سوال اصلی) روشنفکران ایران در دوران پیشامشروطه چه تلقی‌ای از دو مفهوم عدالت و آزادی داشتند؟
سوال فرعی) تلقی روشنفکران پیشامشروطه از دو مفهوم عدالت و آزادی تا چه اندازه بر اندیشه‌های اسلامی یا غربی استوار بود؟
۳-۱- فرضیه‌ها
فرضیه اصلی)از آنجا که ایران در دوره مورد بحث، کشوری عقب مانده بود، روشنفکران پیشامشروطه که در قیاس میان ما و غرب ، با تکیه بر نگرش‌های لیبرالی استبداد را عامل عمده عقب ماندگی ایران می‌دانستند، تلقی‌شان از عدالت و آزادی، نفی ظلم و خودکامگی بود، تا بسترهای ذهنی و نهادی پیشرفت و ترقی جامعه ایرانی را فراهم آوردند.
فرضیه‌ رقیب) روشنفکران پیشامشروطه، تلقی سنتی از عدالت و آزادی داشتند. به این معنی که عدالت مبتنی بر شخص شاه و بر اساس نظم سلطانی بود. بر مبنای چنین برداشتی از نظام سیاسی آزادی شهروند نیز جایگاه چندانی ندارد.
۴-۱- متغیرها
در این پژوهش تلقی‌ای که رساله نویسان و روشنفکران پیشامشروطه از مفاهیم عدالت و آزادی داشتند، یعنی تأکیدشان در استفاده از این مفاهیم در جهت نفی استبداد و خودکامگی، به عنوان متغیر مستقل پژوهش در نظر گرفته شده است و پیشرفت و ترقی ایران که تحت عنوان آبادی ایران از آن یاد می‌شود به عنوان متغیر وابسته پژوهش مطرح گشته است. بر این اساس در چهارچوب این پژوهش رفع ظلم و ستم و تحدید حکومت خودکامه و مستبد قاجارها که در نهایت در قالب مشروطه خواهی خود را نشان داد به عنوان متغیر واسطه پژوهش مطرح می‌شود.
۵-۱- مفاهیم پژوهش
-آزادی و عدالت: بحث در مورد این دو مفهوم در دوره زمانی پیشامشروطه بحث عمده و اصلی این پژوهش است. بر این اساس این نوشتار بر آن است که مفاهیم در دوره‌های زمانی متفاوت بار معنایی متفاوتی را حمل می‌کنند. با توجه به این مسئله مفاهیم عدالت و آزادی نیز در طول تاریخ روند خاصی را طی نموده‌اند. به عنوان مثال در بحث از عدالت در اندیشه غربی میان سوفیسط‌های یونانی، فلاسفه آتن، سنت هابزی و سنت کانتی تفاوت بسیاری وجود دارد(بشیریه، ۱۳۸۶، ۹۷). برای اجتناب از تکرار مباحث سخن از دیدگاه‌های گوناگون درباره عدالت و آزادی را در فصل دوم این پژوهش پی می‌گیریم.

مشروطه و مشروطه خواهی: در این پژوهش مراد از نظام مشروطه آن نوع از نظام سیاسی است که در آن شاه و دیگر رجال سیاسی در برابر قانون و به طور ویژه قانون اساسی مسئول هستند. در این نوع از حکومت عمل سیاسی حاکمین تحدید شده است. اقتدار شاه بر آمده از مردم است. یک مجلس قانون‌گذار قدرتمند‌ترین رکن سیاسی کشور و جامعه است. در این نوشتار این نوع از حکومت در برابر حکومت خودکامه قرار می‌گیرد.
