱۱).
۴) میزان حقوق و پرداخت: بسیاری از محققان بر این مسئله تأکید دارند که رعایت انصاف و نظام پرداخت برابر می ­تواند باعث رضایت شغلی شود. همچنین، اگر کارکنان بدانند که شرکت آن‌ها یک روش منصفانه جهت پرداخت حقوق­ها به کارکنان خود دارد، از رضایت شغلی بالاتری برخوردار خواهند شد (دی­ماتو، ۲۰۰۹ به نقل از گرینبرگ و بارون، ۱۹۹۵؛ میسلی و لَین، ۱۹۹۱). به طور کلی، اکثر تحقیقات در این زمینه به این نتیجه رسیده ­اند که میزان پرداخت عامل بسیار مهم و خوبی در رضایت شغلی کارکنان خواهد بود.
از طرف دیگر، می­توان پژوهش­هایی را هم یافت که نتایج آن‌ها به این امر اشاره دارد که میزان پرداختی­ها تأثیر مهمی در رضایت شغلی ندارد، به عقیده­ی این محققان میزان پرداختی­ها می ­تواند بر روی جنبه پرداخت رضایت شغلی نقش داشته باشد و تأثیر چندانی بر رضایت کلی کارکنان نخواهد داشت (جونز، ۲۰۰۵ به نقل از هرزبرگ، ماوسنر، پیترسن، و کاپوِل، ۱۹۵۷؛ اسپکتر، ۱۹۹۶).
۵) تنوع/گوناگونی شغل: یکنواختی وظایف شغلی می ­تواند به عنوان یک منبع خستگی در کارکنان تلقی شود. افرادی که شغل آن‌ها از سطح بالاتری از تنوع و گوناگونی در سازمان برخوردار است، احتمالاً به میزان بیشتری از رضایت شغلی دست خواهند یافت.
۶) سرپرستی: زمانی که کارکنان دریابند که سرپرست آن‌ها یک فرد لایق است، به آن‌ها اهمیت می­ دهند، و برای آن‌ها احترام قائل است، رضایت شغلی در سطح بالاتری قرار می­گیرد. سرپرستانی که مهارت ­ها، توانایی­ها، و قابلیت ­های بیشتری در سطح کار از خود نشان می­ دهند باعث می­شوند تا میزان رضایت شغلی کارکنان افزایش یابد و در نتیجه عملکرد و کارآمدی سازمان بهبود یابد.
به طور کلی، موارد ذکرشده از مهم­ترین عوامل کلی تأثیرگذار بر رضایت شغلی کارکنان به شمار می­آیند. هرچند، عوامل دیگری هم وجود دارند که می­توانند بر این متغیر تأثیر بگذارند، عواملی از قبیل: باقی ماندن در یک شغل و یک نقش، میزان رضایت از زندگی در کارکنان، میزان علاقه به شغل، و …

