۴-۷-۳- چالش‌های مذهبی ۱۱۹
۴-۷-۴- چالش‌های ناشی از هویتهای قومی ۱۱۹
۴-۷-۵- تاثیرات سیاسی - استراتژیک ۱۲۰
۴-۸- راهبردهای سیاسی – امنیتیایران در عراق جدید ۱۲۰
۴-۹- راهبرد بهینه سیاسی- امنیتیایران در عراق نوین ۱۲۳
۴-۱۰- جمع بندی ۱۳۱
فصل پنجم نتیجه گیری و پاسخ فرضیهها
۵-۱- ارزیابی فرضیهها ۱۳۴
۵-۲- نتیجه گیری ۱۴۱
۵-۳- پیشنهادات ۱۴۵
منابع و ماخذ ۱۴۸
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول ۲-۱- تفاوتهای ژئوپلیتیک سنتی و ژئوپلیتیک انتقادی ۲۳
جدول ۳-۱- اهمیت و جایگاه منطقه خلیج فارس در ذخایر و تامین انرژی کشورها ( اتحادیه اروپا وایالات متحده آمریکا) ۵۰
جدول ۳-۲- طول مرزهای جمهوری اسلامیایران ۶۹
فهرست نقشه
عنوان صفحه
نقشه ۳-۱- کشورهای همجوارایران منبع: نامیو اخباری، ۱۳۸۹، ص ۱۸۹ ۶۷
چکیده
بعد از حادثه یازده سپتامبر ۲۰۰۱، سیاست خارجی آمریکا وارد مرحله تهاجمیجدیدی شد و خاورمیانه به اصلی‌ترین حوزه فعالیت‌ها و اقداماتاین کشور تبدیل شد. حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، مهم‌ترین اقداماین کشور در دوره بعد از یازده سپتامبر در خاورمیانه بود که حضور مستقیم نظامیآن کشور در منطقه را به شدت افزایش داد. حضور نیروهای آمریکایی در عراق و چالش‌ها و ناکامی‌های جدی و تأثیرگذار آن دراین کشور نه تنها مهم‌ترین اقدام و مسئله آمریکا در خاورمیانه، بلکه اصلی‌ترین دغدغه سیاست خارجیاین کشور در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شد. آمریکا از سال ۲۰۰۳، در عراق با چالش‌های مختلفی روبرو شد و نتوانست به اهداف طراحی شده اولیه خود در خصوص عراق دست یابد و به ناچار با تغییر مکرر استراتژیها به روند متفاوتی وارد شد.این امر تنها به عراق محدود نبود، بلکه جایگاه و عملکرد آمریکا را در کل منطقه خاورمیانه و حتی جهان متأثر ساخت. براین اساس بود که چگونگی رفتار و عملکرد در عراق، به عمده‌ترین مسئله سیاست خارجی آمریکا در دوره بوش تبدیل شد.
این تحقیق با بهره گرفتن از روش توصیفی– تحلیلی همراه با مطالعات اسنادی و کتابخانهای به تحلیل اثرات حضور آمریکا درعراق و نقش آفرینی ژئوپلیتیکیایران پرداخته و هدف ازاین تحقیق تحلیل اثرات حضور آمریکا درعراق وشناسایی دلایل حضور وبررسی تاثیرحضورآمریکا درعراق وتاثیرآن بر ژئوپلیتیکایران میباشد. فرضیههای تحقیق شامل ۱- حضور آمریکا در عراق بر ژئوپلیتیکایران تاثیر دارد. ۲-موقعیت ژئوپلیتیکیایران میتواند مانع تحقق استراتژی دولت آمریکا در عراق شود. ۳-حضور اقلیتهای قومیو مذهبی درساختار حکومت عراق موجب تاثیر گذاری بر امنیت جمهوری اسلامیایران است. و تحقیق در پی پاسخگویی به سوالات زیر است حضور آمریکا در عراق چه تاثیری بر ژئوپلیتیکایران دارد ؟ایا موقعیت ژئوپلیتیکیایران میتواند مانع تحقق استراتژی رژیم آمریکا در عراق شود؟آیا حضور اقلیتهای قومیو مذهبی در ساختار حکومت عراق موجب تاثیر گذاری بر امنیت جمهوری اسلامیایران است؟ براین اساس نتایج به شرح زیر میباشد.