استبداد: ساخت سیاسی‌ای است که در آن حاکم، قدرت مطلق العنان کشور را در دست دارد. معمولا” استبداد این دو ویژگی را با خود به همراه دارد:۱)«نبودن حدود سنتی یا قانونی برای قدرت حکومت» و ۲)«وسعت دامنه‌ی قدرت خودسرانه‌ای که به کار برده می‌شود». نظام های استبدادی مشرق زمین را دسپوتیسم می‌نامند. دسپوتیسم عموما” باری منفی دارد. دسپوتیسم از کلمه یونانی «دسپوتس» به معنای «خداوندگار» و «ارباب» گرفته شده است. (آشوری،۱۳۸۰، ۲۵ و ۱۵۳ و ۱۵۴). آنچه در این پژوهش در رابطه با استبداد قاجاری مطرح است، مبتنی بر تداوم سلطنت ایرانشهری در تاریخ ایران می‌باشد. بر این اساس نظریه حکومت در ایران مبتنی بر «نظم سلطانی» بوده که از دوره باستان تا وقوع انقلاب مشروطه تداوم داشت. در این شکل از حکومت که به طور ویژه در پیش از اسلام تا حد زیادی مبتنی بر «قداست دینی» بود، شاه دارای «فره ایزدی» و به عنوان «سایه خدا» بر روی زمین محسوب می‌شد. او مالک همه آن چیزهایی بود که در سرزمین تحت فرمانش وجود داشت. از زمین‌ها و آبادی‌ها تا جان و مال مردم. همه مردم رعیت او بودند. حکم او حکم خدا بود. نمود این مسئله در ایران باستان بیش از دوره ایران اسلامی وجود داشت. او بود که بهتر از هرکس حق را از ناحق می‌شناخت. به همان آسانی که چیزی می‌بخشید، می‌توانست در لحظه‌ای همه آنچه داده و نداده بازستاند. مالکیت مردم فرع مالکیت او بود و اندیشه دیگران تابع اندیشه او. در فصل دوم این نوشتار به طور مفصل‌تر از استبداد در تاریخ ایران سخن خواهیم گفت.
پیشرفت و ترقی: در دوره قاجاریه استفاده از مفهوم توسعه ( development)متداول نبود. روشنفکران این دوره بیشتر از مفاهیم پیشرفت و یا ترقی (progress) استفاده می‌نمودند. در این رساله مراد از این مفاهیم هم به جنبه‌های عینی و هم به جنبه‌های ذهنی ترقی و پیشرفت اشاره دارد. اما نکته حائز اهمیت اینکه از دیدگاه این پژوهش پیشرفت ذهنی بر پیشرفت صوری ارجحیت دارد. امروزه وقتی سخن از توسعه به میان می‌آید، مراد «یک فرایند چند بعدی است که معمولا” به تغییر از یک وضع کم مطلوب به وضع مطلوب اشاره می‌کند»(مک لین،۱۳۸۱، ۲۳۲). در پژوهش حاضر نیز پیشرفت مفهومی همه جانبه است، لیکن جنبه ذهنی آن مقدم و پیش‌شرط است. اما جنبه عینی آن بیشتر به مثابه نتیجه است. وجود راه‌آهن، کارخانه و امثال اینها نیازمند امنیت و همچنین نیازمند گسترش آموزش و …. در سطح جامعه است.
رسائل سیاسی و روزنامه: در این پژوهش منظور از رسائل سیاسی آن نوع از متون سیاسی است که بر پایه استدلال و تبیین نگاشته شده باشد و به تجزیه و تحلیل اوضاع جامعه در آن دوره زمانی پرداخته و با ذکر و بیان مشکلات موجود راه حل برون رفت از موانع و مشکلات را نیز عنوان نموده است. این نوع از نوشتار به طور ویژه در مقابل اندرز نامه‌ها قرار می‌گیرد که بیش از هر چیز بر نوعی دستور سیاسی و اخلاقی در تأیید وضع موجود استوارند.
تنها روزنامه‌ای که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته قانون است که به نوعی می‌توان آن را به عنوان یک گاهنامه در نظر گرفت. این روزنامه به طور ویژه منبع خوبی برای شناخت اندیشه‌های میرزا ملکم به شمار می‌آید.
اندیشه سیاسی: کوشش برای تعیین اهدافی که به اندازه معقولی احتمال تحقق دارد و نیز تعیین ابزارهایی که در حد معقولی می‌توان انتظار داشت موجب دستیابی به آن اهداف می‌شود. اندیشه سیاسی در تفاوت با فلسفه سیاسی، عمل‌گرایانه‌تر است. اندیشه سیاسی ممکن است تا اندازه‌ای توصیفی یا تبینی باشد. لیکن اصولا” هنجاری است، یعنی با سازمان دادن به زندگی سیاسی بر حسب اصول نظری و اخلاقی ویژه‌ای سر و کار دارد. بر این اساس می‌توان گفت اخلاقا” نگران وضعیت بشری است(بشیریه،۱۳۷۶، ۱۶-۱۹).
