نقشه شماره (۱-۳):موقعیت جغرافیایی مشهد
منبع :سازمان فناوری اطلاعات شهرداری مشهد ،۱۳۹۲
۳-۲-۲-توپوگرافی
دشت مشهد از نظر توپوگرافی دارای وضعیت مسطحی است و فقط در بعضی نقاط موجدار است . با توجه به موقعیت خاص قرارگیری ارتفاعات کپه داغ و بینالود در ادامه سلسله جبال البرز , نواحی شمال و جنوبی خراسان موقعیت زلزله خیزی با خطر نسبی بالایی را دارا می باشد . در واقع دشت مشهد با دو رشته کوه موازی با جهت شمال غربی – جنوب شرقی محصور شده است . رشته کوه هزار مسجد که ادامه رشته ارتفاعات کپه داغ است , در شمال این رشته واقع شده است ( رضوانی , ۱۳۸۴: ۲۸ ). ارتفاعات آلاداغ و بینالود در ناحیه جنوب دشت مشهد واقع هستند و امتداد ارتفاعات البرز محسوب می شوند ( رضوانی , ۱۳۸۴: ۲۸).شهر مشهد در حاشیه جنوبی دره کشف رود , واقع در دشت مشهد , قرار گرفته است .این شهر از نظر توپو گرافی دارای شیب ملایمی حدود ۲ در صد غرب به جنوب شرقی و امتداد جنوب به شمال شرقی است . در محدوده شهر مشهد عرض دره کشف رود به ۲۸ تا ۳۰ کیلومتر می رسد . ارتفاعات بخش جنوب غربی شهر , از جمله مهم ترین عوارض توپو گرافی و ژئومورفولوژیکی است که می تواند تاثیر قابل توجهی در توسعه و گسترش شهر داشته باشد به جز این عارضه در سایر بخش های شهر پدیده توپوگرافی خاصی به چشم نمی خورد (صابری فر , ۱۳۷۸ :۱۰۱ ).
۳-۲-۳-زمین شناسی
این دشت براثر حرکات تکتونیکی چند گسل موازی که به صورت سلسله جبال منطقه , از شمال غرب به جنوب شرقی امتداد داشته و به صورت پلکانی , حالت افتادگی در آن ایجاد شده است , ضخامت رسوبات آبرفتی در قسمت حاشیه ارتفاعات جنوبی زیاد و در حاشیه شمالی کمتر است ,که از نظر ذخیره منابع آبی از اهمیت چندانی برخوردار نمی باشد .
۳-۲-۴-ویژگی های اقلیمی
برطبق طبقه بندی اقلیمی کوپن , مشهد در اقلیم استیپ عرض میانی نیمه خشک و خنک واقع است . براساس طبقه بندی دمارتن اقلیم مشهد از نوع نیمه خشک است و براساس طبقه بندی آمبرژه , در اقلیم خشک سرد قرار دارد . به طور کلی عوامل تاثیر گذار براقلیم مشهد عبارتند از : عرض جغرافیایی , هوای گرم و خشک کویر قره قوم واقع در شمال منطقه و وجود دو رشته کوه مرتفع هزار مسجد و بینالود در شمال و جنوب دشت مشهد ( رضوانی , ۱۳۸۴ : ۳۰ -۳۱ ).چون دشت مشهد برروی رسوبات فرسایشی ارتفاعات بینالود و هزار مسجد قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۹۷۰ متر می باشد به همین علت نوسانات سالانه و ماهانه دمایی در مشهد تقریبا زیاد بوده که اوج این نوسانات در فصل تابستان و زمستان , به عبارت دیگر در تیر ماه ( ژوئیه ) و دی ماه ( ژانویه ) می باشد و دمای شهر از حالت یکنواختی برخوردار نیست .