عراق همواره درسیاست خارجیایران جایگاهی خاص داشته است. طی نیم قرن گذشته نگاهایران وعراق به یکدیگر، نگاهی امنیتی بوده است. در وضعیت جدید با واردشدن عناصری تازه در حوزه سیاسی عراق، جایگاهاین کشور درسیاست خارجیایران اهمیت بیشتری یافته است. درواقع، گرایشها از تخاصم وتضاد به رقابت و همکاری میل کرده است. عراق پس از صدام واجد عناصر وتحولاتی است که تغییر در ساختار قدرت وهویت آن باعث دگرگونیهایی در ژئوپلیتیک منطقه ورویکردهایبازیگران خاورمیانهای شده است. یکی از اهدافی که آمریکاییها برای آن به عراق آمده بودند به دست آوردن نفت بود. آمریکاییها به زغماینکه نفت زیادی دارند اما نیازمند نفت خارجی هستند وعراق با منابع نفتی عظیم در رفعاین نیاز آمریکاییها نقش به سزاییایفا میکرد. در واقع میتوان گفت که مشکلات سیاسی وامنیتی در طول دهه ۱۹۹۰ همچنان درمنطقه خلیج فارس تداوم یافت. به رغم حضورنظامیسنگین وگستردهایالات متحده دراین بخش ازجهان تنشهای موجود درخلیج فارس کاهش پیدا نکرد. واشنگتن،ایران وعراق را به عنوان دشمن متحدانش در منطقه معرفی وآنها را مشمول تحریم وسیاست مهاردوگانه قرارداد. بااین حال سیاست یادشده نتوانست دولتهای حاکم دراین دو کشوررا تغییر ویا درخط مشی آنها تغییراساسی دهد. در مجموع حضور آمریکا درعراق درموقعیت ژئوپلیتیکی کشورایران تاثیر گذار بوده وهمواره باعث چالش‌های متعددی بین دو کشور همسایه شده است.
واژه گان کلیدی: ژئوپلیتیک، نقش آفرینی ژئوپلیتیک، آمریکا، عراق،ایران، خاورمیانه
مقدمه
عراق همواره در طول تاریخ وجودش به عنوان یک همسایه آرام ومطمئن برایایران نبوده است. ومهمترین تهدیدات امنیتیایران بالفعل وذاتا از طرفاین کشور روی داده است. عراق جدید با تغییرات شگرف نسبت به گذشته دارای خصوصیاتی است که نیازمند تجدید نظر در استراتژیهای راهبردی امنیتیایران در قبالاین کشور است. ازاین لحاظ، کشور عراق درمیان همسایگانایران دارای موقعیت ویژهای است. ویژگیهای جغرافیایی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و مذهبی عراق به گونه است که ماهیت قدرت وسیاست دراین کشور و به تبع، نوع روابط آن با همسایگانش را پیچیده کرده است. عراق در همسایگی غربیایران بیشترین مرز مشترک جغرافیایی، حدود ۱۳۳۲کیلومتر وتقریبا بالاترین اشتراکات فرهنگی رابین کشورهای همسایه باایران دارد. روابطایران و عراق همواره رابطهای پرچالش بوده است. عراق جدید واجد تحولاتی است که تغییر درساختار قدرت و هویت آن باعث دگرگونیهایی در ژئوپلیتیک و رویکردهای بازیگران خاورمیانهای شده است. حضور شیعیان و اکراد در ساخت قدرت بغداد، حذف رژیم کینه توزبعثی، تغییر رویکرد (عربی– سنی) به (عربی– شیعی– کردی) در فضای سیاسی عراق، فرصتهای بوجود آمده در عراق جدید درجهت منافع ملیایران است. حضور بازیگر فرامنطقهای آمریکا و بازیگران منطقهای دیگر در آمایش وروند تحولات عراق نوین باعث اتخاذ استراتژیهای سیاسی امنیتی ویژهایران در قبالاین واقعییات شده است. حضور شیعیان در راس هرم سیاسی عراق، عنصر کردی، مسائل مرزی، منافع بازیگران منطقهای و… از جمله دغدغههایی است که رویکردهای استراتژیکایران در عراق را توجیه و تبیین مینماید. منطق اهمیت عراق جدید در حوزه سیاست خارجی، شکل گیری یک سری متغییرهای جدید همچون تقویت عنصر شیعی در ساخت