۲-۳-۶٫ اندازه‌گیری و مقیاس‌های رضایت شغلی

همانند دیگر جنبه­ های رضایت شغلی، از قبیل تعاریف، نظریه ­ها، و …، مقیاس­ها و روش­های اندازه ­گیری این متغیر نیز تعدد و گوناگونی بسیاری دارد. به طور سنتی، رضایت شغلی از طریق مصاحبه های ساختار یافته انجام می­شد یا اینکه از کارکنان می­خواستند تا به سؤالات یک پرسشنامه پاسخ دهند. پرسشنامه ­ها به طور ساده­ای می­توانند اطلاعات تعداد زیادی از افراد را گردآوری کنند و همچنین پاسخ­های حاصل از آن نیز نسبتاً به آسانی قابل تحلیل کمی خواهد بود. از طرف دیگر، اگر از پاسخ ­دهندگان بخواهیم تا پاسخ­های خود را تشریح کنند، می­توانیم به نتایج عمیق­تر و غنی­تری دست پیدا کنیم، البته این روش نیازمند وقت و هزینه­ بیشتری است (بروان، ۲۰۰۹ به نقل از اسپکتر، ۱۹۹۷). همان­طور که ذکر شد، شیوه ­ها و رویکردهای زیادی جهت ارزیابی رضایت شغلی وجود دارد. همچنین، تعداد زیادی ابزار نیز جهت اندازه ­گیری رضایت شغلی موجود است. این بخش از مبانی نظری مروری خواهد بود بر اندازه ­گیری رضایت شغلی و مقیاس­های رضایت موجود در این زمینه.
طبق نظر اسپکتر، استفاده از یکی از مقیاس­های موجود می ­تواند مزایای زیادی داشته باشد: قبل از هر چیز، بسیاری از مقیاس­های موجود طیف گسترده­ای از جوانب رضایت شغلی را در بر می­گیرند؛ دوم، بسیاری از آن‌ها هنجارهایی ارائه می­ دهند که از طریق آن‌ها می­توان مقایسه و تفسیر انجام داد؛ مزیت سوم این است که بسیاری از آن‌ها از پایایی و روایی لازم جهت سنجش جوانب مختلف رضایت شغلی برخوردارند؛ و در نهایت، استفاده از یکی از مقیاس­های موجود، بجای طراحی و ساخت ابزار جدید، می ­تواند صرفه­جویی در وقت و هزینه را در پی داشته باشد (براون، ۲۰۰۹). رضایت شغلی می ­تواند به عنوان یک احساس کلی در مورد شغل اندازه ­گیری شود، یا اینکه احساس کارکنان در مورد جوانب متعدد (مانند، پرداخت­ها، مزایا، فرصت رشد و ارتقاء، همکاران، و سرپرستی) شغلشان چگونه است. این رویکرد برای کشف جوانبی که موجب رضایتمندی یا نارضایتی می­شوند بکار برده می­ شود (کلونو^[۵۳]، ۱۹۹۲).
در هر صورت، اسپکتر دو مقیاس رضایت کلی را شناسایی می­ کند: مقیاس رضایت کلی از شغل و زیرمقیاس رضایت پرسشنامه ارزیابی سازمانی میشیگان^[۵۴]. سپس او به شناسایی ابزارهایی می ­پردازد که رویکرد چهریزه­ای را مدنظر قرار داده­اند: پیمایش رضایت شغلی^[۵۵]، نمایه­ی توصیفی شغل، پرسشنامه رضایت مینه­سوتا^[۵۶]، پیمایش تشخیصی شغل^[۵۷]. اکثر این ابزارها بر اساس طیف لیکرت طراحی شده ­اند و ارزش آن‌ها از مقیاس “کاملاً مخالفم” تا “کاملاً موافقم” را در بر می­گیرد.
از مهم­ترین مقیاس­هایی که در ادبیات مربوطه مورد استفاده قرار گرفته­اند می­توان به چندین مورد اشاره کرد. وود در سال ۱۹۷۳ مقیاس رضایت/عدم­رضایت شغلی^[۵۸] را به وجود آورد. این مقیاس بیشتر در محیط­های آموزشی و دانشگاهی مورد استفاده قرار می­گیرد و ده جنبه رضایت شغلی را در قالب ۷۶ گویه مورد بررسی قرار می­دهد. مقیاس رضایت کلی از شغل، در سال ۱۹۷۴ توسط کوین و شپارد طراحی شد و در سال ۱۹۹۱ توسط پوند و گِیرد بازبینی شد، از شش آیتم برای اندازه ­گیری احساس کلی یک فرد در مورد شغلش بدون توجه به جوانب مختلف شغل استفاده می­ کند (وِرِت، ۲۰۱۲). پیمایش رضایت شغلی شامل ۳۶ گویه می­ شود و توسط پاول اسپکتر جهت اندازه ­گیری رضایت کلی از شغل طراحی شده است. این مقیاس نه جنبه از رضایت شغلی را مورد ارزیابی قرار می­دهد: پرداخت، ارتقاء، مزایا، سرپرستی، همکاران، ذات کار، تعاملات و ارتباطات، پاداش­های محتمل، و فرایندهای عملیاتی. نمایه­ی توصیفی شغل که برای بیشتر از ۴۰ سال است که استفاده می­ شود نیز یکی دیگر از ابزارهای رایج به شمار می ­آید. این ابزار به طور کلی شامل ۷۲ گویه می­ شود، که البته ویرایش خلاصه­شده ۲۵ آیتمی آن نیز در دسترس است. این ابزار پنج جنبه رضایت شغلی را به ترتیب زیر مورد ارزیابی قرار می­دهد: شغل کنونی، میزان پرداختی­های کنونی، فرصت­های ارتقاء، سرپرستی، و همکاران. پرسشنامه میزان رضایت مینه­سوتا که در سال ۱۹۶۷ توسط ویز و همکارانش طراحی شد نیز یکی دیگر از ابزارهای رایج در زمینه سنجش رضایت شغلی به شمار می ­آید که برای تکمیل آن به ۱۵ تا ۲۰ دقیقه زمان نیاز است. البته، سه ویرایش از این ابزار در دسترس است که در سال­های مختلف نوشته شده ­اند (براون، ۲۰۰۹). زیر انواع مقیاس­های رضایت شغلی را نشان می­دهد.
جدول ۲- ۷٫ انواع ابزارهای رایج اندازه‌گیری رضایت شغلی

رضایت مشتری

۲

۰.۷۶۵

وفاداری به برند

۳

۰.۷۱۰

مجموع

۲۱

۰.۹۲۳

با توجه مقدار آلفای کرونباخ مربوط به هر متغیر و مقدار آلفای کلی که بیشتر از ۷/۰ می‌باشد بنابراین تمامی متغیرها به طور مجزا و در مجموع از پایایی مناسب برخوردار است.

۳-۸- متغیرهای پژوهش
متغیر عبارت است از ویژگی واحد مورد مشاهده و نمادی است که اعداد یا ارزش‌هایی به آن منتسب می‌شود و می‌تواند مقادیر و ارزش‌های متفاوتی داشته باشد. پس از انتخاب متغیرها بر اساس پیشینه‌ پژوهش است که سؤالات یا فرضیه های پژوهش مشخص می‌شود. متغیرها از نظر نقش آن‌ها در تحقیق به ۵ دسته تقسیم می‌شوند: متغیر مستقل، وابسته، تعدیل کننده، کنترلی و مداخله گر(سرمد و بازرگان، ۱۳۸۵).
پژوهش حاضر شامل دو متغیر مستقل و یک متغیر وابسته است. متغیر مستقل منشأ بروز پدیده‌ها می‌باشد و بر متغیرهای دیگر تأثیر می‌گذارد. تشخیص میزان تأثیر متغیر مستقل از اهداف عمده‌ی هر پژوهشی است. در پژوهش حاضر ارزش ویژه برند و رضایت مشتری به عنوان متغیرهای مستقل پژوهش مطرح هستند.
متغیر وابسته، متغیری است که تغییرات آن تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می‌گیرد. انتخاب یک متغیر به عنوان متغیر وابسته به هدف پژوهش بستگی دارد (سرمد و بازرگان، ۱۳۸۵). در واقع موضوع اصلی هر تحقیق همواره متغیر وابسته‌ی آن می‌باشد (حافظ نیا، ۱۳۸۴). متغیر وابسته‌ی پژوهش حاضر، وفاداری مشتریان به برند است.
۳-۹- روش‌های آماری تجزیه و تحلیل داده‌ها
تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی انجام می‌شود. آمار توصیفی به توصیف اطلاعات بدست آمده می‌پردازد که این اطلاعات عبارتند از ویژگی‌های جمعیت شناختی نمونه‌ی آماری و تحلیل‌های آماری از قبیل شاخص‌های فراوانی و نمودار های آماری. در حالی که از آمار استنباطی جهت بررسی فرضیات و تعیین وجود یا عدم وجود رابطه بین متغیرها استفاده می‌شود. برای بررسی فرضیات پژوهش و تحلیل روابط ساختاری بین متغیرها از تحلیل عاملی تاییدی و روش مدلسازی معادلات ساختاری استفاده می‌شود. در این پژوهش از نرم افزار SPSS و LISREL برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شده است.
۳-۱۰- جمع بندی فصل سوم
در این فصل به روش­شناسی پژوهش پرداخته شد. روش تحقیق در این پژوهش روش توصیفی- پیمایشی است و نوع تحقیق کاربردی است. جامعه آماری دانشجویان دانشگاه آزاد واحد رشت می‌باشد. با روش نمونه گیری غیراحتمالی در دسترس ، تعداد حجم نمونه برابر با ۳۸۲ نفر تعیین گردید. برای جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای و پرسشنامه استفاده گردید. پرسشنامه مزبور برای بررسی فرضیات تحقیق حاوی ۲۱ سؤال می‌باشد که در بین نمونه آماری توزیع گردید. روایی پرسشنامه با بهره گرفتن از نظر اساتید و صاحب نظران و و پایایی با توجه به مقدار آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفت. در این پژوهش برای آزمون فرضیات تحقیق از تحلیل عاملی تاییدی و روش مدلسازی معادلات ساختاری استفاده شده است.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده ها و یافته­های تحقیق
فصل اول
کلیات پژوهش