۶-۱- روش جمع آوری اطلاعات
از آنجایی که عمده هدف پژوهش حاضر تبیین و توضیح مفاهیم عدالت و آزادی از دیدگاه روشنفکران ایرانی در دوره پیشامشروطه است، روش گردآوری داده‌ها نیز می‌بایست کتابخانه‌ای باشد. عمده منابع این پژوهش خود رسائل روشنفکران مورد نظر است. برخی از این رسائل در همان دوره چاپ شدند. برخی در سال‌های اخیر جمع آوری گشت. بخشی دیگر از این رسائل نیز هنوز منتشر نشده و به صورت نسخه خطی باقی مانده است. بنابراین از آنجا که به کوشش کتابخانه ملی ایران برخی از این منابع خطی اخیرا” به صورت فایل‌های اسکن شده بر روی سایت این کتابخانه قرار گرفته، برخی از منابع پژوهش حاضر جنبه اینترنتی یافته که آدرس آن در فهرست منابع ذکر می گردد.
۷-۱- روش تحقیق
ازآنجایی که این رساله در خصوص اندیشه متفکران پیشامشروطه نگاشته شده و به بازخوانی اندیشه های آنان می پردازد، این رساله خصلت تاریخی- توصیفی دارد. بعلاوه آنکه در بررسی اندیشه های این متفکران از اسناد و منابع تاریخی نیز استفاده شده است. مهمترین منابع تاریخی این رساله، رسائل خود این متفکران است. بازخوانی این رسائل و تحلیل آنان از مفاهیم مورد بررسی این پژوهش عمده هدف رساله حاضر می باشد.
۸-۱- ادبیات موضوعی
درباره موضوع این رساله، یعنی تمرکز بر روی دو مفهوم عدالت و آزادی از دیدگاه روشنفکران دوره پیشامشروطه، تاکنون کار مستقلی صورت نگرفته است. بیشتر پژوهش‌هایی که در این زمینه صورت گرفته به کلیت اندیشه این اندیشمندان نظر داشته است.
مهمترین منابع این رساله که از اهمیت پایه‌ای برخوردار هستنند، رسائل و آثار خود این روشنفکران است. معرفی آثار هریک از این روشنفکران در فصل مربوط به بررسی اندیشه آنها خواهد آمد. اما در اینجا درباره مهمترین آثار مرتبط به این پژوهش توضیح مختصری می‌دهیم.
برخی از این رسائل همچون آثار میرزا ملکم‌خان، طی سال‌های اخیر تجدید چاپ شده است. در واقع تنها اندیشمندی که تاکنون آثار وی به صورت مجموعه رسائل در ایران منتشر شده، میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله است. مجموعه آثار وی در چاپ‌های متفاوت توسط استاد محیط طباطبایی و حجت الله اصیل منتشر شده است. در این پژوهش «رساله های میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله» گردآوری حجت‌الله اصیل مورد استفاده قرار گرفته است. از برخی کتب که به بررسی آثار و اندیشه‌های این روشنفکر پرداخته نیز سود جسته‌ایم. مهمترین اثر در این زمینه تحقیقی است که توسط حامد الگار تحت عنوان «میرزا ملکم» صورت گرفته است. به طور کلی در بررسی آثار روشنفکران دورهٴ پیشامشروطه، هیچکس به اندازه میرزا ملکم‌خان مورد توجه قرار نگرفته است.
«یک کلمه» مستشارالدوله نیز از جمله منابع پایه‌ای این پژوهش است. این اثر در طی سال‌های اخیر تجدید چاپ شده است.