طبق بررسی های به عمل آمده در طول یک ماه دوره آماری ۵۰ ساله حداکثر دما در شهر مشهد ۳/۳۴ درجه سیلسیوس بوده که متعلق به تیر ماه می باشد و این در حالی است که حداقل دمای هوا طی همین دوره آماری برابر با ۳/۴ درجه سیلسیوس بوده که متعلق به دی ماه بوده است . براین اساس حدود ۵ ماه از سال درجه حرارت هوا بالا بوده که حاکی از دوام هوای گرم در محدوده این شهر می باشد. از لحاظ بارندگی , مانند دیگر نواحی ایران فصل بارش در این شهر , آغاز فصل زمستان البته با فعال شدن جبهه های مدیترانه ای می باشد . البته بارش های پراکنده ای هم در فصل پاییز رخ می دهد که مقدار آن کم می باشد ( صادقی , ۱۳۸۱ : ۲۳ ).
با توجه به موقعیت شهر مشهد در شمال شرق کشور جبهه های متفاوتی بر روی آب و هوای شهر اثر گذار است که مهمترین آنها جبهه های هوای مدیترانه ای , خزری و سیبری می باشد ( همان منبع : ۴۳ ).
از نظر ارتفاع آب و هوای مشهد به دو نوع تقسیم می شود :
۱- آب و هوای کوهستانی ( مناطقی با بیش از ۱۰۰۰ متر ارتفاع مثل زشک , طرقبه ) را شامل می شود .
۲- آب و هوای جلگه ای ( کمتر از ۱۰۰۰ متر ارتفاع ) را شامل می شود .
عرض جغرافیایی نیز در آب و هوای شهر مشهد موثر است . بطور کلی آب و هوای مشهد و امتداد آن را می توان آب و هوای نیمه صحرایی و استپی نامید . از اواخر پاییز توده هوای پر فشار سیبری برروی شمال شرق ایران کشیده می شود و فصل سرد آغاز می شود . در این زمان سیستمهای غربی ( باران زا ) نمی توانند به صورت گسترده وارد خراسان شوند , پس بارش دوره سرد کمتر است ولی اواخر دوره سرد با گرم شدن هوا پر فشار سیبری عقب می رود و راه را برای توده های مرطوب مدیترانه به خراسان باز می کند , از طرف دیگر در دامنه های آفتاب گیر براثر همرفت دامنه ها , هوا نا پایدار شده و بارش بیشتر می شود. در تابستان پر فشار جنب حاره ای ( آزور ) با تسلط خود مانع ورود توده های مرطوب به منطقه خراسان می شود (www.mashadonhline . ir ) بیشترین تمرکز فصلی بارش در پاییز و زمستان است و بارش فصل تابستان به جز سالهای اخیر تقریبا قابل اغماض است کاهش بارش از زمستان به تابستان شدیدتر رخ می دهد . طی بررسی دوره های آماری متوسط درجه حرارت ایستگاه مشهد ۱/۱۴ سانتی گراد بوده است و در این مدت متوسط تیر ماه ۳/۲۶ و متوسط دی ماه ۵/۱ سانتی گراد بوده است ( سردترین و گرمترین ماه سال ) که تفاوت بین این دو ماه ۸/۲۴ سانتی گراد بوده است . این موضوع نشان دهنده ان است که تفاوت زیادی بین فصل سرد و گرم در مشهد می باشد . همچنین طی بررسی های انجام شده متوسط بارش ۶/۲۴۷ میلی متر بوده است که اسفند ماه با ۸/۵۲ میلی متر بیشترین و تیر ماه با ۰۶/۰میلی متر کمترین میزان بارش را در این شهر به خود اختصاص داده اند ( شرکت سهامی آب منطقه خراسان , ۱۳۸۶ :۲۲ ).
۳-۲-۵-ویژگی های جمعیتی و وسعت شهر مشهد
امروزه مسایل مربوط به جمعیت، خصوصیات و ویژگیهای آن، چنان رابطه تنگاتنگی با خود و با عوامل غیرجمعیتی پیدا کرده است که جایی را برای اثبات حقانیت خود مبنی بر ضرورت توجه به مسائل جمعیتی در ارتباط با دیگر عوامل از قبیل منابع طبیعی، زیستمحیطی، غذایی، مسایل سیاسی و امنیتی وغیره باقی نگذاشته است. در حقیقت محدودیتهای موجود در سطح کره زمین آن هم در ابعاد وسیع و در طیفی گسترده که کانون توجه اغلب دانشمندان و صاحبنظران است و اگر نگوییم همه آنها مستقیماً تحت تاثیر جمعیت وتحولات آن پا گرفته، حداقل میتوان مدعی شد که به طور غیرمستقیم تحمیل شده از سوی جمعیت و ابعاد مختلف آن بوده است (امیرفخریان،۷:۱۳۹۰).