قدرت وحکومت عراق، روند حرکت عراق از یک دشمن استراتژیک به یک همکار منطقهای وبه تبع، تعادل در سیاستایران با منطقه وجهان عرب، وهمچنین جایگاه عراق در روابط بین المللایران و تنظیم سیاست خارجی با قدرتهای بزرگ همچون آمریکا وآثار بر امنیت ومنافع ملیایران میباشد. اما از طرف دیگر وجود یک سری اختلافات باتوجه به تاریخ روابط خارجی دوکشور، که هنوز بسیاری لاینحل مانده اند، روابط وتعاملات فعلی طرفین رانیز تحت الشعاع قرار داده است. اختلافات مرزیایران وعراق همانند بسیاری کشورهای دیگر جهان سوم میراث دوران استعمار است. حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ م وسرنگونی رژیم بعثی عراق به عنوان عامل نا امنی وبی ثباتی منطقه، تقویت عنصرشیعی در ساخت سیاسی بغداد وکاهش تنشهای موجود بینایران وعراق، حضور بیگانگان، بالاخص دشمن استراتژیکایران یعنی آمریکا در جغرافیای فعلی عراق، رقابتایران وسایر کشورهای منطقه دراین کشور و تغییرات ژئوپلیتیک ملموس در فضای جدید منطقه، افزایش حساسیت مسائل قومیدر منطقه ازجمله کردها، فرصتهای اقتصادی، فرهنگی، امنیتی فرارویایران در عراق نوین، و بسیاری ازاین دست، مسائلی است که توامان و باهم سیاست خارجیایران را تحت الشعاع قرار میدهد. لذااین پایان نامه در تلاش است تابه تحلیل اثرات حضور آمریکا در عراق و نقش آفرینی ژئوپلیتیکیایران پرداخته و براین اساس به پنج فصل زیر تقسیم شده است:
فصل اول : کلیات تحقیق
فصل دوم : مرور منابع و ادبیات تحقیق
فصل سوم: روش اجرای تحقیق، (مواد و روش )
فصل چهارم : یافتههای تحقیق
فصل پنجم :ارزیابی فرضیهها، نتیجه گیری و پاسخ فرضیه میباشد.
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱-بیان مساله
بعد از حادثه یازده سپتامبر ۲۰۰۱، سیاست خارجی آمریکا وارد مرحله تهاجمیجدیدی شد و خاورمیانه به اصلی‌ترین حوزه فعالیت‌ها و اقداماتاین کشور تبدیل شد. حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، مهم‌ترین اقداماین کشور در دوره بعد از یازده سپتامبر در خاورمیانه بود که حضور مستقیم نظامیآن کشور در منطقه را به شدت افزایش داد. حضور نیروهای آمریکایی در عراق و چالش‌ها و ناکامی‌های جدی و تأثیرگذار آن دراین کشور نه تنها مهم‌ترین اقدام و مسئله آمریکا در خاورمیانه، بلکه اصلی‌ترین دغدغه سیاست خارجیاین کشور در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شد. آمریکا از سال ۲۰۰۳، در عراق با چالش‌های مختلفی روبرو شد و نتوانست به اهداف طراحی شده اولیه خود در خصوص عراق دست یابد و به ناچار با تغییر مکرر استراتژیها به روند متفاوتی وارد شد.این امر تنها به عراق محدود نبود، بلکه جایگاه و عملکرد آمریکا را در کل منطقه خاورمیانه و حتی جهان متأثر ساخت. براین اساس بود که چگونگی رفتار و عملکرد در عراق، به عمده‌ترین مسئله سیاست خارجی آمریکا در دوره بوش تبدیل شد.
انجام تحولات سیاسی در عراق و به قدرت رسیدن شیعیان در این کشور، چشم انداز قدرت و سیاست در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس را تحت تأثیر قرار داده است. فوری ترین نتیجه این تحولات، افزایش حوزههای ظرفیت سازی در سیاست خارجی ایران نه تنها در روابط با عراق، بلکه در روابط با کشورهای حاشیه جنوبی منطقه خلیج فارس، جهان عرب و قدرتهای بزرگ میباشد.