اما برخی دیگر از این رسائل در سال‌های دور چاپ شده‌اند. رسائل آخوندزاده از جمله این آثار است. مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده در باکو دهه ‌ها پیش به چاپ رسیده است. برخی از این آثار در ایران تحت عناوینی چون«مقالات فلسفی»، یا«مقالات فارسی»پیش از انقلاب چاپ شد. «الفبای جدید و مکتوبات» که آن نیز پیش از انقلاب به چاپ رسید، از مهمترین آثار مورد بحث در این پژوهش است. نامه‌هایی که آخوندزاده به افراد دیگر نگاشته در بررسی افکار این اندیشمند بسیار مفید است. اما «مکتوبات کمال‌الدوله» که مهمترین اثر آخوندزاده است، هنوز در ایران به چاپ نرسیده و به صورت نسخه خطی وجود دارد. این اثر در سایت کتابخانه ملی ایران موجود است. نگارنده این سطور از نسخ‌های خطی اسکن شده این سایت در جهت تحقیق حاضر سود جست. آدرس اینترنتی صفحات مورد نظر در فهرست منابع ذکر شده است.
کتب میرزا آقاخان کرمانی نیز از جمله منابع پایه‌ای این رساله است. البته برخی از آثار وی در بحث از حکمت نظری ، اندیشه بابیه و امثال این‌ها است و یا اینکه جنبه ادبی دارد. به علاوه اینکه بسیاری از آثار میرزا آقاخان کرمانی در دسترس نیست و یا به طور شخصی نگهداری می‌شود و یا تنها صفحات محدودی از آنها باقی مانده است. در میان آثار بر جای مانده از میرزا آقاخان کرمانی رساله «هفتاد و دوملت» وی از جمله آثار مورد استفاده این پژوهش است. این کتاب سال‌ها پیش در ایران چاپ شد. «آئینه سکندری» وی که چاپ حدودا” صد سال پیش است، از جمله آثار مورد بحث این رساله است. این کتاب به بررسی تاریخ ایران پیش از اسلام می‌پردازد. همچنین«صد خطابه» و «سه مکتوب» وی که هنوز چاپ نشده و به صورت نسخه خطی است، از آثار مورد بحث این پژوهش می‌باشد. این رسائل نیز در سایت کتابخانه ملی ایران موجود است که لینک آن در فهرست منابع این پژوهش ذکر شده است.
از مهمترین منابع دربارهٴ نهضت مشروطه که مورد توجه این نوشتار نیز هست، کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشته ناظم الاسلام کرمانی است. این کتاب از آن رو دارای اهمیت است که نویسنده خود شاهد بسیاری از مطالبی که به نگارش درآورده، بوده است. اما نگاه صرفا” توصیفی وی ، برخی دیدگاه‌های صرفا شخصی و ترس از گفتن برخی حقایق از جمله ضعف‌های این کتاب است^[۱].
همچنین کتاب «تاریخ انقلاب مشروطه» نوشته احمد کسروی نیز از جمله منابع با اهمیت این دوره است. البته اثر کسروی کمتر به دوره پیشامشروطه مربوط می‌شود، اما برخی دیدگاه‌های وی همچون آنچه دربارهٴ چگونگی خیزش ایرانیان نگاشته، در نوع خود جالب است^[۲].
در رابطه با پژوهش در اندیشه روشنفکران دوره پیشامشروطه تحقیقاتی صورت گرفته است. فریدون آدمیت برجسته‌ترین محقق در این زمینه است. «اندیشه‌های فتحعلی آخوندزاده»، «اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی»، «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت» مهمترین این آثار هستند. آثار دیگر آدمیت به خصوص«امیرکبیر و ایران» و «اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار» نیز از جمله آثار مهم در معرفی دوره و رجال پیشامشروطه است. یکی از معایب آثار آدمیت در بررسی اندیشمندان دوران پیشامشروطه، دفاع بی‌چون و چرای وی از این متفکران است. آدمیت تلاش می‌کند تا ضمن چشم پوشی از برخی از اشتباهات این اندیشمندان، برخی دیگر از دیدگاه‌های‌ آنان را برجسته کند.