عواملی که باعث رشد سریع جمعیت در این منطقه گردید و مشهد را به کانونی پرتحرک از نقطه نظر جمعیتی تبدیل نمود، میتوان به شرح زیر خلاصه نمود:
-موقعیت مذهبی شهر مشهد
- افزایش فرصتهای شغلی در بخش ساختمان، صنایع و خدمات
- مهاجرت از روستا به شهر
- مرکز سیاسی- اداری استان خراسان رضوی
- قطب زیارتی و گردشگری در سطح ملی
- دومین شهر بزرگ از نظر جمعیت در سطح ملی
- نقش و عملکرد استانی از نظر اداری، سیاسی، خدماتی، اقتصادی و فرهنگی
- دارای جایگاه ویژه از نظر ارتباطات برون مرزی با کشورهای افغانستان و ترکمنستان (باوان پوری،۹۴:۱۳۸۷).
جمعیت این شهر در سال ۱۲۷۰ شمسی حدود ۴۵۰۰۰ نفر و مساحت آن حدود ۵/۷ کیلومتر مربع بوده است. طی یک دوره ۴۰ ساله یعنی از سال ۱۲۷۰تا سال ۱۳۱۰، جمعیت شهر به ۱۰۰۰۰۰ هزار نفر و مساحت آن به ۴/۱۰ کیلومتر مربع رسید. در این دوره جمعیت حدود ۲ برابر و مساحت ۵/۱ برابر شد. در سرشماری سال ۱۳۳۵جمعیت شهر مشهد ۲۴۲۰۰۰ نفر بوده است. در این زمان مساحت شهر معادل ۱۶ کیلومتر مربع میشده است. از دهه ۱۳۴۰که آغاز رشد سریع شهرنشینی در ایران است، رشد جمعیت شهر مشهد نیز شتاب تازهای پیدا کرد. جمعیت این شهر طی ۲۱ سال (۱۳۱۸-۱۲۹۷هجری- شمسی) معادل ۷۴/۲ درصد بوده است که چنین رشدی مرهون آرامش سیاسی و استقرار امنیت دراین شهر است. (مشهدیزادهدهاقانی،۴۵۲:۱۳۷۴). بعد از سال ۱۳۳۵ شمسی، نرخ رشد سالانه جمعیت افزلیش یافت و طی دهه ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ شمسی به ۴/۵ درصد رسید در دهه بعدی یعنی ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ شمسی، نرخ رشد در حدود ۰۱/۵ درصد بود اما در دهه ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ شمسی، همزمان با وقوع انقلاب اسلامی، در بیشترین میزان خود با ۱۶/۸ درصد برابر شد که بروز چنین افزایش محسوسی را باید در ادغام شهرکها و آبادیهای پیرامونی، که اغلب مهاجرنشین بودند، در محدوده قانونی شهر مشهد جستجو کرد به طوری که در فاصله سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ شمسی دو شهر و ۳۰ آبادی در شهر مشهد ادغام شدند. (باوان پوری،۹۵:۱۳۸۷).در سرشماریهای ۱۳۴۵، ۵۵، و۶۵، جمعیت شهر مشهد به ترتیب ۴۰۹، ۶۶۷ و ۱۴۶۳۰۰۰ هزار نفر گزارش شده است. مساحت شهر نیز در این مقاطع به ترتیب ۳۴،۷۸ و۲۲۰ کیلومتر مربع بوده است. به عبارت دیگر در دوران قبل از دهه ۱۳۴۰ جمعیت شهر مشهد در هر ۳۵ تا ۴۰ سال دو برابر شد. در حالی که از این دوره به بعد جمعیت شهر طی هر ده سال دو برابر گشت. به عبارتی رشد سالیانه شهر طی سه دهه ۴۵-۳۵، ۵۵-۴۵،و ۶۵-۵۵ به ترتیب ۴/۵%، ۵% و ۲/۸% بوده است (مشهدیزاده دهاقانی،۴۵۵:۱۳۷۴).
