پوستینی و همکاران (۲۰۰۷) هم افزایش پرولین بر اثر شوری رو در گندم گزارش کردن، و این­که این افزایش در رقم حساس به مراتب بیشتر از رقم مقاوم به شوری بود و نتیجه گرفتن که پرولین نمی تونه نقش حفاظتی در مقابل تنش شوری داشته باشه. سیلوریا و همکاران (۲۰۰۳) گزارش کردن افزایش غلظت پرولین در ارقام گندم حساس به شوری بیشتره و این تغییرات در مراحل جور واجور رشد و در اندام­های هوایی و ریشه متفاوت از همدیگه می­باشه. میقانی و ابراهیم زاده (۱۳۸۱) هم گزارش کرده­ان در گندم، رقم قدس (حساس به شوری) تحت تنش شوری غلظت پرولین نسبت به گیاهان بدون تنش به ۹/۲ برابر رسیده و هم اینکه افزایش غلظت پرولین و کاهش فعالیت آنزیم پرولین بدین­روژناز در برگ گندم قدس (حساس به شوری) بیشتر از گندم بولانی (مقاوم به شوری) بود.
شکل۳-۳- مقایسه تغییرات پرولین ریشه در دو رقم حساس و متحمل گندم تحت شرایط تماشاگر و تنش کلرید سدیم
حروف غیر­مشترک بیان کننده اختلاف معنی­دار در سطح احتمال ۵% می­باشه (آزمون دانکن).
۳-۴- موشکافی پروتئوم بافت ریشه
در این تحقیق تغییرات بیان پروتئین در دو رقم گندم، آرتا (حساس) و بم (مقاوم) تحت شرایط تماشاگر و تیمار ۲۵۰ میلی­مولار کلرید سدیم، با رهیافت پروتئومیک و از راه شناسایی پروتئین­های جواب­دهنده بررسی شد.
الکتروفورز دو بعدی ارقام آرتا و بم با ژل­های لوله­ای و رنگ­آمیزی نیترات نقره منتهی به ظهور تعداد ۱۷۳ لکه پروتئینی در رقم آرتا و ۲۲۲ لکه پروتئینی در رقم بم به طور تکرارپذیر شد (شکل­های ۳-۴ و ۳-۵). آزمون tبرای شناسایی لکه­های پروتئینی با بیان معنی­دار استفاده گردید. هم اینکه جهت شناسایی لکه­های دارای کاهش بیان و یا افزایش بیان قابل توجه از شاخص ^[۷۱]IF استفاده گردید.

از بین ۱۷۳ لکه پروتئینی ظاهر شده در رقم آرتا، ۲۱ لکه پروتئینی، در سطح احتمال یه درصد معنی دار بودن (جدول ۳-۵). از این ۲۱ لکه پروتئینی، شش لکه پروتئینی (۲۴۰۵، ۲۴۰۶، ۴۵۰۶، ۴۶۰۶، ۴۷۰۶ و ۵۵۱۰) در تیمار، بیان بالاتر از تماشاگر یعنی افزایش بیان و ۱۵ لکه پروتئینی (۳۴۰۲، ۳۷۰۵، ۴۲۰۴، ۴۳۰۸، ۴۷۱۶، ۵۳۰۱، ۶۳۰۳، ۶۳۰۴، ۶۴۰۲، ۶۴۰۶، ۶۵۰۴، ۶۵۱۰، ۷۳۰۲، ۷۴۰۲ و ۷۴۰۳) بیان کمتر از تماشاگر یا کاهش بیان نشون دادن (شکل ۳-۶ ).
از بین ۲۲۲ لکه پروتئینی ظاهر شده در رقم بم، ۴۹ لکه پروتئینی معنی دار در سطح احتمال یه درصد، ۱۴ لکه پروتئینی در تیمار، بیان بالاتر از تماشاگر یا افزایش بیان و ۳۵ لکه پروتئینی بیان کمتر از تماشاگر یا کاهش بیان نشون دادن (شکل ۳-۷ ).
۸
۵
pI
۱۱۶
۶۶٫۲
۱۱۶
MW (kDa)
MW (kDa)
۱۸٫۴
۲۵
۴۵
۳۵
۱۸٫۴
۲۵
۳۵
۴۵
۶۶٫۲
شکل ۳-۴- الگوی پروتئوم ریشه گندم آرتا تحت تنش کلرید سدیم
۵
۸
pI
۱۱۶
۱۱۶
MW (kDa)
MW (kDa)
۶۶٫۲
۶۶٫۲
۴۵
۴۵
۳۵
۳۵
۲۵
۲۵
۱۸٫۴
۱۸٫۴
شکل ۳-۵- الگوی پروتئوم ریشه گندم بم تحت تنش کلرید سدیم
شکل ۳-۶- تغییر بیان پروتئین­ها در رقم حساس (آرتا) تحت تنش کلرید سدیم. از شاخص IF واسه مقایسه اندازه تغییرات استفاده شده. معنی داری همه لکه­ها در سطح احتمال ۱% می­باشه.
شکل ۳-۷- تغییر بیان پروتئین­ها در رقم متحمل (بم) تحت تنش کلرید سدیم. از شاخص IF واسه مقایسه اندازه تغییرات استفاده شده. معنی داری همه لکه­ها در سطح احتمال ۱% می­باشه.
ادامه شکل ۳-۷- تغییر بیان پروتئین­ها در رقم متحمل (بم) تحت تنش کلرید سدیم. از شاخص IF واسه مقایسه اندازه تغییرات استفاده شده. معنی داری همه لکه­ها در سطح احتمال ۱% می­باشه.
جدول ۳-۵- مشخصات پروتئین­های تغییر یافته در رقم آرتا (حساس)

۲-۱۰- خرید برنامه ریزی نشده
کاسترو (۲۰۰۴) ، سه نوع رفتار خرید متفاوتی که در مشتریان شناخته شده است را این گونه تعریف می کند. خرید برنامه ریزی شده، خرید پیشنهاد شده و خرید برنامه ریزی نشده.
در خرید برنامه ریزی شده، مشتریان همه چیز را قبل از رفتن به فروشگاه، برنامه ریزی می کنند. در اکثر مواقع مشتری های لیستی از خرید را تهیه می کنند که شامل نوع محصول، برنامه تعداد، اندازه قیمت می تواند باشد، در واقع آنها همه چیز را برنامه ریزی شده در زمینه دارند در خرید پیشنهادی، مشتری محصولاتی را خریداری می کند که در لیست خریدش وجود ندارد ولی آن کالا شامل تخفیف یا آگهی های ترفیعی شده است (مثل ۲۰% تخفیف) یا یکی بخردو تا ببر.
برخی اوقات افراد کالایی را خریداری می کنند که در لیست خریدشان نیست و شامل تخفیف یا ترفیع هم نشده اند. این نوع از خرید خرید برنامه ریزی نشده است.
در برخی از مطالعات، خریدهای آنی، عملیاتی مانند خرید برنامه ریزی نشده عنوان می شود (هویر، ۱۹۸۶).
روک (۱۹۸۷) معتقد است که خرید آنی، زمانی رخ می دهد که فرد با یک اصلاحات قدرتمند و غیرقابل انکار رو به رو است که باید فوراً رفع شود. به طور کلی گفته می شود که خرید آنی، یک خرید کالای مخصوصی به طور ناگهانی و فوری بدون تمایل قبل از خرید است و منظور ازبین خرید، کالای ساده ای نیست که در خانه به اتمام رسیده است.
عجیب نیست اگر بدانیک که سهم زیادی از کل تصمیمات خرید تحت تأثیر محیط درون فروشگاهی است(جنز و سنز، ۱۹۹۵؛ روزیتر و پرسی، ۱۹۹۷) .
خرده فروشان و متخصصان برند معتقدند که علت این که برخی از کالاها به فروش نمی رسد این است که در فروشگاه جلب توجه نمی کنند. شناخت عوامل انگیزشی درون فروشگاهی نه تنها از بی اطلاعی (مازاد کالا جلوگیری می کنند بلکه خرده فروش را از بهترین الگوهای فروش آگاه می سازد.)
خرید برنامه ریزی نشده یک رفتار انسانی شایع است، ضمناً خرده فروشان بر این واقعیت واقف هستند که بخش قابل توجهی از فروششان توسط خرید برنامه ریزی نشده انجام می گردد(آندرهیل، ۱۹۹۹) در واقع خرید برنامه ریزی نشده عمل خریدی تعریف می شود که در نتیجه نمایش انگیزیش های داخلی فروشگاه به مشتری که شاید در همان لحظه، نیازی در وی پدید آمده است یا نیازی را که فراموش شده است را به خاطر می آورد (کراستن و ناکس ، ۲۰۰۱؛ هوی و همکاران، ۲۰۱۳).
سولومن(۲۰۰۲) خرید را به سه گروه تقسیم می کند:
۱- خرید برنامه ریزی نشده: وقتی مشتری با چیدمان کالاهای و تریب در آنها در فروشگاه آشنایی ندارد، یا تحت فشار زمان است یا وقتی که هنگام حضور در فروشگاه نیاز فراموش شده اش را به یاد می آورد، خرید برنامه ریزی نشده صورت می گیرد.
۲- خرید آنی: وضعیت خرید اضطراری است و مشتری توان مقاومت در برابر خرید ندارد
۳- خرید اجباری: در نتیجه ی بازدید مکرر از فروشگاه به دلیل احساس خستگی یا اضطراب رخ می دهد.
سولومن بین خرید آنی و خرید اجباری تمایز ایجاد کرد به این صورت که خرید آن بر محصولی خاص در زمان حضور در فروشگاه دلالت دارد ولی خرید اجباری یک خرید مستمر است با تمرکز بر خود فرایند خرید است نه بر مبنای کالای خریداری شده (سولومن، ۲۰۰۴).
همان طور که ذکر شد خرید برنامه ریزی نشده در شرایطی انجام می گیرد که مشتری در لحظه ورود به فروشگاه قصد خرید محصول را نداشته است، این پدیده حتی برای مشتریان لیست خرید تهیه می کند، نیز ممکن است پیش بیاید. برخی از مطالعات حاکی از آن هستند که خرید برنامه ریزی نشده با واکنش های احساس فرد در ارتباط است (تلاکدر و لندی، ۲۰۱۳؛ ورپلانکن و ساتو، ۲۰۱۱).