۴- ۱- مقدمه
تجزیه و تحلیل داده‌ها به منظور بررسی صحت و سقم فرضیات، از اهمیت خاصی برخوردار است. داده‌های خام با بهره گرفتن از فنون آماری، پس از تجزیه و تحلیل و پردازش، به شکل اطلاعات در اختیار استفاده کنندگان قرار می گیرند. این فصل به تجزیه و تحلیل داده‌های تحقیق اختصاص دارد؛ بدین معنی که داده‌ها، پس از جمع‌ آوری ، مورد تجزیه و تحلیل واقع شده تا تکلیف فرضیه‌های پژوهش که گذاره‌های احتمالی و غیر یقینی بودند معین شود. برای این منظور ابتدا میزان و یا مقدار هر متغیر بر اساس داده‌ها و امتیازات حاصل از پرسشنامه، مشخص گردید و سپس توصیف اطلاعات حاصل شده در قالب جداول و نمودار های توصیفی، دیدگاه کلی از چگونگی توزیع آنها ایجاد نمود که می‌تواند در چگونگی استفاده از الگوهای آماری گوناگون مفید باشد. این قسمت از تحلیل توسط نرم افزار SPSS 20 انجام شد. با تعیین الگو، آزمون فرضیه‌های تحقیق از طریق مدل سازی معادلات ساختاری انجام شده و همچنین کل مدل نیز از طریق این روش مورد آزمون قرار می گیرد. تجزیه و تحلیل مذکور به وسیله نرم افزار LISREL 8.54 انجام می گیرد.
۴-۲- توصیف متغیر های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان
در این بخش به توصیف متغیر های جمعیت شناختی تحقیق پرداخته می شود و نمائی از نمونه مورد بررسی تحقیق بر اساس جنسیت، سن، سطح تحصیلات، ارائه می شود.
۴-۲-۱- توصیف جنسیت پاسخ دهندگان
باتوجّه به جدول و نمودار زیر مشاهده می شود که جنسیت ۵۴.۱ درصد(۲۲۷ نفر) از پاسخ دهندگان مرد و ۴۵.۹ درصد(۱۹۳ نفر) نیز زن می باشند.
جدول۴-۱-توصیف جنسیت پاسخ دهندگان

فراوانی

درصد

مرد

۲۲۷

۵۴.۱

زن

متداول ترین رابطه‏ی اندازه‏گیری متریک. حالت خاصی از رابطه‏ی Minkowski با n=2. تولید خوشه‏هایی با شکل کروی.

الگوریتم
K-Means [32].

شباهت کسینوسی^[۵۷]

عدم وابستگی به طول بردار.

متداول ترین معیار اندازه‏گیری در خوشه‏بندی اسناد^[۵۸] [۷۵].

فاصله‏ی همینگ^[۵۹]

if then 1
else 0

تعداد بیت هایی که نیاز به تغییر دارند تا یک بردار بیتی به دیگری تبدیل شود.

الگوریتم خوشه‏بندی توافقی IVC [57] و برخی از الگوریتم‏های خوشه‏بندی تقریبی [۲۲].

محاسبه‏ی مرکز خوشه‏ها در الگوریتم‏های بخش‏بندی به دو روش انجام می‏شود. در روش اول هر یک از صفات خاصه‏ی بردار مرکز خوشه، میانگین صفات خاصه‏ی متناظر، در اشیاء داده‏ی همان خوشه است. یکی از الگوریتم‏های مطرح که از این روش استفاده می‏کند الگوریتم K-Means است که در بخش ۲-۲-۳ به طور دقیق‏تری مورد بررسی قرار می‏گیرد. در روش دوم مرکز هر خوشه، یکی از اشیاء داده‏ی همان خوشه انتخاب می‏شود به طوری که شئ داده‏‏ی انتخاب شده، نزدیک‏ترین بردار به مرکز ثقل خوشه می‏باشد. به عنوان مثال، الگوریتم K-Mediods با بهره گرفتن از این روش مرکز خوشه‏ها را محاسبه می‏کند.