پس ازوقوع انقلاب ا سلامی وبه دنبال آن وقوع کودتای مارکسیستی درافغانستان حدود ۵۵۷ هزارنفرازمهاجرین افغانی درخراسان ساکن شدند. که ازاین تعداد ۲۹۶۵۰۰ نفردرمشهدسکنی گزیدند. همچنین درنتیجه وقوع جنگ تحمیلی عدهای ازمهاجرین جنگزده وارد مشهد شدند. عوامل فوق به همراه مهاجرتهای روستاشهری دست به دست هم داده وباعث رشد سریع جمعیت شهردراین دوره گردید.بطوریکه جمعیت شهردرسال ۱۳۶۵ به حدود ۱۴۶۳۵۰۸ نفربانرخ رشدسالانه ۱۶/۸ درصدافزایش یافت. درهمین دوره وسعت شهراز ۳۳ کیلومترمربع به حدود ۲۲۰ کیلومترمربع افزایش یافت. رشدسریع جمعیت بامشکلات مسکن وکمبودزیرساختها،ضرورت تهیه طرح تفصیلی شهرمشهددرقالب طرح جامع درسال ۱۳۶۵ برای یک دوره ۲۵ ساله ا زسال ۱۳۷۰ تاسال ۱۳۹۵ مطرح وبه مهندسین مشاورواگذارگردید (رهنما،۱۳۸۸ : ۴۵-۴۷).
بیشترین مساحت شهری نسبت به جمعیت در فاصله سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ روی داده است. از سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ این روند رو به کاهش گذارده و نسبت رشد مساحت به جمعیت افزایش بسیار اندکی را نشان میدهد. همچنین در دوره ده ساله بعدی نیز رشد مساحت نسبت به جمعیت رشد جمعیت افزلیش کمی داشته است. طی سالهای ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ این روند صورت معکوس به خود گرفته ونسبت رشد مساحت به جمعیت رو به کاهش رفته است. از سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ برای اولین بار در تاریخ ۱۰۰ ساله مشهد نسبت افزایش جمعیت و مساحت به صورت برابر بوده است (اصفهانی و دیگران،۴۱:۱۳۹۲).متوسط رشد سالانه (درصد) جمعیت از سال ۷۵ تا ۸۵ برابر ۵/۲ درصد بوده است (آمارنامه شهر مشهد،۲۸:۱۳۹۰). بر اساس سرشماری ۱۳۹۰، شهر مشهد با جمعیت۲۷۶۶۲۵۸ نفر و با مساحت ۸۶۰/۲۸ هکتار دارای ۱۳ منطقه، ۴۳ ناحیه و ۱۵۴ محله میباشد. این شهر ۹۰ درصد از جمعیت شهرستان مشهد و ۷/۳ درصد از جمعیت کل کشور را به خود اختصاص داده است. تراکم جمعیت در کلانشهر مشهد ۹۶ نفر در هکتار است (اصفهانی و دیگران،۴۲:۱۳۹۲). درطرح جامع فعلی شهرمشهدکه درسال ۱۳۷۲ به تصویب شورایعالی شهرسازی ومعماری رسیده است پیش بینی شده که وسعت شهرتا سال ۱۳۹۵ به حدود ۲۴۵ کیلومترمربع وجمعیت آن به۵،۴۰۰۰۰۰ نفربرسد (جوان، ۷:۱۳۸۰).
۳-۲-۶-ویژگیهای اجتماعی
درزمینه اجتماعی در کلانشهر مشهد سرمایه های انسانی،فرهنگی واجتماعی بالقوه برای ارائه خدمات عالی تخصصی،فرهنگی وگردشگری درمقیاس منطقهای، ملی و فراملی وارتقای سطح عمومی رفاه اجتماعی،وجود دارند. درعین حال فرهنگها،اقوام ومذاهب مختلف درکلانشهر مشهد همزیستی مسالمت آمیز دارند. درسالهای اخیرتقاضا برای تحصیلات عالی دانشگاهی درشهرافزایش یافته است. (مهندسین مشاورفرنهاد،۱۳۸۶: ۲۰).