بسیاری از پژوهشات انجام شده، گواه این موضوع می باشند که رفتار خرید برنامه ریزی شده، ناشی از برنامه بازاریابی درون فروشگاهی با بیرون فروشگاهی می باشد(مورویت، ۱۹۹۹). به طور مثال مشتریان ممکن است تبلیغاتی از تخفیف کالاها ترفیع های فراوان را به عنوان برنامه بازاریابی بیرون فروشگاهی دریافت کنند. مشتریان به دلیل آگاهی از این تبلیغ به فروشگاه مراجعه می کنند، ممکن است کالایی خریداری می کنند که در مشمول تبلیغ بوده است. به این دلیل صورت بازاریابی بیرون و دستگاهی و خرید برنامه ریزی می تواند اثرگذار باشد.
از سوی دیگر خرده فروشان باید از این که رفتار خرید مشتریان براساس لیست کنترل شده بوده است یا بدون برنامه ریزی انجام گرفته است، آگاه باشد. در بازاریابی خریداران عموماً زمان مشتری را که صرف تهیه برنامه ی خرید می کنند که تنها بر این اساس درآمد افراد افزایش یافته است، بلکه به این دلیل که افراد تمایل دارند هویت بیرونی خود را حین خرید کردن اثبات کنند و خرید کردن را به عنوان مماد سبک زندگی می دانند. (سولومن و همکاران، ۲۰۰۶).
نتیجه پژوهشات استالبرگ و مانیا (۲۰۱۱)، حاکی از آن اسات که خریداران حدوداً %۷۰ گزینش میان برندها را در محیط فزیکی فروشگاه ها انجام می دهند. راه خرید کردن افراد است. در این محیط فیزیکی، گسترده عظیمی از محرک های محیطی وجود دارند که می تواند افراد را به سمت خرید برنامه ریزی نشده در فروشگاه صوق دهند. وقتی خریداران بدون لیست وارد فروشگاه می شوند، آنها تماماً خود در اختیار عوامل احساسی و محرک های محیطی قرار می دهند. (پولر، ۲۰۰۴).مطالعات متعددی، رابطه مستقیم بین پشیمانی پس از جدید و خرید برنامه ریزی شده صحه گذاشته اند(وود، ۱۹۹۸؛ لوونتن، ۱۹۹۱؛ انیانگ، ۲۰۱۰). از این رو دانشمندان بسیاری دلیل و عوامل بر پیشانی پس از خرید کننده رضایت خریدار، احتمال خرید مجدد و غیره اثر می گذارد، را مورد توجه قرار داده اند.
مفهوم مرتبط دیگر با خرید برنامه ریزی نشده، فشار زمان است. هاو، برادلو و فدر، ۲۰۰۹) معتقدند که فشار زمانی درک شده منجر به خرید سنجیده تری می شود، به طوری که خود را ملزم به دیدن بخش هایی فروشگاه می کند که محصولات مورد نیاز وی در آنجا قرار داده شده اند. پارک و همکاران ، مفهوم فشار زمان را با بررسی بر روی تعدای از خریدان مورد آزمایش قرار داد، آنها برای خریداران زمان محدودی را در نظر گرفتند، آنها به این نتیجه رسیدند که با محدودیت زمانی با حضور منجر به خرید برنامه ریزی شده کمتری می شود.
۲-۱۱- پیشینه پژوهش
۲-۱۱-۱- پژوهش های خارج از کشور
با توجه به این که اخیرا تمرکز مدیریتی بر مساله بازاریابی درون فوشگاهی و عوامل درونی موثر بر فروش افزایش یافته است، پژوهشات و پژوهش های اندکی در این حوزه انجام گرفته است که غالبا بخش محدودی از این گستره را مورد بررسی قرار می دهد. در ادامه به برخی از مهم تین این مطالعات اشاره می گردد.
فضای فروشگاهی یکی از محرک هایی است که می تواند در جهت مثبت یا منفی بر احساسات و رفتار خرید خریداران اثر بگذارد(دون و لاسچ، ۲۰۰۸؛ بورلاکیس و مملیس و سانگستر، ۲۰۰۵؛ جیانگ و لی یو،۲۰۱۴). می توان اظهان داشت که محیط داخلی فروشگاه به اندازه ی ویترین آن با اهمیت است و مشتریان را از اطلاعات و سرگرمی های موجود در محیط فروشگاه آگاه می سازد(مورگان،۲۰۰۸ ). در دنیای کنونی پیشرو بودن در زمینه ی طراحی فضای خرده فروشی، برای خرده فروشان امری ضروری است، نه تنها برای وجود رقابت روزافزون در صنعت خرده فروشی، بلکه این موضوع به دلیل کم شدن اختلاف قیمت ها و نزدیک شدن انواع محصولات به یک دیگر، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد(جیانگ و همکاران، ۲۰۱۴).
مطالعات انجام شده توسط داوس (۲۰۰۸) بیان می دارد که اهمیت قایل شدن برای توجهات بصری به عنوان عاملی برای جذب توجه مشتری امروزه در میان فروشگاه‌ها و کمپانی‌ها بسیار رایج شده است و به مزیت رقابتی برای آنها تبدیل شده است.
قفسه ها، ابزاری که به طور متداول در خرده فروشی ها مورد استفاده قرار می گیرند، به این معنا که محصولات به شیوه ای در قفسه ها چیده شوند که مصرف کنندگان به راحتی بتوانند آنها را ببینند و بررسی کنند. پژوهشات قبلی نشان می دهد تعداد و وضعیت قفسه ها برای ارزیابی و توجه به محصولات بسیار مهم است(چندون و دیگران، ۲۰۰۹ ).
نتایج بررسی های انجام شده توسط ویلسون(۲۰۰۷) ، حاکی از آن است که چیدمان تأثیر به سزایی بر مشتریان و رفتار خریدشان دارد. هم چنین بیان شده است که مشتریان بیشتر به کف فروشگاه توجه می کند تا سقف آن.
امروزه فروشندگان توجه زیادی به بازایابی داخل فروشگاهی دارند ،هزینه های بسیاری صرف چیدمان و دکوراسیون داخلی فروشگاه ها در جهت ارتقا میزان فروش یا افزایش سهم بازار می شود(آنجلا استانتن، ۲۰۰۹ ).
در بخش دیگری از این پژوهش به مطالعات گولاس و بلاچ (۱۹۹۵) اشاره می کنیم که رایحه موجود در فضای فروشگاه را به عنوان یکی دیگر از عوامل تاثیر گذار بر خرید برنامه ریزی نشده معرفی می کنند و آن را به سه بعد تقسیم میکنند که لزوما از هم مستقل نیستند؛ حالت احساسی رایحه، طبیعت تحریک کنندگی آن و شدت آن. وی بیان می کند که رایحه بر درک افراد از محیط فروشگاه و محصولات تاثیر گذار است.
استنشاق بوی خوش به هنگام خرید می تواند تاثیرات مثبتی را بر تجربه خرید مشتری گذارد، خصوصا اگر با سایر جنبه های محیطی نظیر موسیقی یا ویژگی های فردی مخاطبان هدف سازگار باشد(برمن و ایوان، ۲۰۰۹ ).
از سوی دیگر رایحه موجود در محیط فروشگاه یکی از ابزار قدرتمند و موثر بر احساسات مشتری هنگام خرید است، یک رایحه ی مطلوب و خوشایند، کنجکاوی مشتریان را تحریک می کند (اورث و بورین، ۲۰۰۵).
همینطور می توان پخش موسیقی مورد علاقه بازار هدف را نیز یکی دیگر از توجهات محیط فروشگاهی برشمرد، در این باره اسپبرگ (۱۹۹۸) بیان می‌کند که موسیقی بر احساس افراد اثر می گذارد، حتی اگر از آن اطلاعی نداشته باشند یا به آن توجه نکنند اندرسون (۲۰۱۲) بیان می کند که پخش موسیقی کاربرد چندگانه دارد، چرا که علاوه بر ایجاد آرامش برای مشتری،میتواند باعث تهییج وی به رفتاری خاص در فرایند خرید نیز بشود..
به عقیده ی برونر (۱۹۹۵) و دلو مارین (۲۰۰۱) موسیقی به عنوان یک ابزار اثر بخش محیطی برای تحریک حالت و مزاج در محیط های خرده فروشی، در نظر گرفته می شود (۱۹۷۳) کاتلر نیز هم چنین بیان می دارد که در برخی از شرایط خرید، شرایط محیطی، نقش قوی تری نسبت به خرید محصول، بر فرایند خرید دارند و عقیده ی بالکور و همکاران (۱۹۹۲) موسیقی ممکن است تأثیر مستقیمی بر رفتار مصرف کننده داشته باشد.
در خصوص خرید برنامه ریزی نشده پژوهشات متعددی انجام گرفته است که به اختصار می توان به موارد زیر اشاره نمود :
خرید برنامه ریزی نشده، نوعی رفتار است که با تصمیم گیری سریع بروز می کند و نوعی تمایل ذهنی جهت مالکیت یک نوع محصول است . (روک و گاردیز، ۱۹۹۳) . خرید برنام ریزی نشده را هوی (۲۰۱۳) این گونه تعریف می کند: خرید برنامه ریزی نشده عمل خریدی تعریف می شود که در نتیجه نمایش انگیزیش های داخلی فروشگاه به مشتری که شاید در همان لحظه، نیازی در وی پدید آمده است یا نیازی را که فراموش شده است را به خاطر می آورد.
نتیجه پژوهشات ستالبگ و مانیا (۲۰۱۱)، حاکی از آن است که خریداران حدوداً %۷۰ گزینش میان برندها را در محیط فزیکی فروشگاه ها انجام می دهند. حضور در محیط فروشگاه ،راه خرید کردن افراد است. در این محیط فیزیکی، گسترده عظیمی از محرک های محیطی وجود دارند که می تواند افراد را به سمت خرید برنامه ریزی نشده در فروشگاه صوق دهند. وقتی خریداران بدون لیست وارد فروشگاه می شوند، آنها تماماً خود در اختیار عوامل احساسی و محرک های محیطی قرار می دهند (پلر ، ۲۰۰۴).
۲-۱۱-۲- پژوهشات داخل کشور
محققان در داخل کشور کمتر به موضوع خرید برنامه ریزی نشده و عوامل موثر بر آن از جمله توجهات سمعی و بصری محیط فروشگاه پرداخته اند. با این وجود به چند مطالعه که داخل کشورمان انجام گرفته است ، اشاره می کنیم. – آقای دکتر خداداد حسینی در مقاله خود با عنوان ” بررسی اثر نواهنگ بر خرید فروشگاهی با نقش واسطه گرایانه مدت زمان ماندگاری مشتری در فروشگاه” در سال ۱۳۹۲ معتقد است که یکی از راههایی که به تمایز خرده فروشی ها نسبت به رقبا کمک می کند، این است که محیط و خدمات فروشگاه حود را متناسب با نیاز مشتریان سفارشی سازی نمایند. نه تنها بر اساس خدمات، سطح دسترسی و تنوع، بلکه آنها می توانند با ایجاد محیط فروشگاهی جذاب و لذت بخش و حتی هیجان انگیز، نسبت به رقبا برتری داشته باشند و فضای فروشگاهی را به تجربه ای خوشایند و به یاد ماندنی برای مشتریان تبدیل نمایند(بروگلماس و دیگران، ۲۰۰۷؛آیلوادی و دیگران، ۲۰۰۹؛ بروگلمانس و کمپو ۲۰۱۱). وی هم پنین تاکید می کند موسیقی یکی از عواملی است که تاثیر زیادی بر محیط فروشگاه دارد، ثابت شده است که موسیقی می تواند بر مدت زمان حضور افراد در فروشگاه و نیز برداشت کلی آنها از فروشگاه اثر بگذارد (خداداد حسینی و دیگران،۱۳۹۲ ).
آقای تورج غلامشاهی در پایان نامه خود با موضوع ” بررسی تاثیر عوامل آمیخته و عوامل محیط فیزیکی بر رفتار خرید بی برنامه در فروشگاه های زنجبره ای(مورد مطالعه: فروشگاه پروما- شعبه مشهد مقدس)” در سال ۱۳۹۲ در پژوهش خود به ابن نتیجه رسید که متغیرهای ویژگی های محصول و تبلیغات بر روی رفتار خرید برنامه ریزی نشده مشتریان فروشگاه زنجیره ای پروما تاثیر مستقیم و معناداری ندارد؛ حال آنکه سایر متغیرها از جمله توزیع محصول و عوامل محیط فیزیکی، تاثیر مستقیم و معناداری بر خرید برنامه ریزی نشده دارند.
آقای نیکبخت در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان “بررسی تاثیر عوامل آنی گرایی خریدار و درون فروشگاهی بر خرید آنی در فروشگاه های زنجیره ای” در سال ۱۳۹۱ بیان می کند؛ خرده فروشان باید به مواردی نظیر مکان فروشگاه، تسهیلات حمل و نقل، ساعات کاری فروشگاه، میزان نزدیکی رقبا، چیدمان کالا، پارکینگ و تبلیغات بیش از پیش اهمیت دهند(نیکبخت ۱۳۹۱).
در مقاله ای از آقایان اکبری و غفاری آشتیانی با عنوان ” بررسی عوامل تاثیرگذار بر خرید ناگهانی لوازم آرایشی ” در سال ۱۳۹۲ گفته شده است که به محض افزایش درآمد و توان خرید افراد، خریدهای برنامه ریزی نشده افزایش می یابند و به صورت یک پدیده غالب در رفتار مصرف کنندگان نمایان می شوند(غفاری آشتیانی و اکبری، ۱۳۹۲).
محمد محمودی (۱۳۹۱) پژوهشی با عنوان تاثیرات اجتماعی ، روانشناختی و ویژگی محصول بر رفتار خرید تفننی مشتریان انجام داده است. هدف از انجام این مطالعه بررسی عوامل موثر بر رفتار مشتریان در خرید های تفننی می باشد . محقق خرید تفننی را خرید ی بدون برنامه و تصمیم گیری که به صورت لحظه ای شکل می گیرد و مصرف کننده در برابر محرک های محل خرید احساس مثبتی دارد . این احساس دربردارنده واکنش شناختی ، عاطفی یا هر دو است. در این مطالعه مدلی ترکیبی برای توجیه و تشریح رفتار خرید تفننی ارائه شده است. یافته این پژوهش نشان می دهد که ارزیابی هنجاری، لذت بخش بودن خرید برای مشتریان ، گرایش مشتریان به خرید تفننی جزء عاطفی فرایند خرید تفننی و نوع محصول به ترتیب بیشتریت تاثیر را بر خرید تفننی مشتریان دارند.
۲-۱۲- جمع بندی و ارائه مدل مفهومی پژوهش
در پژوهش های صورت گرفته در زمینه ی تاثیر توجهات سمعی و بصری محیط فروشگاه بر خرید برنامه ریزی نشده ، اکثر پژوهش ها تنها به بررسی یکی از متغیر های مستقل بر خرید برنامه ریزی نشده پرداخته اند و پژوهشی که به طور جامع و کامل تاثیر موسیقی، نورپردازی، دمای هوا و رایحه ، طراحی محیط فروشگاه و چیدمان و قفسه بندی را بر خرید برنامه ریزی نشده بررسی کند، صورت نگرفته است.
محمد محمودی (۱۳۹۱) پژوهشی با عنوان تاثیرات اجتماعی ، روانشناختی و ویژگی محصول بر رفتار خرید تفننی مشتریان انجام داده است. هدف از انجام این مطالعه بررسی عوامل موثر بر رفتار مشتریان در خرید های تفننی می باشد . محقق خرید تفننی را خرید ی بدون برنامه و تصمیم گیری که به صورت لحظه ای شکل می گیرد و مصرف کننده در برابر محرک های محل خرید احساس مثبتی دارد . این احساس دربردارنده واکنش شناختی ، عاطفی یا هر دو است. در این مطالعه مدلی ترکیبی برای توجیه و تشریح رفتار خرید تفننی ارائه شده است. یافته این پژوهش نشان می دهد که ارزیابی هنجاری، لذت بخش بودن خرید برای مشتریان ، گرایش مشتریان به خرید تفننی جزء عاطفی فرایند خرید تفننی و نوع محصول به ترتیب بیشتریت تاثیر را بر خرید تفننی مشتریان دارند.
کلات و ویلت (۱۹۶۹) طراحی و تخصیص فضای مناسب و جایگذاری کالا در بهترین مکان را به عنوان عامل مهمی در تحریک افراد به خرید برنامه ریزی نشده می دانستند. آندرهیل (۱۹۹۹) بیان می دارد که غالب خرید های برنامه ریزی نشده در نتیجه ی لمس است و فروشندگان و بازاریابان میبایستی محیطی را ایجاد کنند تا مشتری بتواند کالا را لمس نماید. شایان ذکر است که خلق محیط دل نیشین، هنری است که تلاش های مالی و زمانی قابل توجهی را می طلبد (Tudor 2008). در صنعت رقابی خرده فروشی، برای بقا و حفظ ثبات در بازار سریعاً رو به رشد، محیط فروشگاه خرده فروشی باید به بهترین نحو طراحی شود.