روش‏های سلسله مراتبی
در خوشه‏بندی سلسله مراتبی، خوشه‏های بدست آمده در یک ساختار درختی سازماندهی می‏شوند. به این صورت که مجموعه داده X به بخش‏های H={H₁, H₂, …, H_Q} تقسیم می‏شود (Q ≤ N). به طوری که [۷۲]:
این گروه از الگوریتم‏های خوشه‏بندی به دو زیر گروه عمده تقسیم می‏گردد. یک زیر گروه شامل الگوریتم‏های تقسیم کننده است، که به صورت بالا به پایین داده‏ها را به خوشه‏هایی کوچکتر تقسیم می‏کنند، تا زمانی که هر خوشه تنها شامل یک شئ داده شود. زیر گروه دیگر شامل الگوریتم‏های تجمیع کننده است، که به صورت پایین به بالا خوشه‏هایی که در ابتدا تنها شامل یک شئ داده‏ هستند را جهت تشکیل خوشه‏هایی بزرگتر در هم ادغام می‏کنند، تا زمانی که تمام داده‏ها در یک خوشه واحد قرار گیرند. نتایج حاصل از الگوریتم‏های تقسیم کننده و تجمیع کننده را می‏توان با بهره گرفتن از نمودار درختی^[۶۰] نشان داد. برخی از مزایای روش‏های خوشه‏بندی سلسله مراتبی عبارتند از: ۱) پایان پذیری سریع، ۲) عدم نیاز به تشخیص تعداد خوشه‏ها قبل از انجام خوشه‏بندی، ۳) محاسبه‏ی کامل سلسله مراتبی از خوشه‏ها، ۴) دیداری سازی^[۶۱] مناسب نتایج و ۵) بدست آوردن یک خوشه‏بندی مسطح با برش قسمتی از نمودار درختی [۴۵]. الگوریتم‏های ^[۶۲]BIRCH ، CURE^[63] و CHAMELEON نمونه‏هایی از الگوریتم‏های سلسله مراتبی می‏باشند.

الگوریتم خوشه‏بندی K-Means
ساختار الگوریتم پیشنهادی در این پایان نامه بر اساس الگوریتم K-Means می‏باشد. بنابراین در این بخش به بررسی این الگوریتم می‏پردازیم تا برخی از مقدمات لازم جهت ارائه‏ الگوریتم پیشنهادی فراهم گردد. الگوریتم K-Means در سال ۱۹۵۶ ارائه شد و یکی از قدیمی‏ترین و پرکاربردترین الگوریتم‏های خوشه‏بندی می‏باشد. تاکنون توسعه‏های زیادی از این الگوریتم بوجود آمده است [۵۰،۶۰،۱۱،۶۹،۵]. فهرست کاملی از مقالات مرتبط با الگوریتم خوشه‏بندی K-Means را می‏توانید در [۳۵] مشاهده نمایید. الگوریتم خوشه‏بندی K-Means و جنبه‏ه ای مختلف آن در [۵۸،۵۶] بطور کامل مورد بررسی قرار گرفته است. الگوریتمی که در این قسمت ارائه می‏گردد، الگوریتم ابتدایی K-Means می‏باشد.

در اجرای الگوریتم K-Means ابتدا باید K مرکز اولیه برای K خوشه انتخاب گردد، K (تعداد خوشه‏های مورد نظر) پارامتری است که به طور معمول توسط کاربر تعیین می‏شود. هر شئ داده به نزدیک‏ترین مرکز اختصاص می‏یابد و مجموعه داده‏های تخصیص یافته به یک مرکز، یک خوشه را تشکیل می‏دهند. سپس مرکز هر خوشه بر مبنای اشیاء داده موجود در آن بروز رسانی می‏شود. این تخصیص و بروز رسانی تا زمانی تکرار می‏گردد که هیچ داده‏ای باعث تغییر خوشه‏ها نشود و یا به عبارت دیگر مرکز خوشه‏ها تغییر نکند [۵۲]. شبه کد K-Means در الگوریتم ۲-۱ تشریح شده است.
شکل ۲-۲ نیز مراحل اجرای K-Means را در چهار گام با سه مرکز اولیه نشان می‏دهد. مرکز خوشه‏ها در شکل با نماد “+” مشخص شده‏اند؛ تمام اشیاء داده‏ی مربوط به یک خوشه، دارای شکل مشابهی هستند.

الگوریتم ۲-۱ الگوریتم K-Means [30]

Input:
K : the number of clusters
X : a data set containing N objects
Output: A set of K clusters.
Method:
(۱) arbitrarily choose k objects from X as the initial cluster centers
(۲) repeat
(۳) (re)assign each object to the cluster to which the object is the most similar,
based on the mean value of the objects in the cluster
(۴) update the cluster means, i.e., calculate the mean value of the objects for each
cluster
(۵) until clusters do not change

سوال اصلی) روشنفکران ایران در دوران پیشامشروطه چه تلقی‌ای از دو مفهوم عدالت و آزادی داشتند؟
سوال فرعی) تلقی روشنفکران پیشامشروطه از دو مفهوم عدالت و آزادی تا چه اندازه بر اندیشه‌های اسلامی یا غربی استوار بود؟
۳-۱- فرضیه‌ها
فرضیه اصلی)از آنجا که ایران در دوره مورد بحث، کشوری عقب مانده بود، روشنفکران پیشامشروطه که در قیاس میان ما و غرب ، با تکیه بر نگرش‌های لیبرالی استبداد را عامل عمده عقب ماندگی ایران می‌دانستند، تلقی‌شان از عدالت و آزادی، نفی ظلم و خودکامگی بود، تا بسترهای ذهنی و نهادی پیشرفت و ترقی جامعه ایرانی را فراهم آوردند.
فرضیه‌ رقیب) روشنفکران پیشامشروطه، تلقی سنتی از عدالت و آزادی داشتند. به این معنی که عدالت مبتنی بر شخص شاه و بر اساس نظم سلطانی بود. بر مبنای چنین برداشتی از نظام سیاسی آزادی شهروند نیز جایگاه چندانی ندارد.
۴-۱- متغیرها
در این پژوهش تلقی‌ای که رساله نویسان و روشنفکران پیشامشروطه از مفاهیم عدالت و آزادی داشتند، یعنی تأکیدشان در استفاده از این مفاهیم در جهت نفی استبداد و خودکامگی، به عنوان متغیر مستقل پژوهش در نظر گرفته شده است و پیشرفت و ترقی ایران که تحت عنوان آبادی ایران از آن یاد می‌شود به عنوان متغیر وابسته پژوهش مطرح گشته است. بر این اساس در چهارچوب این پژوهش رفع ظلم و ستم و تحدید حکومت خودکامه و مستبد قاجارها که در نهایت در قالب مشروطه خواهی خود را نشان داد به عنوان متغیر واسطه پژوهش مطرح می‌شود.
۵-۱- مفاهیم پژوهش
-آزادی و عدالت: بحث در مورد این دو مفهوم در دوره زمانی پیشامشروطه بحث عمده و اصلی این پژوهش است. بر این اساس این نوشتار بر آن است که مفاهیم در دوره‌های زمانی متفاوت بار معنایی متفاوتی را حمل می‌کنند. با توجه به این مسئله مفاهیم عدالت و آزادی نیز در طول تاریخ روند خاصی را طی نموده‌اند. به عنوان مثال در بحث از عدالت در اندیشه غربی میان سوفیسط‌های یونانی، فلاسفه آتن، سنت هابزی و سنت کانتی تفاوت بسیاری وجود دارد(بشیریه، ۱۳۸۶، ۹۷). برای اجتناب از تکرار مباحث سخن از دیدگاه‌های گوناگون درباره عدالت و آزادی را در فصل دوم این پژوهش پی می‌گیریم.