نمودار(۱-۳) مقایسه رشد جمعیت و مساحت شهر مشهد بین سالهای ۱۳۸۵-۱۲۷۰
مآخذ: حیاتی، ۱۲۵:۱۳۹۲
۳-۲-۷-ویژگیهای اقتصادی
شهرمشهد به عنوان بزرگترین کلانشهرموجود درشرق کشور،ازپتانسیلهای بالایی دربخش اقتصاد خود برخوردار است. این شهربا داشتن نقش غالب خدماتی،دارای سهم بالایی ازمشاغل خدماتی وگردشگری کل کشورمی باشد،درزمینه اقتصاد وفعالیت وجود حرم امام رضاوتوسعه فعالیتی شهرمشهد برمبنای ارائه خدمات به زائران ونزدیکی این شهربه مرزهای شرقی کشورموجب شده تا:
- این شهربه یکی ازبازارهای عمده واردات وصادرات کالابدل گردد
- با ۵/ ۲ میلیون نفرجمعیت وبیش از ۱۷ میلیون نفرزائروگردشگردرسال،دارای حجم قابل توجهی سرمایه ومنابع مالی بسیارقوی است.
- بابیش از ۶۰ درصد سهم اشتغال دربخش خدمات توان اقتصادی بالایی دراین بخش دارد.
- اقتصاد شهر گرایش چند وجهی دارد وبه افزایش تنوع فعالیتی وگسترش بازار متنوع کارتمایل نشان میدهد.
- بخش عمومی ونهاد آستان قدس رضوی تمایل روزافزونی به سرمایه گذاری اقتصادی بارویکرددانش محوردربخش های صنعت،خدمات،گردشگری وتجارت باگرایش های پیشرفته ونوین (Hi-Tec)،صنایع پاک وسبزدرمحدوده شهرمشهد ومحیط پیرامونی نشان می دهند.
- درسالهای اخیربازارکاروسرمایه درشهربا فنآوری ارتباطات واطلاعات وتکنولوژی نوین تجهیزشده اند.
- صنایع دستی به ویژه صنایع پارچه بافی،قالیبافی وگلیم بافی ونیزصنایع سنگی پیشینه قوی دارند که درحال حاضربا کم توجهی روبروهستند.
- به ویژه سرمایه گذاری گسترده ای درفعالیت های خدماتی واسکان موقت زائران دراین محدوده صورت گرفته است.
درعین حالا اتکای اقتصادی شهربرخدمات زیارت وگردشگری وتمرکزبیشتراینگونه فعالیتها درپیرامون حرم ومنطقه مرکزی شهرموجب شده تا:
بازارمتعادل ویک پارچه کاروسرمایه درشهروجود نداشته باشد وبازتولید ثروت ودرآمد درمناطق مرکزی شهرمتراکم گردد.
کریدورهای علم وفنآوری ومراکزپژوهشی به عنوان بسترهای تولید اقتصاد دانش محوروجود نداشته باشد .همراه با افت کیفی اتفضایی وعملکردی محدوده مرکزی شهر،این محدوده ازساکنان دائمی تخلیه شده وامنیت اجتماعی وپایداری توسعه دراین محدوده با مخاطراتی مواجه شده است (همان منبع، ۲۴-۲۳).
۳-۳- معرفی مناطق شهرداری مشهد
شهرداری مشهد در مجموع دارای ۱۳ منطقه است که در جدول (۳-۲)مشخصات کلی این مناطق ذکر شده است.
جدول (۲-۳).مشخصات کلی مناطق ۱۳ گانه شهر مشهد
| مناطق |
مساحت(متر مربع) |
جمعیت سال ۱۳۹۰ |
تعداد نواحی |
بعد خانوار |
تراکم جمعیت |
موضوعات: بدون موضوع
لینک ثابت