بند اول: قواعد کلی مربوط به مسئولیت بین‌المللی دولت
مسئولیت بین‌المللی دولت یکی از مهمترین نهادهای حقوق بین‌الملل است که عامل توسعه و تحول حقوق بین‌الملل و ضامن اجرای تعهدات بین‌المللی دولت‌ها به شمار می‌رود. در واقع هر تعهدی که دولت‌ها در روابط دوجانبه یا چند جانبه بر عهده می‌گیرند اعم از آن که منشا آن تعهد قرارداد، اقدام یکجانبه، عرف یا قواعد آمره بین‌المللی باشد، فقط در پرتو اصول و قواعد ناظر برضمانت اجرا است که می‌توان برای آن تعهدات اعتبار اجرایی تصور کرد. از اینرو، قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت، با آن که هنوز هم به صورت یک معاهده بین‌المللی در نیامده، ولی از دیر باز در روابط بین‌المللی و حل و فصل اختلافات میان دولت‌ها مجری بوده است.^[۴۷۱] قواعد فعلی مسئولیت بین‌المللی دولت به دلیل نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه در منازعات مسلحانه، قابل کاربرد در حملات سایبری نیز می‌باشد لذا لازم است که در اینجا مفهوم مسئولیت و قواعد حاکم بر آن را بررسی نماییم.