نکته‌ای که در اینجا لازم به توضیح است اینکه، متأسفانه عموم کتاب‌هایی که به بررسی اندیشه متفکران پیشامشروطه می‌پردازند، بی‌طرفانه دست به این کار نزده‌اند. نمونه واضح دیگر در این راستا مقالهٴ «ما و میرزا ملکم‌خان های ما» اثر هما ناطق است. نویسند در این مقاله که در کتاب«از ماست که برماست» به چاپ رسیده، تمام اندیشه و اهمیت میرزا ملکم‌خان را تحت‌الشعاع برخی از عملکرد‌های وی همچون قضیهٴ لاتاری قرار داده و سعی می‌کند او را بسیار بی‌اهمیت جلوه دهد.^[۳]
از دیگر آثاری که در این باره چاپ شده‌اند می‌توان به «مشروطه ایرانی» اثر ماشاءالله آجودانی اشاره نمود. وی سعی نموده با نگاهی متفاوت به بحث مشروطه بپردازد. برخی از فصول این کتاب من جمله، افسانه ملکم مورد توجه رساله حاضر بوده است^[۴].
کتاب «روشنفکران ایرانی در عصر مشروطیت» نیز از جمله آثار خوب درباره مشروطه و البته پیشامشروطه است. این کتاب که اثر لطف الله آجدانی است، اندیشمندان مربوطه را از زوایای مختلف من جمله در تأثیرپذیری از غرب و اندیشه آزادی مورد بررسی قرار داده است^[۵].
«مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه» نیز از دیگر کتبی است که به بررسی روحانیون طرفدار مشروطه و حکومت مشروعه پرداخته است. بحث‌های نظری این کتاب در مورد نظریه کهن سلطنت در ایران مورد توجه رساله حاضر بوده است^[۶].
این رساله همچنین مفاهیم عدالت و آزادی را از زوایای گوناگون در نظر گرفته است. سعی شد تا این مفاهیم از دیدگاه «میزان الملوک» کشفی و «معراج السعاده» نراقی و آثار کلاسیکی از این دست مورد توجه قرار گیرد. این مسئله به آن دلیل اهمیت دارد که این بزرگان در دوره پیش از روشنفکران موضوع این پژوهش می‌زیستند. در مقابل این مفاهیم در آثار اندیشمندان غربی همچون «رساله درباره آزادی» و «انقیاد زنان» اثر جان استوارت میل و «روح القوانین» و «نامه‌های ایرانی» اثر منتسکیو نیز مورد توجه قرار گرفت. اهمیت این فلاسفه از آن رو است که در دوره‌ای نزدیک به روشنفکران قاجاری می‌زیسته‌اند و روشنفکران مورد بحث از آنان تأثیر پذیرفته‌اند.
۹-۱- نقطه تمرکز
این نوشتار تنها به بررسی اندیشه روشنفکران دوره پیشامشروطه می‌پردازد. در این رساله تنها دو مفهوم عدالت و آزادی مورد توجه قرار می‌گیرد. منظور از اندیشمندان دوره پیشامشروطه در این رساله، میرزا ملکم‌خان، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، و میرزا یوسف‌خان تبریزی معروف به مستشارالدوله است. در واقع تأکید این نوشتار بر آن دسته از روشنفکرانی بوده است که دارای رساله بوده‌اند. نکته دیگر خروج از ایران و دیدن غرب است. روشنفکران ذکر شده حداقل در یکی از کشورهای عثمانی یا روسیه را اقامت داشته‌اند. هرچند ملکم‌خان و مستشارالدوله در فرانسه و انگلستان نیز زندگی کرده‌اند. بخصوص که رسائل روشنفکران فوق‌الذکر در قیاس با دیگر همتایانشان بسیار بیشتر مورد توجه بوده و تأثیر بسیار داشته است. همچنین این پژوهش تنها به بررسی آثار فارسی پرداخته است. در این میان برای تکمیل بحث به برخی نامه‌هایی که از سوی این روشنفکران نگاشته شده نیز توجه کرده‌ایم.