دراین راستا عراق به عنوان یک واقعیت پایدار با مجموعه ویژگیهای ژئوپلیتیکی سرزمینی قومی، مذهبی فرهنگی و اقتصادی تعریف مشخصی در منافع ملیایران داشته و جایگاه خاصی را در سیاست خارجیایران دارا میباشد. طی دهههای گذشته جغرافیای سیاسی عراق سیاست تهاجمی را در قبال همسایگانش خصوصاایران با توجه به محدویت استراتژیکی خود دیکته میکرده است. با حمله آمریکا در مارس ۲۰۰۳ و سرنگونی رژیم صدام، عراق جدید را میراث دار تاریخ گذشته و در عین حال آبستن تحولات جدید ژئوپلیتیکی نمود. شکل گیری حکومت اقلیم در شمال عراق و قدرت یابی کردها و حضور شیعیان در راس قدرت و سیاست عراق، افزایش رقابتهای بالقوه منطقهای ناشی از خلاء قدرت در عراق واین کهاین سرزمین میزبان بزرگترین دشمن استراتژیک ایران یعنی آمریکاست، از جمله چالش‌ها و تهدیداتی است که به نوعیایران را تحت تاثیر قرار داده و لزوم بررسی حضور آمریکا در عراق و بررسی ژئوپلیتیکایران امری ضروری برای امنیتایران میباشد. بنابراین دراین تحقیق نگارنده به بررسی مسئله تحلیل اثرات حضور آمریکا در عراق و نقش آفرینی ژئوپلیتیکیایران میپردازد.
۱-۲-ضرورت تحقیق
اهمیت و ضرورتاین پژوهش از آنجا ناشی میشود که با مطالعات و بررسیهای به عمل آمده و با توجه به تحقیقات صورت گرفته درارتباط با تحلیل اثرات حضور آمریکا در عراق و نقش آفرینی ژئوپلیتیکی ایران محدود و اندک میباشد. همچنین تاریخ پر فراز ونشیب روابطایران وعراق، همواره مسیری سینوسی از نزدیکی، تعارض ورقابت را به همراه داشته است.این وضعیت به عنوان یک مسئله مهم در سیاست خارجی و روابط منطقهای و بین المللایران به صورت یک نیاز تشخیص داده شد والبته تحولات جدید عراق بعد از سرنگونی صدام مزید براین عوامل جهت انتخاباین موضوع برای پژوهش شده وکنجکاوی وعلاقه مندی محقق به مسائل منطقه خاورمیانه بالاخص عراق نوین، باعث انتخاباین موضوع شده است تا جهت ارائه راهحلهایی استراتژیک برای مسائل فعلی، امنیتی وسیاسی عراق نوین تلاشی شده باشد. و در نهایت نیازمندی حوزه سیاست خارجی بهاین چنین تحقیقات وپژوهشهایی، علل دیگری جهت انتخاباین عنوان بوده است. لذا به نظر میرسد با انجاماین پژوهش تا حدودی خلأ و جای خالی پژوهشها و تحقیقات صورت گرفته دراین زمینه مرتفع گردد. و ازسوی دیگر اهمیتاین موضوع از آنجا ناشی میشود که اثرات حضورآمریکا درعراق و در وضعیت ژئوپلیتیکیایران تاثیرگذار بوده و برکارکرد مرزهای سیاسیایران نقش بسزایی داشته است. با توجه بهاینکه آمریکا و کشورهای استعمارگردیگر روابطایران با کشورهای همسایه عربی و سایر کشورها را بعنوان یک خطر برای خود دیده لذا مطالعهاین تحقیق ضرورت داشته و دارای اهمیت میباشد.
۱-۳- اهداف تحقیق
تحلیل اثرات حضور آمریکا در عراق و نقش آفرینی ژئو پلیتیکیایران.
شناسایی دلایل حضور آمریکا در عراق.
بررسی تاثیر حضور آمریکا در عراق و تاثیر آن بر ژئوپلیتیکایران میباشد.
۱-۴- پرسش اصلی تحقیق
حضور آمریکا در عراق چه تاثیری بر ژئوپلیتیک ایران دارد ؟
آیا موقعیت ژئوپلیتیکیایران میتواند مانع تحقق استراتژی رژیم آمریکا در عراق شود؟
آیا حضور اقلیتهای قومیو مذهبی در ساختار حکومت عراق موجب تاثیر گذاری بر امنیت جمهوری اسلامی ایران است.
۱-۵ -فرضیه تحقیق
۱- حضور آمریکا در عراق بر ژئوپلیتیکایران تاثیر دارد.
۲- موقعیت ژئوپلیتیکیایران میتواند مانع تحقق استراتژی دولت آمریکا در عراق شود.