الف: مفهوم مسئولیت بین‌المللی و قواعد حاکم بر آن
۱- مفهوم مسئولیت بین‌المللی
مسؤولیت بین‌المللی، نهادی حقوقی است که به موجب آن کشوری که عمل خلاف حقوق بین‌الملل به او منتسب است باید خسارات وارده به کشور متضرر از آن عمل را طبق حقوق بین‌الملل جبران نماید.^[۴۷۲]
مسؤولیت بین‌المللی هنگامی رخ می‌دهد که یک دولت تعهدی را در مقابل دولت دیگر نقض می‌کند‌. هر عمل غیرقانونی بین‌المللی توسط یک دولت، متضمن مسؤولیت بین‌المللی آن دولت است‌. به طور کلی، مسؤولیت بین‌المللی دولت دو عنصر را در بر می‌گیرد:
الف‌. ارتکاب یک عمل غیرقانونی ب‌. قابلیت انتساب به دولت‌.
مسؤولیت بین‌المللی یک عمل ناقض تعهدات بین‌المللی، به موجب حقوق بین‌الملل تعیین می‌گردد‌. اگر دولت دارای دفاع معتبری باشد از مسؤولیت مبرا می‌گردد و گرنه در نتیجه مسؤولیت مجبور به پرداخت خسارت می‌شود.
به نظر شارل روسو، مسئولیت به شکل زیر تعریف می‌گردد:
« مسئولیت بین‌المللی از ابداعات حقوقی است که به موجب آن دولت ناقض یک قاعده بین‌المللی موظف است خسارات حقوقی ناشی از این نقض را در قبال دولت دیگر جبران کند »^[۴۷۳].
کمیسیون حقوق بین‌الملل نیز، ماده ۱ طرح مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها را به این اصل اختصاص داده است. ماده مزبور مقرر می‌دارد: « هر فعل متخلفانه بین‌المللی دولت موجب مسئولیت بین‌المللی آن دولت است». کمیسیون حقوق بین‌الملل در تفسیر خود از اصل مندرج در مادۀ مزبور بیان می‌دارد:
« اصلی که به موجب آن ” رفتار یک دولت که حقوق بین‌الملل آن را به عنوان عمل نامشروع توصیف می‌کند، مسئولیت آن دولت از دیدگاه حقوق بین‌الملل را در بر دارد"، یکی از اصولی است که قویاً توسط رویۀ دولت‌ها و احکام قضایی مورد تأیید قرار گرفته است و عمیقاً ریشه در دکترین حقوق بین‌الملل دارد.»^[۴۷۴]
۲- تدوین قواعد حاکم بر مسئولیت بین‌المللی دولت
در حقوق بین‌الملل، مسؤولیت بین‌المللی دولت، اساسا شکل عرفی دارد; زیرا هرچند طرح پیش‌نویس کمیسیون حقوق بین‌الملل به تصویب رسیده است، اما تاکنون به صورت معاهده بین‌المللی در نیامده، بنابراین، در این زمینه، حقوق عرفی، آراء دادگاه‌های بین‌المللی معاهدات دو یا چند جانبه، به خصوص قطعنامه‌های مجمع عمومی و طرح پیش‌نویس کمیسیون حقوق بین‌الملل را باید مورد توجه قرار داد; یعنی حقوق مسؤولیت بین‌المللی را در این اسناد باید جست وجو کرد‌. به طور مشخص، در کنار حقوق عام مسؤولیت بین‌المللی کشورها، تعدادی متون قراردادی بین‌المللی در زمینه مسؤولیت بین‌المللی کشورها در موارد خاص وجود دارد که برخی از آن‌ ها عبارتند از:
- عهدنامه چهارم لاهه مورخ ۱۹۰۷ در زمینه مسؤولیت بین‌المللی اعمال ارتکابی نیروهای مسلح؛
- عهدنامه بروکسل مورخ ۲۵ مه ۱۹۶۲ و عهدنامه وین مورخ ۱۹ مه ۱۹۶۳ در زمینه مسؤولیت بین‌المللی کشورها به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای؛
- معاهده مورخ ۲۷ ژانویه ۱۹۶۷ و عهدنامه مورخ ۲۹ مارس ۱۹۷۲ راجع به مسؤولیت کشورها برای پرتاب اشیا به فضا؛
- عهدنامه مورخ ۲۹ نوامبر ۱۹۶۹ در زمینه آلودگی دریاها بر اثر مواد نفتی‌.
خوشبختانه کمیسیون حقوق بین‌الملل با مطالعه و بررسی مستمر و دقیق در چهل و هشتمین اجلاسیه خود، که از ۶ تا ۲۶ جولای ۱۹۹۶ در ژنو برگزار شد، طرح پیش‌نویس مسؤولیت بین‌المللی دولت‌ها را تکمیل کرد و تا حدی از ابهام و اجمال در این زمینه کاست^[۴۷۵] و سرانجام در اوت سال ۲۰۰۱ کمیسیون مواد را به همراه شرح آن‌ ها به تصویب رساند.^[۴۷۶] مجمع عمومی هم در ۱۲ دسامبر همان سال قطعنامه‌ای ^[۴۷۷]تصویب نمود که به موجب آن مواد طرح مسئولیت بین‌المللی را صرف‌نظر از تصویب یا عدم تصویب آن‌ ها به اطلاع دولت‌ها برساند. در حال حاضر مهم ترین منبع مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها، طرح پیش‌نویس کمیسیون حقوق بین‌الملل است.هر چند که به شکل یک معاهده بین‌المللی در نیامده ولی مفاد آن جنبه عرفی پیدا کرده است.
۲-۱- مبنا و منشا مسئولیت بین‌المللی دولت
علما و دانشمندان حقوق بین‌الملل، در خصوص مبنا و اساس مسؤولیت بین‌المللی دولت، نظریات متفاوتی ابراز داشته‌اند‌. اساس بحث این است که آیا در تحقق مسؤولیت، غیرقانونی بودن فعل یا ترک فعل کافی است یا عنصر معنوی تقصیر و سهل انگاری مرتکب نیز نقش دارد؟ حاصل این جدال عقیدتی چیست؟ رویه‌های قضایی و داوری‌های بین‌المللی کدام خط مشی را دنبال می‌کنند و ثمره عملی آن چه خواهد بود؟ در این زمینه دو دیدگاه عمده وجود دارد:
۲-۱-۱: نظریه مبتنی برخطا^[۴۷۸] یا مسؤولیت شخصی
طبق این دیدگاه، فعل یا ترک فعل مغایر با حقوق بین‌الملل در صورتی که از روی خطا، سهل انگاری و تقصیر باشد، موجب مسؤولیت بین‌المللی است‌.
بنابراین هر زمان که «قواعد حقوق بین‌الملل» به علت فعل یا ترک فعل نقض شود، اگر آن دولت در ارتکاب این عمل متخلفانه بین‌المللی یا نقض تعهد علیه دولت دیگر، مقصر شناخته شود، از نظر حقوق بین‌الملل مسئول است.^[۴۷۹] بنابراین صرف عمل و یا خودداری از عمل مخالف حقوق بین‌الملل به تنهایی برای تحقق مسئولیت دولت کافی نیست، بلکه باید خطا یا سهل انگاری نیز صورت بگیرد تا مسئولیت محقق شود.
۲-۱-۲: نظریه مبتنی بر خطر^[۴۸۰] یا مسؤولیت عینی
با توجه به اصل حاکمیت دولت‌ها و خودمختاری آن‌ ها در پذیرش «اصل عدم مداخله » از یک سو و فقدان رکن اجرایی مؤثر در حقوق بین‌الملل از سوی دیگر، حقوق‌دانان به این فکر افتادند که چون نظریه سنتی خطا در نظام حقوق بین‌الملل مانند حقوق داخلی کارایی ندارد، باید مسؤولیت بین‌المللی دولت بر مبنا و پایه‌ای استوار گردد تا دولت‌ها و دیگر تابعان حقوق بین‌الملل نتوانند با تمسک به عنصر خطا و اثبات فقدان آن از اصل مسؤولیت شانه خالی کنند‌. در نتیجه، نظریه جدیدی شکل گرفت که امروزه به نام نظریه خطر یا مسؤولیت عینی معروف است‌. مطابق این نظریه، هرگونه قصور و تخلف نسبت به قواعد بین‌المللی، عرفی یا قراردادی و ارتکاب عمل مغایر با حقوق بین‌الملل، موجب تحقق مسؤولیت است و خطا و سهل انگاری در آن نقش ندارد‌.
هیچ یک از دو نظریه فوق همواره و در همه حال، به عنوان یک قاعده کلی و اصل مسلم مورد قبول نبوده اند‌. رویه قضایی بین‌المللی، گاهی صرف ارتکاب عمل خلاف حقوق بین‌الملل یا خودداری از آن را برای تحقق مسؤولیت کافی دانسته است، در مواردی نیز به قصور و سهل انگاری مرتکب توجه کرده است‌. بنابراین، به نظر می‌رسد این شیوه، که به نفع رویه قضایی خواهد بود، در آینده نیز دنبال شود; آزادی عمل دادگاه ها و داوران بین‌المللی، به استنباط قضایی و در نظر گرفتن اوضاع و احوال مورد دعوا منوط است‌.^[۴۸۱] به همین دلیل کمیسیون حقوق بین‌الملل در طرح مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها، صراحتاً هیچ کدام از اصطلاحات «خطا» و «خطر» را اعمال نکرده بلکه هر نوع «عمل یا رفتار متخلفانه» دولت را مستوجب مسئولیت می‌داند که حاکی از گرایش بیشتر کمیسیون به نظریه خطر بوده است.^[۴۸۲] به‌هرحال به نظر می‌رسد که استناد به هر یک از دیدگاه‌های فوق منوط به در نظر گرفتن اوضاع و احوال قضیه و دعوای مورد بحث می‌باشد.
۲-۱-۳: نظریه مسئولیت بین‌المللی برای اعمال منع نشده در حقوق بین‌الملل
علاوه بر نظریات فوق، از اوایل قرن بیستم، نظریۀ دیگری تحت عنوان «مسئولیت مطلق»^[۴۸۳] به تدریج مورد توجه قرار گرفت؛ توضیح آنکه براساس دیدگاه‌های کلاسیک یعنی نظریات خطا و خطر، مبنای مسئولیت بین‌المللی دولت، فعل یا ترک فعل‌هایی است که موجب «نقض تعهدات بین‌المللی» و ورود خسارت می‌شود، اما از آنجا که با پیشرفتهای تکنولوژیک و صنعتی، فعالیت‌های قانونی یک دولت نیز ممکن است سبب ورود خسارت به دولت‌های دیگر و اتباع آن‌ ها شود و یا اینکه آن‌ ها را در معرض تهدید چنین خطراتی قرار دهد، لذا نظریه مسئولیت مطلق یا «مسئولیت در قبال اعمال قانونی و منع نشده»^[۴۸۴] مطرح شد.
از جمله اسنادی که به این نوع مسئولیت توجه داشته‌اند می‌توان به ماده ۳ مقاوله نامه شماره ۴ لاهه ۱۹۰۷ در خصوص قوانین و عرف جنگ زمینی^[۴۸۵]، مقاوله نامه مربوط به خسارات ناشی از پرواز هواپیماهای خارجی به اشخاص ثالث بر روی زمین(۱۹۵۲)^[۴۸۶]، مقاوله نامه ۱۹۶۲ بروکسل دربارۀ مسئولیت هدایت کنندگان کشتی‌های با سوخت هسته‌ای^[۴۸۷] و قواعد هلسینکی ۱۹۶۶٫٫٫اشاره کرد.^[۴۸۸] همچنین دولت‌ها، مسئولیت مطلق را در زمینه خسارت‌های ناشی از استفاده مسالمت آمیز از انرژی هسته‌ای پذیرفته اند.^[۴۸۹]
نظریه مسئولیت برای اعمال منع نشده در حقوق بین‌الملل بشردوستانه نیز قابلیت اعمال دارد؛« از جمله اعمالی که در زمینه کاربرد تسلیحات متعارف، فنون تغییر محیط زیست طبیعی، سلاح‌های انهدام فراگیر و کاربرد مربوط به حمایت خاص از کارگاهها و تأسیسات حاوی نیروهای خطرناک، صورت می‌گیرد.»^[۴۹۰] البته اعمال مزبور در صورتی در چارچوب این نظریه قرار می‌گیرند که اولاً آن اعمال طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه منع نشده باشند؛ در ثانی برد آن اعمال از قلمرو جغرافیایی یک دولت فراتر رود؛ و در نهایت آن اعمال، زیانبار باشند.^[۴۹۱]
۲-۲- انواع مسئولیت با توجه به ماهیت تعهد نقض شده
در حقوق بین‌الملل کلاسیک، یک رژیم مسئولیت بر کلیه اعمال متخلفانه بین‌المللی اعمال می‌شد، توضیح اینکه صرف‌نظر از مضمون و محتوای یک عمل حقوقی یا واقعه، وقتی آن عمل یا واقعه، با قواعد بنیادین حقوق بین‌الملل، در تعارض بود، واجد اثر حقوقی بوده و مسئولیت دولت خاطی را نیز در بر می‌گرفت که به صورت جبران خسارت متجلی می‌شد.^[۴۹۲] در این رژیم مسئولیت، فقط دولت زیان دیده محق بود که در مقام احقاق حق برآمده و درخواست غرامت کند.
اما به تدریج، به موازات تکوین نظم حقوقی جدید و در پرتو توسعه روابط بین‌الملل، به‌ویژه بعد از جنگ جهانی دوم با مشاهده تجربه ها ی تلخی که در طول جنگ شاهد آن بودند، این نگرش و برداشت حقوقی مورد چالش قرار گرفت و در مورد اهمیت موضوع تعهد نقض شده و تأثیر آن بر مسئولیت بین‌المللی، این نکته مورد توجه قرار گرفت که بدون توجه به محتوا و مضمون و درجه اهمیت تعهد نقض شده برای جامعۀ بین‌المللی، نمی توان همواره یک نوع تخلف بین‌المللی شناسایی کرده و تنها یک رژیم مسئولیت بر آن اعمال کرد.^[۴۹۳] لذا در راستای این تحول، نظریه سنتی مسئولیت دولت‌ها مبنی بر وجود یک رژیم مسئولیتی واحد و جامع، مورد انتقاد قرار گرفت و نظراتی در باب تفکیک بین مسئولیت بین‌المللی دولت بر اساس ماهیت تعهدات نقض شده برای جامعه بشری مطرح شد. بر این اساس رژیم حقوقی جدیدی مورد توجه قرار گرفت که مسئولیت دولت‌ها را براساس درجۀ اهمیت موضوع تعهد نقض شده، برای جامعه بین‌المللی مطرح کرد. بهر حال در نظرات جدید، دو رژیم مسئولیت برای نقض تعهدات در حقوق بین‌الملل پیش‌بینی شده است؛
۲-۲-۱: مسئولیت بین‌المللی عادی
در این نوع مسئولیت، دولت‌ها به دلیل نقض تعهدات عادی دو یا چند جانبه، مسئول شناخته میشوند. تعهدات متقابل دولت‌ها که در چارچوب روابط دو یا چند جانبه تعریف می‌شوند واجد ویژگی «حمایت از منافع متقابل دولت‌ها» در روابط اقتصادی، سیاسی، کنسولی و غیره بوده و در استقرار این رژیم مسئولیت، عنصر تعیین کننده اصل«منفعت» می‌باشد و در این صورت دولت متخلف و مسئول، متعهد به پرداخت و رفع خسارت وارده خواهد بود.^[۴۹۴]
۲-۲-۲: مسئولیت مشدد
نوع دیگر که در تفکیک صورت پذیرفته در نظام معاصر مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها مطرح شده است، مسئولیت دولت‌ها در قبال کل جامعه جهانی«و نه صرفا در قبال طرف یا طرفهای متعاهد خود» است. این نوع مسئولیت زمانی مطرح می‌شود که یک «تعهد عام الشمول»^[۴۹۵] در مورد ارزش‌های بنیادین جهانی نظیر صلح، حقوق بشر، حقوق بین‌الملل بشردوستانه یا یک تعهد قراردادی ناظر بر همان مفاهیم (مانند کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو) وجود داشته باشد و دولت‌ها از این تعهدات( اعم از عرفی یا قراردادی) تخلف نمایند در این صورت دولت‌های مسئول، مسئولیت مشدد پیدا می‌کنند.^[۴۹۶]
بند دوم: اعمال قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت در حملات سایبری
قرن بیست‌ویکم ، عصر دیجیتال و رقابت‌های سایبری گردیده است. دلیل این نام‌گذاری، محبوبیت فضای سایبر و اینترنت برای دولت‌ها بوده تا جایی­که هر کشوری که دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک و‌… را زودتر راه‌اندازی نموده، آن دولت توسعه یافته تر قلمداد می‌گردد. این پیشرفت تکنولوژی عناصر حیاتی زیرساخت‌های ملی همچون فرودگاه ها، نیروگاه ها و…. را تحت دستورالعمل‌های خود قرارداده وبنابراین به محل مناسبی برای رقابت‌های بین‌المللی نیز تبدیل گردیده است چراکه با نفوذ به محتوای موجود در فضای سایبر متعلق به یک کشور می‌توان به نقاط ضعف آن دولت پی برد و این نقطه ضعف همان خطرات امنیتی موجود در فضای سایبر می‌باشد که دولت‌ها ناخواسته خود را در مسیر آن قرارداده اند. این خطرات امنیتی در حمله سایبری به استونی (۲۰۰۷) و حمله ویروس استاکس نت به تأسیسات هسته‌ای ایران (۲۰۱۰) نمایان گردید که البته اثبات مسئولیت دولت برای چنین اعمالی بسیار دشوار می‌باشد چراکه مشکل اصلی،سرعت عمل و گمنامی در فضای سایبر می‌باشد و به همین دلیل است که برخی از کشورها از جمله آمریکا و اتحادیه اروپا و ناتو به دنبال تدوین استراتژی ملی برای امنیت سایبری، پیگیری و محاکمه یک جانبه عاملین این‌گونه حملات می‌باشند چراکه معیارهای کنترل کلی و مؤثر به تنهایی چاره درد انتساب و مسئولیت بین‌المللی دولت در این‌گونه حملات نمی‌باشند.^[۴۹۷]
“قراردادن حملات سایبری در چارچوب ” عمل تجاوز” و استناد به مسئولیت بین‌المللی دولت در این مورد به سختی قابل اثبات است اما به راحتی می‌توان آن را در گروه “اعمال ناقض تعهدات بین‌المللی” قرار داد و در نتیجه مسئولیت بین‌المللی دولت شامل آن خواهد گردید.
این رویکرد دارای رویه قضایی نیز می‌باشد‌. به عنوان مثال درقضیه لوتوس (۱۹۲۷) دیوان دائمی بین‌المللی دادگستری، نقض تعهدات بین‌المللی را مستوجب مسئولیت دولت واجبار به جبران خسارت دانسته است‌.
همچنین دیوان بین‌المللی دادگستری نیز در قضیه “بارسلونا تراکشن"، نقض تعهدات عام الشمول و تعهداتی که به صورت دو یا چند جانبه بین دولت‌ها و یا سازمان‌های بین‌المللی حاکم می‌باشد را نیز ” نقض تعهدات بین‌المللی” می‌داند‌.
دلیل اینکه می‌توان حمله سایبری را در قالب نقض تعهدات بین‌المللی دانست، این است که این‌گونه حملات می‌توانند با تأثیر مخرب بر اقتصاد یا امنیت یک دولت، وظایف و حاکمیت آن دولت را تضعیف نمایند و لذا فرایند حمله سایبری، تشکیل یک عمل “ناقض تعهدات بین‌المللی ” را می‌دهد.
البته پس از احراز ” نقض تعهدات بین‌المللی ” هنوز مشکل انتساب در جای خود باقی می‌ماند اما در پرتو اصول و قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت، تا اندازه‌ای می‌توان ” نقض تعهدات بین‌المللی ” دولت مبدأ حمله را اثبات نموده و آن دولت را مجبور به جبران خسارت نمود.”^[۴۹۸]
الف- مسئولیت دولت مرتکب
اگرچه حقوق بین‌الملل بشردوستانه افراد را به‌طور مستقیم خطاب قرار داده و در صورت نقص تعهداتش، مسئولیت «فرد» را به طور مستقیم مطرح می‌کند، اما این امر به معنی مسئولیت نداشتن دولت‌ها نیست چرا که به موجب ماده ۱ طرح مسئولیت دولت‌ها مصوب ۲۰۰۱، نقض تعهدات بین‌المللی موجب مسئولیت بین‌المللی دولت می‌شود و این یکی از اصول کلی می‌باشد که در مورد نقض تعهدات حقوق بین‌الملل بشردوستانه نیز صادق است.
در این قسمت ابتدا مسئولیت دولت حاکم در حملات سایبری را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهیم.
۱- مبنای مسولیت دولت حاکم
اصل مسئولیت بین‌المللی دولت ناشی از نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه در ماده۳ کنوانسیون چهارم لاهه مصوب۱۹۰۷ مورد اشاره قرار گرفته است. ماده مزبور اعلام می‌کند؛ دولت مسئول کلیه اعمال اشخاصی است که بخشی از نیرو‌های مسلح آن کشور را تشکیل می‌دهند. این قاعده در واقع اعمال اصل کلی مسئولیت دولت در قبال اعمال متخلفانه بین‌المللی است که در ماده ۱ طرح مسئولیت دولت‌ها، انعکاس یافته است. به موجب این ماده هر فعل متخلفانه بین‌المللی دولت موجب مسئولیت آن دولت می‌شود. بر این اساس نقض هرتعهدی از جمله تعهدات بشردوستانه مستلزم مسئولیت ناقض آن تعهد و جبران صدمات ناشی از آن می‌باشد.