مشروطه و مشروطه خواهی: در این پژوهش مراد از نظام مشروطه آن نوع از نظام سیاسی است که در آن شاه و دیگر رجال سیاسی در برابر قانون و به طور ویژه قانون اساسی مسئول هستند. در این نوع از حکومت عمل سیاسی حاکمین تحدید شده است. اقتدار شاه بر آمده از مردم است. یک مجلس قانون‌گذار قدرتمند‌ترین رکن سیاسی کشور و جامعه است. در این نوشتار این نوع از حکومت در برابر حکومت خودکامه قرار می‌گیرد.
استبداد: ساخت سیاسی‌ای است که در آن حاکم، قدرت مطلق العنان کشور را در دست دارد. معمولا” استبداد این دو ویژگی را با خود به همراه دارد:۱)«نبودن حدود سنتی یا قانونی برای قدرت حکومت» و ۲)«وسعت دامنه‌ی قدرت خودسرانه‌ای که به کار برده می‌شود». نظام های استبدادی مشرق زمین را دسپوتیسم می‌نامند. دسپوتیسم عموما” باری منفی دارد. دسپوتیسم از کلمه یونانی «دسپوتس» به معنای «خداوندگار» و «ارباب» گرفته شده است. (آشوری،۱۳۸۰، ۲۵ و ۱۵۳ و ۱۵۴). آنچه در این پژوهش در رابطه با استبداد قاجاری مطرح است، مبتنی بر تداوم سلطنت ایرانشهری در تاریخ ایران می‌باشد. بر این اساس نظریه حکومت در ایران مبتنی بر «نظم سلطانی» بوده که از دوره باستان تا وقوع انقلاب مشروطه تداوم داشت. در این شکل از حکومت که به طور ویژه در پیش از اسلام تا حد زیادی مبتنی بر «قداست دینی» بود، شاه دارای «فره ایزدی» و به عنوان «سایه خدا» بر روی زمین محسوب می‌شد. او مالک همه آن چیزهایی بود که در سرزمین تحت فرمانش وجود داشت. از زمین‌ها و آبادی‌ها تا جان و مال مردم. همه مردم رعیت او بودند. حکم او حکم خدا بود. نمود این مسئله در ایران باستان بیش از دوره ایران اسلامی وجود داشت. او بود که بهتر از هرکس حق را از ناحق می‌شناخت. به همان آسانی که چیزی می‌بخشید، می‌توانست در لحظه‌ای همه آنچه داده و نداده بازستاند. مالکیت مردم فرع مالکیت او بود و اندیشه دیگران تابع اندیشه او. در فصل دوم این نوشتار به طور مفصل‌تر از استبداد در تاریخ ایران سخن خواهیم گفت.
پیشرفت و ترقی: در دوره قاجاریه استفاده از مفهوم توسعه ( development)متداول نبود. روشنفکران این دوره بیشتر از مفاهیم پیشرفت و یا ترقی (progress) استفاده می‌نمودند. در این رساله مراد از این مفاهیم هم به جنبه‌های عینی و هم به جنبه‌های ذهنی ترقی و پیشرفت اشاره دارد. اما نکته حائز اهمیت اینکه از دیدگاه این پژوهش پیشرفت ذهنی بر پیشرفت صوری ارجحیت دارد. امروزه وقتی سخن از توسعه به میان می‌آید، مراد «یک فرایند چند بعدی است که معمولا” به تغییر از یک وضع کم مطلوب به وضع مطلوب اشاره می‌کند»(مک لین،۱۳۸۱، ۲۳۲). در پژوهش حاضر نیز پیشرفت مفهومی همه جانبه است، لیکن جنبه ذهنی آن مقدم و پیش‌شرط است. اما جنبه عینی آن بیشتر به مثابه نتیجه است. وجود راه‌آهن، کارخانه و امثال اینها نیازمند امنیت و همچنین نیازمند گسترش آموزش و …. در سطح جامعه است.
رسائل سیاسی و روزنامه: در این پژوهش منظور از رسائل سیاسی آن نوع از متون سیاسی است که بر پایه استدلال و تبیین نگاشته شده باشد و به تجزیه و تحلیل اوضاع جامعه در آن دوره زمانی پرداخته و با ذکر و بیان مشکلات موجود راه حل برون رفت از موانع و مشکلات را نیز عنوان نموده است. این نوع از نوشتار به طور ویژه در مقابل اندرز نامه‌ها قرار می‌گیرد که بیش از هر چیز بر نوعی دستور سیاسی و اخلاقی در تأیید وضع موجود استوارند.
تنها روزنامه‌ای که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته قانون است که به نوعی می‌توان آن را به عنوان یک گاهنامه در نظر گرفت. این روزنامه به طور ویژه منبع خوبی برای شناخت اندیشه‌های میرزا ملکم به شمار می‌آید.
اندیشه سیاسی: کوشش برای تعیین اهدافی که به اندازه معقولی احتمال تحقق دارد و نیز تعیین ابزارهایی که در حد معقولی می‌توان انتظار داشت موجب دستیابی به آن اهداف می‌شود. اندیشه سیاسی در تفاوت با فلسفه سیاسی، عمل‌گرایانه‌تر است. اندیشه سیاسی ممکن است تا اندازه‌ای توصیفی یا تبینی باشد. لیکن اصولا” هنجاری است، یعنی با سازمان دادن به زندگی سیاسی بر حسب اصول نظری و اخلاقی ویژه‌ای سر و کار دارد. بر این اساس می‌توان گفت اخلاقا” نگران وضعیت بشری است(بشیریه،۱۳۷۶، ۱۶-۱۹).
۶-۱- روش جمع آوری اطلاعات
از آنجایی که عمده هدف پژوهش حاضر تبیین و توضیح مفاهیم عدالت و آزادی از دیدگاه روشنفکران ایرانی در دوره پیشامشروطه است، روش گردآوری داده‌ها نیز می‌بایست کتابخانه‌ای باشد. عمده منابع این پژوهش خود رسائل روشنفکران مورد نظر است. برخی از این رسائل در همان دوره چاپ شدند. برخی در سال‌های اخیر جمع آوری گشت. بخشی دیگر از این رسائل نیز هنوز منتشر نشده و به صورت نسخه خطی باقی مانده است. بنابراین از آنجا که به کوشش کتابخانه ملی ایران برخی از این منابع خطی اخیرا” به صورت فایل‌های اسکن شده بر روی سایت این کتابخانه قرار گرفته، برخی از منابع پژوهش حاضر جنبه اینترنتی یافته که آدرس آن در فهرست منابع ذکر می گردد.
۷-۱- روش تحقیق
ازآنجایی که این رساله در خصوص اندیشه متفکران پیشامشروطه نگاشته شده و به بازخوانی اندیشه های آنان می پردازد، این رساله خصلت تاریخی- توصیفی دارد. بعلاوه آنکه در بررسی اندیشه های این متفکران از اسناد و منابع تاریخی نیز استفاده شده است. مهمترین منابع تاریخی این رساله، رسائل خود این متفکران است. بازخوانی این رسائل و تحلیل آنان از مفاهیم مورد بررسی این پژوهش عمده هدف رساله حاضر می باشد.
۸-۱- ادبیات موضوعی
درباره موضوع این رساله، یعنی تمرکز بر روی دو مفهوم عدالت و آزادی از دیدگاه روشنفکران دوره پیشامشروطه، تاکنون کار مستقلی صورت نگرفته است. بیشتر پژوهش‌هایی که در این زمینه صورت گرفته به کلیت اندیشه این اندیشمندان نظر داشته است.