اگر قرار می‌شد روشنفکران دیگری را نیز به جمع اضافه نماییم، از دو روشنفکر سخن به میان می‌آمد: یکی مجدالملک (۱۲۲۴-؟) و دیگری طالبوف تبریزی(۱۲۵۰-۱۳۲۸). مجدالملک اگر چه غرب را دیده بود، اما آثار او را از آن رو مورد بررسی قرار ندادیم که دارای ایده نیست. رساله«کشف الغرائب» او اساسا” رساله‌‌ای سلبی و انتقادی است. لبه تیز حمله او خطاب به برخی رجال آن دوره، از جمله مستوفی‌الممالک است. به علاوه اینکه اثر او هرگز همچون رساله «یک کلمه» مستشارالدوله چاپ نشد. از این رو نتوانست آن تأثیر را داشته باشد. در این پژوهش بر آن بودیم تا به بررسی رسائلی بپردازیم که بعدها توانستند در نهضت مشروطه تأثیر ژرف بگذارند. از طالبوف تبریزی نیز به آن دلیل سخن به میان نیامد که آثار مهم و برجسته او در زمان مشروطه نوشته شد. بنابراین در بحث از پیشامشروطه نمی‌گنجد. به عنوان مثال طالبوف «مسالک المحسنین» را در سال۱۳۲۳ ق نگاشت. «مسائل الحیات» را در سال۱۳۲۴ق نوشت. «ایضاحات در خصوص آزادی» را نیز در همین سال نوشت. «سیاست طالبی» او در سال ۱۳۲۹ق نگاشته شد و ….. بنابراین بررسی آثار وی کاری ناقص می‌شد.
مراد از دوره پیشامشروطه در این پژوهش از مرگ امیر کبیر در سال۱۸۵۲ میلادی (۱۲۳۱شمسی) تا قبل از آغاز جنبش مشروطه یعنی دسامبر ۱۹۰۵(آذر۱۲۸۴) است.
۱۰-۱- موانع تحقیق
از آنجایی که این تحقیق در اندیشه‌های روشنفکران دوره پیشامشروطه است، دسترسی به آثار آنها، از جمله مهمترین موانع تحقیق حاضر است. برخی از این آثار از بین رفته و یا در دسترس نیست. بیش از همه این موضوع در مورد آثار میرزا آقاخان‌کرمانی صادق است. عمده آثار این روشنفکر از بین رفته است و تنها تعداد محدودی از آثار وی به جا مانده است. در میان آثار برجای مانده نیز از برخی تنها صفحات کمی باقی مانده است، که البته دسترسی به آنها نیز دشوار است. حتی در فهرست آثار این روشنفکران در کتابخانه ملی و مجلس شورای اسلامی نیز برخی از این آثار وجود ندارد.
از جمله موانع دیگر این پژوهش، خطی بودن تعدادی از آثار مورد بررسی است. اگرچه این آثار در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار می‌گیرند، لیکن بررسی و خواندن دست خط خود نگارنده از مشکلات دیگر این تحقیق است. مسلم است خواندن صحیح متن، لازمه تفسیر صحیح از آن است.
۱۱-۱- پیامدهای تحقیق
بازخوانی گذشته و تاریخ، سازنده آینده هر جامعه است. از این روست که گفته می‌شود«گذشته چراغ راه آینده است». زیرا با خوانش گذشته این فرصت مهیا می‌شود که ضمن تلاش در عدم تکرار اشتباهات آن، بیاموزیم با موانع مشابه چگونه برخورد کنیم. بنابراین بازخوانی حوادث دوران مشروطه و نگرش‌های روشنفکران آن دوره و چگونگی رویارویی آنان با بحران‌ها و حوادث، از مهمترین نیازهای جامعه ماست.
همچنین در جنبش مشروطه شاهد استفاده از یکسری مفاهیم جدید و یا تعابیر خاصی از مفاهیم گذشته هستیم که تا آن زمان در ایران مورد استفاده قرار نگرفته بود. شناخت این مفاهیم و تعابیر و بسترهای ایجاد آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. در واقع شناخت درد و چگونگی حرکت به سوی رفع آن و ارائه راه‌حل و اینکه نسخه‌های پیچیده شده تا چه حد مفید، نتیجه بخش و قابل به کارگیری بوده، دارای اهمیت است.
خوانش مشروطه و اندیشه‌ها و بسترهایی که منجر به آن شد از یک جهت دیگر نیز مهم جلو می‌کند. این دوران تاریخی، زمان ورود یک غیر در میان ما ایرانیان است. آن غیر همان «غرب» است. چگونگی مواجه ایرانیان با آن، می‌تواند ما را در برخورد کنونی با غرب یاری رساند.
مسلم است که جنبش مشروطه، زاده اندیشه‌های دوران پیشامشروطه است. بنابراین بررسی اندیشه‌های این دوران برای فهم مشروطه دارای اهمیت بسیار است.
۱۲-۱- اهداف پژوهش