یکی پارسی بود هشیار نام/ که بر چرخ کردی به دانش لگام
بفرمود تا پیش شاه آمدند/ هشیوار و جوینده راه آمدند
به صلاب کردند ز اختر نگاه/ هم از زیچ رومی بجستند راه» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۱۲۸۶).
۳-۴- شاهنامه طهماسبی
شاهنامه فردوسی یکی از جذاب­ترین متون برای تصویرگری نگارگران بوده است، و در طول تاریخ، نسخه­های فراوانی از آن به تصویر درآمده است. کتابت و نگارگری فاخر­ترین نسخه­های شاهنامه فردوسی، نسبتی مستقیم با اوج­گیری نگارگری ایران در قرون هشتم تا دهم هجری قمری دارد. شاید این­گونه بتوان گفت که نفیس­ترین نسخه از شاهنامه فردوسی که تاکنون مورد تصویرگری قرار گرفته است، نسخه­ای معروف به شاهنامه طهماسبی بوده و به دلیل تقارن با دوره شاه طهماسب، به نام او معروف شده است: «شاهنامه طهماسبی ارزنده­ترین نسخه خطی مصور از حماسه فردوسی است که در کارگاه- کتابخانه شاه طهماسب اول صفوی، در تبریز تدوین شد (نیمه اول قرن دهم هجری قمری). برجسته­ترین نگارگران آن دوران مثل سلطان محمد، میر مصور، آقا­میرک، میرسید علی، مظفر علی، دوست محمد و چند تن دیگر در مصورسازی ۲۵۸ مجلس آن همکاری داشته اند» (پاکباز، ۱۳۷۸: ۳۲۸).