مهمترین منابع این رساله که از اهمیت پایه‌ای برخوردار هستنند، رسائل و آثار خود این روشنفکران است. معرفی آثار هریک از این روشنفکران در فصل مربوط به بررسی اندیشه آنها خواهد آمد. اما در اینجا درباره مهمترین آثار مرتبط به این پژوهش توضیح مختصری می‌دهیم.
برخی از این رسائل همچون آثار میرزا ملکم‌خان، طی سال‌های اخیر تجدید چاپ شده است. در واقع تنها اندیشمندی که تاکنون آثار وی به صورت مجموعه رسائل در ایران منتشر شده، میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله است. مجموعه آثار وی در چاپ‌های متفاوت توسط استاد محیط طباطبایی و حجت الله اصیل منتشر شده است. در این پژوهش «رساله های میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله» گردآوری حجت‌الله اصیل مورد استفاده قرار گرفته است. از برخی کتب که به بررسی آثار و اندیشه‌های این روشنفکر پرداخته نیز سود جسته‌ایم. مهمترین اثر در این زمینه تحقیقی است که توسط حامد الگار تحت عنوان «میرزا ملکم» صورت گرفته است. به طور کلی در بررسی آثار روشنفکران دورهٴ پیشامشروطه، هیچکس به اندازه میرزا ملکم‌خان مورد توجه قرار نگرفته است.
«یک کلمه» مستشارالدوله نیز از جمله منابع پایه‌ای این پژوهش است. این اثر در طی سال‌های اخیر تجدید چاپ شده است.
اما برخی دیگر از این رسائل در سال‌های دور چاپ شده‌اند. رسائل آخوندزاده از جمله این آثار است. مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده در باکو دهه ‌ها پیش به چاپ رسیده است. برخی از این آثار در ایران تحت عناوینی چون«مقالات فلسفی»، یا«مقالات فارسی»پیش از انقلاب چاپ شد. «الفبای جدید و مکتوبات» که آن نیز پیش از انقلاب به چاپ رسید، از مهمترین آثار مورد بحث در این پژوهش است. نامه‌هایی که آخوندزاده به افراد دیگر نگاشته در بررسی افکار این اندیشمند بسیار مفید است. اما «مکتوبات کمال‌الدوله» که مهمترین اثر آخوندزاده است، هنوز در ایران به چاپ نرسیده و به صورت نسخه خطی وجود دارد. این اثر در سایت کتابخانه ملی ایران موجود است. نگارنده این سطور از نسخ‌های خطی اسکن شده این سایت در جهت تحقیق حاضر سود جست. آدرس اینترنتی صفحات مورد نظر در فهرست منابع ذکر شده است.
کتب میرزا آقاخان کرمانی نیز از جمله منابع پایه‌ای این رساله است. البته برخی از آثار وی در بحث از حکمت نظری ، اندیشه بابیه و امثال این‌ها است و یا اینکه جنبه ادبی دارد. به علاوه اینکه بسیاری از آثار میرزا آقاخان کرمانی در دسترس نیست و یا به طور شخصی نگهداری می‌شود و یا تنها صفحات محدودی از آنها باقی مانده است. در میان آثار بر جای مانده از میرزا آقاخان کرمانی رساله «هفتاد و دوملت» وی از جمله آثار مورد استفاده این پژوهش است. این کتاب سال‌ها پیش در ایران چاپ شد. «آئینه سکندری» وی که چاپ حدودا” صد سال پیش است، از جمله آثار مورد بحث این رساله است. این کتاب به بررسی تاریخ ایران پیش از اسلام می‌پردازد. همچنین«صد خطابه» و «سه مکتوب» وی که هنوز چاپ نشده و به صورت نسخه خطی است، از آثار مورد بحث این پژوهش می‌باشد. این رسائل نیز در سایت کتابخانه ملی ایران موجود است که لینک آن در فهرست منابع این پژوهش ذکر شده است.
از مهمترین منابع دربارهٴ نهضت مشروطه که مورد توجه این نوشتار نیز هست، کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشته ناظم الاسلام کرمانی است. این کتاب از آن رو دارای اهمیت است که نویسنده خود شاهد بسیاری از مطالبی که به نگارش درآورده، بوده است. اما نگاه صرفا” توصیفی وی ، برخی دیدگاه‌های صرفا شخصی و ترس از گفتن برخی حقایق از جمله ضعف‌های این کتاب است^[۱].
همچنین کتاب «تاریخ انقلاب مشروطه» نوشته احمد کسروی نیز از جمله منابع با اهمیت این دوره است. البته اثر کسروی کمتر به دوره پیشامشروطه مربوط می‌شود، اما برخی دیدگاه‌های وی همچون آنچه دربارهٴ چگونگی خیزش ایرانیان نگاشته، در نوع خود جالب است^[۲].
در رابطه با پژوهش در اندیشه روشنفکران دوره پیشامشروطه تحقیقاتی صورت گرفته است. فریدون آدمیت برجسته‌ترین محقق در این زمینه است. «اندیشه‌های فتحعلی آخوندزاده»، «اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی»، «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت» مهمترین این آثار هستند. آثار دیگر آدمیت به خصوص«امیرکبیر و ایران» و «اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار» نیز از جمله آثار مهم در معرفی دوره و رجال پیشامشروطه است. یکی از معایب آثار آدمیت در بررسی اندیشمندان دوران پیشامشروطه، دفاع بی‌چون و چرای وی از این متفکران است. آدمیت تلاش می‌کند تا ضمن چشم پوشی از برخی از اشتباهات این اندیشمندان، برخی دیگر از دیدگاه‌های‌ آنان را برجسته کند.
نکته‌ای که در اینجا لازم به توضیح است اینکه، متأسفانه عموم کتاب‌هایی که به بررسی اندیشه متفکران پیشامشروطه می‌پردازند، بی‌طرفانه دست به این کار نزده‌اند. نمونه واضح دیگر در این راستا مقالهٴ «ما و میرزا ملکم‌خان های ما» اثر هما ناطق است. نویسند در این مقاله که در کتاب«از ماست که برماست» به چاپ رسیده، تمام اندیشه و اهمیت میرزا ملکم‌خان را تحت‌الشعاع برخی از عملکرد‌های وی همچون قضیهٴ لاتاری قرار داده و سعی می‌کند او را بسیار بی‌اهمیت جلوه دهد.^[۳]
از دیگر آثاری که در این باره چاپ شده‌اند می‌توان به «مشروطه ایرانی» اثر ماشاءالله آجودانی اشاره نمود. وی سعی نموده با نگاهی متفاوت به بحث مشروطه بپردازد. برخی از فصول این کتاب من جمله، افسانه ملکم مورد توجه رساله حاضر بوده است^[۴].
کتاب «روشنفکران ایرانی در عصر مشروطیت» نیز از جمله آثار خوب درباره مشروطه و البته پیشامشروطه است. این کتاب که اثر لطف الله آجدانی است، اندیشمندان مربوطه را از زوایای مختلف من جمله در تأثیرپذیری از غرب و اندیشه آزادی مورد بررسی قرار داده است^[۵].
«مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه» نیز از دیگر کتبی است که به بررسی روحانیون طرفدار مشروطه و حکومت مشروعه پرداخته است. بحث‌های نظری این کتاب در مورد نظریه کهن سلطنت در ایران مورد توجه رساله حاضر بوده است^[۶].
این رساله همچنین مفاهیم عدالت و آزادی را از زوایای گوناگون در نظر گرفته است. سعی شد تا این مفاهیم از دیدگاه «میزان الملوک» کشفی و «معراج السعاده» نراقی و آثار کلاسیکی از این دست مورد توجه قرار گیرد. این مسئله به آن دلیل اهمیت دارد که این بزرگان در دوره پیش از روشنفکران موضوع این پژوهش می‌زیستند. در مقابل این مفاهیم در آثار اندیشمندان غربی همچون «رساله درباره آزادی» و «انقیاد زنان» اثر جان استوارت میل و «روح القوانین» و «نامه‌های ایرانی» اثر منتسکیو نیز مورد توجه قرار گرفت. اهمیت این فلاسفه از آن رو است که در دوره‌ای نزدیک به روشنفکران قاجاری می‌زیسته‌اند و روشنفکران مورد بحث از آنان تأثیر پذیرفته‌اند.
۹-۱- نقطه تمرکز
این نوشتار تنها به بررسی اندیشه روشنفکران دوره پیشامشروطه می‌پردازد. در این رساله تنها دو مفهوم عدالت و آزادی مورد توجه قرار می‌گیرد. منظور از اندیشمندان دوره پیشامشروطه در این رساله، میرزا ملکم‌خان، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، و میرزا یوسف‌خان تبریزی معروف به مستشارالدوله است. در واقع تأکید این نوشتار بر آن دسته از روشنفکرانی بوده است که دارای رساله بوده‌اند. نکته دیگر خروج از ایران و دیدن غرب است. روشنفکران ذکر شده حداقل در یکی از کشورهای عثمانی یا روسیه را اقامت داشته‌اند. هرچند ملکم‌خان و مستشارالدوله در فرانسه و انگلستان نیز زندگی کرده‌اند. بخصوص که رسائل روشنفکران فوق‌الذکر در قیاس با دیگر همتایانشان بسیار بیشتر مورد توجه بوده و تأثیر بسیار داشته است. همچنین این پژوهش تنها به بررسی آثار فارسی پرداخته است. در این میان برای تکمیل بحث به برخی نامه‌هایی که از سوی این روشنفکران نگاشته شده نیز توجه کرده‌ایم.
اگر قرار می‌شد روشنفکران دیگری را نیز به جمع اضافه نماییم، از دو روشنفکر سخن به میان می‌آمد: یکی مجدالملک (۱۲۲۴-؟) و دیگری طالبوف تبریزی(۱۲۵۰-۱۳۲۸). مجدالملک اگر چه غرب را دیده بود، اما آثار او را از آن رو مورد بررسی قرار ندادیم که دارای ایده نیست. رساله«کشف الغرائب» او اساسا” رساله‌‌ای سلبی و انتقادی است. لبه تیز حمله او خطاب به برخی رجال آن دوره، از جمله مستوفی‌الممالک است. به علاوه اینکه اثر او هرگز همچون رساله «یک کلمه» مستشارالدوله چاپ نشد. از این رو نتوانست آن تأثیر را داشته باشد. در این پژوهش بر آن بودیم تا به بررسی رسائلی بپردازیم که بعدها توانستند در نهضت مشروطه تأثیر ژرف بگذارند. از طالبوف تبریزی نیز به آن دلیل سخن به میان نیامد که آثار مهم و برجسته او در زمان مشروطه نوشته شد. بنابراین در بحث از پیشامشروطه نمی‌گنجد. به عنوان مثال طالبوف «مسالک المحسنین» را در سال۱۳۲۳ ق نگاشت. «مسائل الحیات» را در سال۱۳۲۴ق نوشت. «ایضاحات در خصوص آزادی» را نیز در همین سال نوشت. «سیاست طالبی» او در سال ۱۳۲۹ق نگاشته شد و ….. بنابراین بررسی آثار وی کاری ناقص می‌شد.
مراد از دوره پیشامشروطه در این پژوهش از مرگ امیر کبیر در سال۱۸۵۲ میلادی (۱۲۳۱شمسی) تا قبل از آغاز جنبش مشروطه یعنی دسامبر ۱۹۰۵(آذر۱۲۸۴) است.
۱۰-۱- موانع تحقیق
از آنجایی که این تحقیق در اندیشه‌های روشنفکران دوره پیشامشروطه است، دسترسی به آثار آنها، از جمله مهمترین موانع تحقیق حاضر است. برخی از این آثار از بین رفته و یا در دسترس نیست. بیش از همه این موضوع در مورد آثار میرزا آقاخان‌کرمانی صادق است. عمده آثار این روشنفکر از بین رفته است و تنها تعداد محدودی از آثار وی به جا مانده است. در میان آثار برجای مانده نیز از برخی تنها صفحات کمی باقی مانده است، که البته دسترسی به آنها نیز دشوار است. حتی در فهرست آثار این روشنفکران در کتابخانه ملی و مجلس شورای اسلامی نیز برخی از این آثار وجود ندارد.
از جمله موانع دیگر این پژوهش، خطی بودن تعدادی از آثار مورد بررسی است. اگرچه این آثار در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار می‌گیرند، لیکن بررسی و خواندن دست خط خود نگارنده از مشکلات دیگر این تحقیق است. مسلم است خواندن صحیح متن، لازمه تفسیر صحیح از آن است.
۱۱-۱- پیامدهای تحقیق
بازخوانی گذشته و تاریخ، سازنده آینده هر جامعه است. از این روست که گفته می‌شود«گذشته چراغ راه آینده است». زیرا با خوانش گذشته این فرصت مهیا می‌شود که ضمن تلاش در عدم تکرار اشتباهات آن، بیاموزیم با موانع مشابه چگونه برخورد کنیم. بنابراین بازخوانی حوادث دوران مشروطه و نگرش‌های روشنفکران آن دوره و چگونگی رویارویی آنان با بحران‌ها و حوادث، از مهمترین نیازهای جامعه ماست.
همچنین در جنبش مشروطه شاهد استفاده از یکسری مفاهیم جدید و یا تعابیر خاصی از مفاهیم گذشته هستیم که تا آن زمان در ایران مورد استفاده قرار نگرفته بود. شناخت این مفاهیم و تعابیر و بسترهای ایجاد آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. در واقع شناخت درد و چگونگی حرکت به سوی رفع آن و ارائه راه‌حل و اینکه نسخه‌های پیچیده شده تا چه حد مفید، نتیجه بخش و قابل به کارگیری بوده، دارای اهمیت است.
خوانش مشروطه و اندیشه‌ها و بسترهایی که منجر به آن شد از یک جهت دیگر نیز مهم جلو می‌کند. این دوران تاریخی، زمان ورود یک غیر در میان ما ایرانیان است. آن غیر همان «غرب» است. چگونگی مواجه ایرانیان با آن، می‌تواند ما را در برخورد کنونی با غرب یاری رساند.
مسلم است که جنبش مشروطه، زاده اندیشه‌های دوران پیشامشروطه است. بنابراین بررسی اندیشه‌های این دوران برای فهم مشروطه دارای اهمیت بسیار است.
۱۲-۱- اهداف پژوهش