تاریخ آغاز کتابت شاهنامه طهماسبی به دوره سلطنت اسماعیل اول، احتمالاً سال ۹۲۸ هجری قمری، یعنی دو سال پیش از فوت او باز می­گردد. در شکل­ گیری این نسخه، شاخص­ترین هنرمندان ایران در زمینه خط، نگارگری، تذهیب، جلد سازی و صحافی مشغول کار بودند که سرپرستی این جمع را نابغه نگارگری ایران، سلطان محمد نقاش برعهده داشته است. اندازه تقریبی این شاهنامه ۳۲ در ۴۷ سانتی­متر(قطع بزرگ سلطانی) بوده و به خط نستعلیق کتابت شده است. تعداد مجالس آن ۲۵۸ نگاره است، و صفحاتی از تذهیب نیز زینت بخش صفحات آن بوده است. درباره دلایل شکل گیری این نسخه نفیس گفته شده است که اسماعیل اول به نیت اهدای آن به فرزند هنر دوستش طهماسب، این کتاب را به کتابخانه شاهی سفارش داده، اما به دلیل کفاف ندادن عمرش، شکل­ گیری نهایی آن به دوره طهماسب اول^[۱۸] کشیده شد.
کتابت این نسخه نفیس احتمالاً در سال ۹۴۶ هجری قمری به پایان رسیده و به این ترتیب تا ۴۰ سال در دربار صفوی باقی مانده است. تا اینکه در سال ۹۸۳ هجری و اواخر عمر شاه طهماسب^[۱۹] که سلطان سلیم دوم زمام امور را در سرزمین عثمانی بر عهده گرفت همراه با هدایای گران­بهای دیگری به منظور تبریک به مناسبت بر تخت نشستن سلطان سلیم دوم و همچنین تحکیم روابط، به او تقدیم می­ شود. این شاهنامه تا اوایل قرن نوزدهم در دربار عثمانی بود، تا اینکه از طریق دلالان به دست شخصی به نام بارون روچیلد رسیده، و در سال ۱۹۵۹ میلادی، آرتور هوتون (یک دلال ثروتمند آمریکایی) با خریداری این نسخه از نوادگان روچیلد بر حسب طمع ذاتی و روحیه آمریکایی خود اقدام به جدا کردن شیرازه این کتاب بی­نظیر کرده و برای فرار از مالیات و کسب سود بیشتر آن را به صورت برگ برگ به فروش می­رساند.
لازم به ذکر است که در سال­های پیش از انقلاب اسلامی، امکان خرید این نگاره­ها و بازگرداندن تعداد زیادی از آن به ایران فراهم شد، اما به دلیل عدم هوشمندی مسئولان وقت این اتفاق صورت عملی به خود نگرفت. به هر ترتیب در سال ۱۳۷۲ شمسی، ۱۱۸ نگاره باقی مانده از شاهنامه طهماسبی در ازای تابلویی از دکونینگ که در موزه هنرهای معاصر تهران از آن نگهداری می­شد و امکان نمایش آن در ایران وجود نداشت، معاوضه شده و همین تعداد نگاره از شاهنامه طهماسبی به ایران باز گردانده می­شوند. از دانسته های تاریخی اینگونه استنباط می­ شود که اولین جرقه­ها برای شکل­ گیری این نسخه، به دوره نوجوانی شاه اسماعیل و زندگی موقت او در گیلان باز می­گردد. روزهای پیش از به سلطنت رسیدن اسماعیل اول و زمانی که به طور موقت در گیلان سکونت داشت مصادف بود با تصویر کردن نسخه­ای از شاهنامه در مقر حکومت شخصی به نام «کارکیا» حاکم آن روزهای لاهیجان.^[۲۰] ماجرای سکونت اسماعیل اول در گیلان و مشاهده نسخه­ای مصور از شاهنامه فردوسی از این قرار بود که اسماعیل و برادرش ابراهیم پس از مرگ برادر سومشان، برای کسب امنیت و جمع­آوری مریدان کثیری که از طریقه اباء و اجداد آن­ها پیروی می­کردند و در تمام آذربایجان، اران، ارمنستان و … متفرق بودند، در سال ۸۹۸ یا ۸۹۹ هجری قمری به گیلان مهاجرت کرده و چون ابراهیم در همین اوان به قتل رسید، اسماعیل تنها ماند و تا قریب به شش سالگی در پیش سادات قوامی گیلان زندگی کرد (اقبال آشتیانی، ۱۳۸۲: ۵۶۸). علاقمندی و تصمیم به سفارش نسخه­ای عظیم از شاهنامه فردوسی، از همین دوره در ذهن اسماعیل جوان نقش می­بندد. همچنین از ویژگیهای مکتب تبریز دوم که شاهنامه طهماسبی در آن به ­وجود آمده، فیگورهای ملبس به لباس و عمامه قزلباش- فضاسازی چند ساحتی- نشان دادن جزئیات امور- پیوستگی زمانی و مکانی- ترکیب بندی های غیر متمرکز و شلوغ- رنگهای پخته و متنوع می­باشد.
۴-۴- تصویر فرشتگان در شاهنامه طهماسبی
در طول تاریخ هنر تجسمی ایران، شاهنامه فردوسی به عنوان محبوب­ترین کتاب برای نگارگران شناسایی شده است، از این کتاب در دوره­ های مختلف نسخه­های مهمی کتابت و نگارگری شده است، از جمله نسخه­های رشیدی، بایسنقری، طهماسبی و رشیدا که عموماً از آن­ها با نام سفارش دهندگانشان همچون خواجه رشید الدین فضل الله، شاهزاده بایسنقر­میرزا، شاه طهماسب صفوی و رشیدا یاد می­کنیم. نسخه­ای از این کتاب که به شاهنامه طهماسبی معروف شده است، کتابی است که حاصل زحمات هنرمندان مکتب تبریز دوم در نیمه اول قرن دهم هجری به حساب می ­آید. این نسخه مصور که تصاویر نگارگری آن، بدون شک از شاهکارهای مسلم نگارگری ایران است، پس از تکمیل شدن به سفارش شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، در دوره­ای که پس از چند دهه جنگ، بین ایران و عثمانی، صلح صورت گرفته بود، به عنوان هدیه برای حاکمان آن کشور ارسال می­ شود.
سنت شاهنامه­نگاری در بین ایرانیان، قدمتی به اندازه تاریخ نگارگری و کتاب­آرایی در روزگار پس از اسلام دارد. این کتاب در اکثر دوره­ های تاریخی توسط مردم عادی و درباریان به تصویر در­آمده و متناسب با ظرفیت هنری هنرمندان و سفارش دهندگان، نفاست و زیبایی آن در تغییر بوده است. شاهنامه فردوسی، تقریباً از معدود کتاب­های غیر مذهبی است که هم درباریان و هم مردم عادی اشتیاق زیادی به کتابت، تصویرگری و مطالعه آن داشته اند. کتابت و نگارگری شاهنامه به عنوان جذاب­ترین کتاب حماسی نزد ایرانیان و همچنین به سنت تبدیل شدن تصویرگری برخی از کتاب­های ادبی و تغزلی دیگر مثل خمسه نظامی و بوستان و گلستان سعدی موجب پیوند شعر و نقاشی در این دوره­ های تاریخی گردید. بده و بستان شاعران و نقاشان به جایی رسید که تصاویر نقاشی تبدیل به اشعاری مصور و شعر شاعران تبدیل به نقاشی­هایی مکتوب شد. در این بخش با تمرکز بر متن شاهنامه فردوسی، تصویر فرشتگان در شاهنامه طهماسبی شناسایی و معرفی می­شوند: در بین همه اشارات فردوسی به فرشتگان، این تنها سروش است که سه تصویر از آن در سه نگاره از شاهنامه طهماسبی به تصویر درآمده است. هیچکدام از اشارات فردوسی به نام­های جبرئیل، اسرافیل، هاروت و حتی واژه فرشته، مورد تصویرگری نگارگران مجموعه شاهنامه طهماسبی قرار نگرفته است.
اولین تصویر از سروش در نگاره بارگاه کیومرث(تصویر۱-۴)، دومین تصویر در نگاره­ فریدون و ضحاک(تصویر۲-۴)، و سومین تصویر در نگاره خسرو پرویز و سروش(تصویر۳-۴) به تصویر کشیده شده ­اند.
فصل پنجم:
مطالعه تطبیقی واژه مَلَک در قرآن کریم با فرشته در متن شاهنامه
و همچنین تصویر فرشته در شاهنامه طهماسبی
۱-۵- فرشته
فرشته متداول­ترین ترجمه از واژه قرآنی ملک است. این واژه همان­طور که در فصول قبل به آن اشاره شد، نه به طور جدی و در متن داستان­های شاهنامه، بلکه بیشتر به صورت اشارات ادبی و معنایی در بین ابیات شاهنامه به چشم می­خورد. در هیچ­کدام از موارد استفاده از واژه فرشته در شاهنامه فردوسی، مغایرتی با تعریف قرآنی از واژه مَلَک وجود ندارد. اصولاً تعابیر فردوسی از این واژه بسیار شبیه به تعابیر دیگر شاعران فارسی زبان همچون سعدی، حافظ، مولوی، عطار و جامی بوده است. تعابیری ادبی که متناسب با موضوع مورد اشاره، و برای فضاسازی بهتر بحث به ابیات اضافه شده است. نکته مهم در مطالعه این واژه در متن شاهنامه فردوسی، این بوده است که هیچ­کدام از موارد اشاره به این واژه، در نگاره­های مجموعه شاهنامه طهماسبی بازتاب پیدا نکرده ­اند. اما در عوض، در نمونه­هایی از تصاویر این مجموعه، پیکره­هایی بال­دار و درحال پرواز در آسمان مشاهده شده که با تعریف و تعبیر صورت گرفته در تحقیق حاضر برای ملائک در قرآن کریم (فصل دوم)، تناسب و هم­خوانی دارد.
در نمونه ­ای از این تصاویر که به داستان پاره کردن طومار ضحاک توسط کاوه آهنگر اختصاص دارد (تصویر۱-۵)، این موجودات بال­دار در تقابل با دیوهایی که بالای سر ضحاک قرار دارند به تصویر کشیده شده ­اند (تصاویر۲-۵ و ۳-۵). عواملی باعث می­شوند که این سه پیکره بال­دار و زیباروی درحال پرواز بر آسمان نگاره را فرشته تعریف کنیم. فرشتگانی که در متن شاهنامه فردوسی و در ذیل این داستان به آن­ها اشاره نشده ولی توسط نگارگر و براساس برداشت آزاد او از داستان، به اثر اضافه شده ­اند. این نگاره به تقابل ایجاد شده بین ضحاک (به­عنوان مظهر پلیدی و دیو صفتی) و کاوه آهنگر (به­عنوان نماد پاکی و جوانمردی و آزادی­خواهی) اشاره دارد. از سویی، نگارگر برای بیان احوالات درونی ضحاک از تعدادی دیو زشت در اطراف او استفاده کرده است. این عوامل باعث می­ شود که پیکره زیبارویان درحال پرواز در آسمان نگاره را نیروهای مقابل دیوها، یعنی فرشته نام­گذاری کنیم.
وضعیت ظاهری فرشتگان بال­دار درون این نگاره با آیه اول از سوره مبارکه فاطر هماهنگی دارد: «سپاس خدای را است که آفریننده آسمان­ها و زمین است و فرشتگان را رسولان پیغمبران خود گردانید و دارای دو و سه و چهار بال و پر قرار داد و هرچه بخواهد، در آفرینش می­افزاید که خدا بر همه چیز قادر است». تقابل ملائک با کافران و نیروهای اهریمنی، و اتفاقی که در این نگاره درحال رخ دادن است، یعنی شروع پیروزی حق بر باطل نیز یادآور آیه هشتم از سوره مبارکه حجر است: «ما فرشتگان را جز برای حق و حکمت و مصلحت نخواهیم فرستاد و آن­گاه که بفرستیم دیگر کافران مهلتی نخواهند یافت». امدادرسانی غیبی فرشتگان نسبت به بندگان مؤمن نیز از طریق آیه ۱۲۴ از سوره مبارکه آل­عمران قابل دریافت است: «آنگاه که به مؤمنین گفتی: آیا خدا به شما مدد نفرمود که سه­هزار فرشته به یاری شما فرستاد».

تصویر۳-۵- تصویر دیوان در نگاره پاره کردن طومار ضحاک توسط کاوه آهنگر (بخشی از اثر)، شاهنامه، تبریز، نیمه اول قرن دهم هجری.
نمونه دیگری از این نگاره­ها را در تصاویر مربوط به دوران پادشاهی فریدون شاهد هستیم. فریدون یکی از پادشاهان شاهنامه است که بارها به ارتباطش با فرشته­ای به نام سروش اشاره شده است. فریدون پادشاهی بسیار عادل و عدالت گستر بود که با غلبه بر ضحاک توانست مردم را از چنگ او نجات دهد. ویژگی­های اخلاقی و رفتاری ذکر شده در شاهنامه برای فریدون، تا حدود زیادی با ویژگی­های انسان­های نیکوکار در قرآن کریم هماهنگی دارد. اشاره متن شاهنامه، به ظاهر شدن سروش بر فریدون و راهنمایی و هدایت او، باعث می­ شود که انسان­های بال­دار و زیباروی حاضر در این دو نگاره را نیز فرشته تعبیر کنیم.
در نمونه اول از داستان­های شاهنامه درباره فریدون، بدون اینکه متن شاهنامه به این اتفاق اشاره­ای داشته باشد، شاهد هجوم یک فرشته بر یک دیو هستیم. این فرشته با شمشیر خود ضربه­ای را بر سر دیوی زشت وارد می­ کند. در پائین این نگاره، فریدون و سرداران سپاهش مشغول گفتگو درباره چگونگی حمله به پایتخت ضحاک هستند (تصاویر۴-۵ و ۵-۵).
عمل جهادگونه فریدون برای حرکت به سمت ضحاک و نابودی او، عملی متناسب با وظایف ذکر شده برای مؤمنین در قرآن کریم است، که در قسمت بالای نگاره و از طریق یک تصویر نمادین به بیننده انتقال داده می­ شود. فرشته ترسیم شده در این نگاره نیز دارای بال و درحال پرواز بر آسمان نگاره است. سیمای ظاهری این فرشته نیز با آنچه درباره ویژگی­های بصری ملائک در قرآن کریم گفته بودیم، تناسب دارد.
آیات قابل ذکر برای این نگاره، یکی آیه ۲۵ از سوره مبارکه فرقان: «و یاد کن روزی را که آسمان با ابر از هم شکافته و فرشتگان با سرعت تمام به امر حق فرود آیند»، و دیگری آیه ۱۲۵ از سوره مبارکه آل­عمران است: «بلی، اگر شما صبر و مقاومت در جهاد پیشه کنید و پیوسته پرهیزکار باشید، چون کافران بر سر شما شتابان و خشمگین بیایند، خداوند برای حفظ و نصرت شما پنج هزار فرشته را با پرچمی که نشان مخصوص سپاه اسلام است به مدد شما می­فرستد».
سومین نمونه از نگاره­هایی که فرشته­ها بدون اشاره متن، به تصویر درآمده­اند، بازهم مربوط به فریدون می­ شود. در این نگاره نیز فرشتگان درحال پرواز بر آسمان نگاره هستند و این­بار طبق­هایی از نور را بر سر فریدون فرو می­بارند (تصاویر ۶-۵ تا ۸-۵).

تصویر۸-۵- فرشتگان در نگاره دربار فریدون (بخشی از اثر)، شاهنامه، تبریز، نیمه اول قرن دهم هجری.
۲-۵- جبرئیل
نام حضرت جبرئیل سه بار در قرآن کریم آمده است. توضیحات ذکر شده پیرامون این نام در قرآن کریم، در آن حدی نیست که بتوانیم جزئیات شخصیت ایشان را درک کنیم. نام ایشان یک بار هم در شاهنامه فردوسی و ذیل توصیف سلطام محمود غزنوی آمده است. در این ابیات از شاهنامه، خداوند و جبرئیل یار و پشتیبان سلطان محمود غزنوی معرفی شده ­اند. تعبیری که با شناخت از وضعیت تاریخی سلطان محمود، امری غیر واقعی به­نظر می­رسد.
اشاره به نام حضرت جبرئیل در ذیل مدح سلطان محمود غزنوی، باعث شده تا نه تنها در شاهنامه طهماسبی، بلکه در هیچ­کدام دیگر از نسخه­های مصور شاهنامه نیز، این قسمت از متن به تصویر کشیده نشود.
۳-۵- اسرافیل
نام حضرت اسرافیل^[۲۱] در قرآن کریم وجود ندارد، ولی چندین بار اشاره به نام صور، مؤید اشاره به ایشان است: «و روز آن وعده که فرا رسد همه خلایق محشر چون موج مضطرب و سرگردان باشند و نفخه صور دمیده شود و همه خلق در صحرای قیامت جمع آیند» (قرآن کریم، کهف: آیه ۹۹). «آن روزی که در صور بدمند و فوج فوج به محشر درآیند» (قرآن کریم، نبأ: آیه ۱۸). «روزی را که صور دمیده شود، آن روز هرکه در آسمان­ها و هرکه در زمین است جز آن را که خدا خواسته همه ترسان و هراسان باشند، و همه منقاد و ذلیل به محشر درآیند» (قرآن کریم، نمل: آیه ۸۷).
در شاهنامه فردوسی به نام حضرت اسرافیل، ذیل داستان ملاقات ایشان و اسکندر اشاره شده است. اما این داستان در مجموعه شاهنامه طهماسبی به نگاره تبدیل نشده است:
«سرافیل را دید صوری به دست/ برافراخته سر ز جای نشست
پر از باد لب دیدگان پر ز نم/ که فرمان یزدان کی آید که دم
چو بر کوه روی سکندر بدید/ چو رعد خروشان فغان برکشید
که ­ای بنده آز چندین مکوش/ که ­روزی به گوش ­آیدت یک خروش» (شاهنامه، ۱۳۸۷: ۱۱۵۶).

۴-۵- هاروت
اشاره به نام هاروت در شاهنامه فردوسی، نه در متن داستان­های آن بوده و نه قابلیت تصویرگری و تبدیل به نگاره را داشته است:
«گهی می­گسارید و گه چنگ ساخت/ تو گفتی که هاروت نیرنگ ساخت» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۶۰۴).
معادل قرآنی اشاره به نام هاروت در قرآن کریم، آیه ۱۰۲ از سوره مبارکه بقره است: «و پیروی کردند سخنانی را که دیو و شیاطین در ملک سلیمان می­خواندند و هرگز سلیمان به خدا کافر نگشت لیکن دیوان همه کافر شدند و سحر به مردم می­آموختند و آنچه را به دو فرشته هاروت و ماروت در بابِل نازل شده یاد می­دادند و آن دو مَلَک به هیچ کس چیزی نمی­آموختند مگر آنکه بدو می­گفتند که کار ما فتنه و امتحان است مبادا کافر شوی و دیوان به مردم چیزی که میان زن و شوهر جدائی افکند می­آموختند و زیان نمی­رسانیدند به کسی مگر آنکه خدا بخواهد؛ و چیزی که می­آموختند به خلق زیان می­رسانید و سود نمی­بخشید و محققاً می­دانستند که هر که چنین کند در عالم آخرت هرگز بهره­ای نخواهد یافت و آنان به بهای نفوس خود زشت­ترین متاع را خریده­اند اگر می­دانستند».
۵-۵- سروش
تصویر سروش یکی از مهم­ترین پیکره­های حاضر در شاهنامه طهماسبی است. تصویر سروش یکی دیگر از تصاویری است که به طور جدی نیازمند مراجعه به متن برای شناخت دقیق آن هستیم. سروش که نامی ایران باستانی از فرشته وحی^[۲۲] یا حضرت جبرئیل^[۲۳] بوده، در داستان­هایی از شاهنامه به طور آشکار بر پادشاهان وارد شده و ایشان را هدایت می­ کند. در موردی خاص نیز، وارد میدان جنگ شده و یکی از پادشاهان ایران را از مهلکه نبرد با دشمنان نجات می­دهد.^[۲۴] علامه علی اکبر دهخدا می­نویسد: «در ادبیات متأخر زرتشتی سروش از فرشتگانی است که در روز رستاخیز به کار حساب و میزان گماشته خواهد شد و از گات­ها نیز بر می ­آید که این فرشته در اعمال روز جزا دخالت دارد. و هم در کتب متأخر زرتشی و فرهنگ های فارسی سروش پیک ایزدی و حامل وحی خوانده شده، از این رو در کتاب­های فارسی او را با جبرائیل سامی یکی دانسته ­اند.» (دهخدا، ۱۳۷۷: ۱۳۶۳۴).
«این چهره از آن یزته یا فرشته اوستاست {سروش- نشان دهنده راه}، که با آن که در شمار هفتگان برتر امهرسپندان (به معنی مقدسان نامیرا، میهن- فرشتگان) نیست، در رده بویژه برجسته­ای از فرشتگان جای دارد. او فرشته «سرئوشا» (به زبان پهلوی، سرُش، و به فارسی، سروش) است که در ایران اسلامی با فرشته جبرئیل یکی دانسته شده است. او در پایه یک پریستار {کاهن}- فرشته نموده می­ شود که سیمای جوان مشترک میان همه آسمانیان را دارد و پارسی فرهیخته ما او را فرشته آشنا – سازی (ولایت) شناسایی کرده است. … اوستا (یشت ۵۷) او را نشان می­دهد که پیروزمندانه بر فراز بلندترین کوه­ها (هرائیتی برز، البرز) نشیمن دارد.» (کربن، ۱۳۸۷: ۸۶).
حضور سروش، برای اولین بار در شاهنامه در داستان حکومت کیومرث اتفاق می­افتد. در این داستان، سروش با حضور در بارگاه کیومرث، او و فرزندش سیامک را از وجود اهریمنان و دیوان آگاه می­ کند (تصویر۹-۵). با فراخوانی سیامک به میدان نبرد با دیوان، او آن­ها را از خطرات مبارزه با دیو نیز آگاه می­ کند. حضور دیگر سروش در این بخش از شاهنامه نیز به زمانی بازمی­گردد که سیامک توسط دیوان کشته شده و حالا سروش دوباره بر کیومرث وارد شده و از او می­خواهد تا سپاهی جدید آماده کرده و دوباره به میدان جنگ با اهریمن پای بگذارد. حضور سروش در بارگاه کیومرث، برای فراخواندن او به سمت جهاد با دیوان و اهریمنان است. این امر به­ دلیل ویژگی­های والای اخلاقی کیومرث، طبیعی جلوه می­ کند و با فرهنگ قرآنی مغایرتی ندارد. پلنگینه پوش بودن سروش در بارگاه کیومرث و در شاهنامه طهماسبی (تصویر۱۰-۵) نیز با آیه نهم از سوره مبارکه انعام قرابت خاصی دارد: «و چنانچه فرشته­ای نیز به رسالت فرستیم هم او را به صورت بشری درآوریم و بر آنان همان لباس که مردمان پوشند، بپوشانیم».

تصویر۹-۵- سروش، کیومرث و سیامک در نگاره بارگاه کیومرث (بخشی از اثر)، شاهنامه، تبریز، نیمه اول قرن دهم هجری.
دومین حضور تصویری سروش در شاهنامه طهماسبی از طریق نگاره­ای که در آن فریدون قصد کشتن ضحاک را دارد اتفاق افتاده است (تصویر۱۱-۵). در این نگاره سروش با حضور آسمانی خود، فریدون را از این کار باز داشته و فرمان می­دهد که به جای کشتن ضحاک، او را در کوه دماوند به بند بکشد. با توجه به ویژگی­های شخصیتی فریدون، این داستان از شاهنامه مغایرت خاصی با آیات قرآن کریم درباره نزول ملائک بر مؤمنین ندارد. در تصویر سروش نیز با حالت واژگون او در آسمان مواجه هستیم که از جهت بصری به شدت بر آسمانی بودن او تأکید دارد. این وضعیت تصویری شباهتی خاص با آیاتی از قرآن کریم دارد:
«نزدیک است که آسمان­ها از فراز شکافته شود و فرشتگان به ستایش خدای خود تسبیح گویند و برای اهل زمین مغفرت و آمرزش طلبند، خداست آمرزنده مهربان» (قرآن کریم، شوری: آیه۵).

انرژی باد در سالهای اخیر بسیار مورد توجه محققین قرار گرفته است. ویژگی های منحصر به فرد این نوع انرژی و روش های مختلف تبدیل انرژی باد به انرژی الکتریکی در بسیاری از مقالات مورد مطالعه قرار گرفته است. در این راستا، بحث مربوط به عدم قطعیت توان تولیدی این نوع منابع نیز مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور در تعدادی از مقالات از روش های پیش بینی کوتاه مدت^[۴۶] به منظور کاهش عدم قطعیت در تولید استفاده شده است. کالمن فیلتر^[۴۷]، روش های مبتنی بر شبکه های عصبی^[۴۸] و روش های مبتنی مبتنی بر تئوری سیستم خاکستری^[۴۹] از این دسته هستند. با بهره گرفتن از این روش ها سرعت باد در لحظه های پیش رو با مقداری خطا پیش بینی می‌شود که این موضوع مقداری از عدم قطعیت باد می‌کاهد. همچنین استفاده از سیستم های ذخیره سازی انرژی و مدیریت انرژی به منظور کاهش اثرات نامطلوب عدم قطعیت بر روی شبکه های قدرت در چندین مقاله مورد بررسی قرار گرفته است [۱۵-۱۶]. در اغلب این مطالعات هدف کاهش عدم قطعیت است به نحوی که بتوان این منابع را بصورت منابعی قطعی^[۵۰] در نظر گرفت.
پایداری در شبکه های قدرت را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد. یکی از مهم ترین این دسته ها پایداری سیگنال کوچک^[۵۱] است. در مطالعات مربوط به پایداری سیگنال کوچک، رفتار دینامیکی هر جزء می‌تواند بر پایداری و یا ناپایداری کل سیستم تاثیرگذار باشد. تعدادی از مقالات این موضوع را مورد مطالعه قرار داده اند و به بررسی تاثیر ادوات مختلف بر روی پایداری سیستم پرداخته اند. از این دسته می توان به بررسی تاثیر توربین های بادی، سیستم های مبدل التریکی ، ماشین های سنکرون و… در مقالات مختلف اشاره کرد [۱۷-۲۰]. افزایش پایداری سیستم های قدرت با بهره گرفتن از ادواتی مثل پایدار ساز سیستم قدرت^[۵۲] و ادوات FACTS^[53] نیز بطور جامع مورد بررسی قرار گرفته است [۲۱-۲۲].
روش های احتمالی در سیستم های قدرت برای اولین بار در سال ۱۹۷۴ میلادی و توسط Borkowska مورد استفاده قرار گرفتند که پخش بار^[۵۴] یک سیستم قدرت به صورت احتمالی محاسبه شد [۲۳]. کاربرد این نوع از مطالعات در شبکه های قدرت به سرعت مورد توجه قرار گرفت. در سال ۱۹۷۸مطالعات احتمالی برای اولین بار به منظور بررسی پایداری سیگنال کوچک استفاده شد [۲۴]. پس از آن در چندین زمینه از جمله مطالعات پخش بار، مدیریت انرژی، بررسی انواع پایداری و حتی به منظور طراحی ادوات قدرت از روش های احتمالی استفاده شده است. به طور کلی می توان این نوع مطالعات را به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول شیوه های مبتنی بر روش های عددی است. در روش های عددی^[۵۵] عموما از حل شبکه قدرت در دفعات زیاد احتمال پایداری شبکه مشخص می‌شود. روش هایی همچون مونت کارلو^[۵۶]، کوانتایز^[۵۷] و … از این دسته هستند[۲۵-۲۶]. معمولا روش های عددی زمان و حجم بسیار زیاد محاسبات را می‌طلبند. دسته دیگر مطالعات احتمالی در شبکه های قدرت روش های مبتنی بر شیوه های تحلیلی^[۵۸] هستند. این روش ها معمولا بسیار سریع تر از روش های عددی هستند. هرچند ممکن است در این روشها میزان خطا بیشتر باشد و در بعضی از مسایل معادلات لازم برای دستیابی به جواب بسیار پیچیده شوند. روش های تحلیلی عموما مبتنی بر مومنت^[۵۹] و کیومولنت^[۶۰] هستند. ایده کلی استفاده از این روش ها به دست آوردن مشخصاتی آماری متغیر خروجی از روی مشخصات احتمالی ورودی با تعداد دفعات کم حل شبکه قدرت و بازسازی تابع چگالی احتمال^[۶۱] متغیر خروجی از روی این مشخصات است. روش های گرم-چارلیر^[۶۲] و تخمین دو نقطه^[۶۳] ای از این سته روش ها هستند [۲۷-۳۰].

تعریف مساله
موضوع این پایان نامه در مورد بررسی احتمالی^[۶۴] پایداری سیگنال کوچک ریزشبکه ها ناشی از عدم قطعیت در توان تولیدی توسط توربین های بادی است. با توجه به آنچه که در بالا اشاره شد، سطح توان و ولتاژ ریزشبکه ها نسبتا پایین است و غالبا انرژی باد به عنوان یک منبع اصلی تولید توان در این سیستم ها در نظر گرفته می‌شود. در نتیجه انرژی باد نقشی اساسی در تعیین عملکرد دینامیکی ریز شبکه ها دارد. در شبکه های بسیار بزرگ قدرت این اثرگذاری کم رنگ تر است در حالی که در ریز شبکه ها حتی کوچکترین بارها می‌توانند باعث ناپایداری سیستم شوند. این موضوع نیاز به بررسی پایداری احتمالی در ریزشبکه ها را نشان می‌دهد. در نتیجه در این پایان نامه به وسیله انواع روش های بررسی احتمالی، پایداری سیگنال کوچک ریزشبکه ها تحت تاثیر عدم قطعیت ناشی از انرژی باد بررسی می‌شود. همچنین برای کامل شدن تحقیق در این زمینه انواع توربین های بادی در نظر گرفته خواهند شد و تاثیر دینامیک سیستم تولید بر روی احتمال ناپایداری بررسی خواهد شد.
سر فصل ها
مطالب این پایان نامه در شش فصل گردآوری شده است. فصل اول که پیش از این به طور کامل توضیح داده شد. در ادامه به توضیح مختصری در مورد هرکدام از فصل ها خواهیم پرداخت.
فصل دوم: مدلسازی و تعریف معادلات توربین های بادی
در این فصل به معرفی انواع توربین های باد می‌پردازیم. در فصل اول به طور مختصر توضیحاتی در مورد سه نوع توربین بادی مرسوم داده شد. این توربین ها عبارتند از: توربین با ژنراتور القایی قفس سنجابی، توربین با ژنراتور القایی دو سو تغذیه و توربین با ژنراتور تمام توان (در مقالات این توربین ها به ترتیب به نام های توربین بادی Type A و Type C و Type D نیز شناخته می‌شوند) [۳۱]. در فصل دوم معادلات دیفرانسیل این توربین ها به طور مفصل ارائه خواهند شد و مطالبی تکمیلی نیز آورده خواهد شد.
فصل سوم: معرفی و مدل سازی ریزشبکه
در این فصل مشخصات کلی ریز شبکه مورد بررسی بیان خواهد شد. تمامی اجزای شبکه مدل سازی شده و به صورت معادلات دیفرانسیل نوشته خواهند شد. این موضوع مستلزم مدل سازی ماشین سنکرون، خطوط انتقال توان، بارها، بانک های خازنی و استفاده از مدل های توربین بادی است. سپس با بهره گرفتن از مدل اجزای سیستم معادلات حالت کل ریزشبکه نوشته خواهد شد و به کمک آن پایداری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فصل چهارم: معرفی روش های آنالیز احتمالی
انواع روش های احتمالی برای بررسی پایداری ریزشبکه قدرت معرفی خواهند شد و تمامی روابط ریاضی آنها نیز آورده خواهد شد. مزایا و معایب هر کدام از این روش ها مطرح می‌شود. از هر دو دسته روش های آنالیز احتمالی یعنی روش های عددی و روش های تحلیلی چندین نمونه معرفی و بررسی می‌شوند.
فصل پنجم: شبیه سازی و مقایسه
مقایسه ای میان روش های ارائه شده در فصل چهارم به منظور بررسی بازده و دقت آن ها صورت خواهد گرفت. این روش ها با توجه به میزان حجم محاسبات، مدت زمان اجرا و دقت مورد بررسی قرار می‌گیرند. به علاوه بررسی میان پایداری احتمالی انواع توربین های بادی صورت می‌گیرد. پیکر بندی^[۶۵] های مختلف ریزشبکه و نحوه عملکرد توربین های بادی و تاثیر آنها بر پایداری احتمالی نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فصل دوم
مدل سازی و تعریف معادلات توربین های بادی
توربین های بادی سرعت ثابت [۳۳]
در این پایان نامه، توربین بادی با ژنراتور القایی قفس سنجابی به عنوان یک نمونه از توربین های بادی سرعت ثابت بررسی خواهد شد. معمولا به منظور بررسی پایداری سیگنال کوچک شبکه های قدرت از مقادیر ویژه سیستم استفاده می‌شود [۳۲]. برای به دست آوردن مقادیر ویژه سیستم باید ابتدا ماتریس فضای حالت^[۶۶] سیستم را با توجه به معادلات دیفرانسیل حاکم بر سیستم تشکیل داد. در اینجا از روشی برای به دست آوردن معادلات حالت ریزشبکه استفاده می‌شود که طبق آن در ابتدا هر جزء سیستم^[۶۷] بصورت تک و مجزا مدل می‌شود و سپس این مدل ها در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و معادلات کلی سیستم و متعاقبا مقادیر ویژه آن به دست می‌آیند. این موضوع به طور مفصل در فصل بعد مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در اینجا به بررسی و استخراج معادلات و روابط ریاضی توربین بادی با ژنراتور القایی قفس سنجابی پرداخته می‌شود.
همانطور که در فصل سوم بیان خواهد شد، برای استفاده از این روش باید جریان ها و سرعت های زاویه ای به عنوان متغیر های حالت در نظر گرفته شوند و ولتاژ ها و سایر متغیر های هر جزء شبکه، به شکل تابعی از این متغیر های حالت نوشته شود. برای مثال اگر فرم استاندارد معادلات حالت به شکل زیر در نظر گرفته شود:

معادلات حالت هر جزء سیستم باید به صورت زیر تعریف شوند:

در روابط بالا x نشان دهنده متغیر های حالت که غالبا جریان و سرعت زاویه ای هستند، u ورودی های سیستم و v ولتاژ های هر جزء سیستم است. در مرحله ای که معادلات دیفرانسیل اجزا برای تشکیل معادلات دیفرانسیل کلی ریزشبکه کنار هم قرار م‌یگیرند، این بردار کمکی v است که به اتصال این اجزا به یکدیگر کمک می‌کند. در نتیجه در مدل سازی سیستم باید به این موضوع توجه داشت که جریان ها و سرعت های زاویه ای به عنوان متغیر حالت در نظر گرفته شوند.
ولتاژی که ژنراتور القایی در مبنای سه فاز ماشین^[۶۸] در ترمینال خروجی خود تولید می‌کند وابسته به جریان و شار پیوندی^[۶۹] در این ماشین است. ولتاز روتور و استاتور ماشین القایی از روابط زیر به دست می‌آیند: