چکیده :
مقاوم­سازی ساختمانهای دولتی مهم، تأسیسات زیربنایی و شریان­های حیاتی با توجه به افزایش حملات تروریستی در سراسر دنیا و امکان بمب گذاری در نزدیکی ساختمان ها و اماکن شهری، از مهمترین بحث­های پیش رو در علم مهندسی عمران خصوصاً در کشور ما می­باشد. یکی از پرکاربردترین مصالح جهت تقویت سازه ها استفاده الیاف های پلیمری کربنی معروف به(FRP) می باشد.
در این پایان نامه روش های مختلف مقاوم سازی دالهای بتن مسلح در برابر بارگذاری انفجار بررسی شده است. در این راستا با هدف دستیابی به یک هندسه مناسب و بهینه از مصالح(FRP) جهت ارتقای عملکرد دالهای بتن مسلح در برابر بارهای ضربه ای، راهکارهایی ساده و در عین حال موثر برای نصب و اجرای لایه های مختلف کامپوزیت(FRP) ارائه شده است. با انجام مجموعه ای از مطالعات پارامتریک با ایجاد بیش از ۱۰۰ مدل اجزا محدود به کمک نرم­افزار آباکوس (ورژن ۶.۱۰.۱) و با در نظرگرفتن پارامترهای مختلف مانند آرایش گوناگون ورقه های(FRP) ، تعداد لایه ها، امتداد فیبر ها در یک لایه و نیز بهره گیری از محدوده وسیعی از دال ها با ابعاد گوناگون رفتار این اعضا مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که نحوه آرایش لایه های(FRP) تاثیر زیادی بر عملکرد دالها تحت بار انفجاری دارد. با بررسی هندسه های گوناگونی از لایه چینی(FRP) جهت مقاومسازی معلوم شد بهترین عملکرد مربوط به استفاده از لایه چینی با زاویه ۲۰ درجه نسبت به محور طولی دال می باشد. همچنین لایه چینی بصورت طولی و عرضی یعنی زاویه ۰ و ۹۰ درجه نیز نتایج مناسبی را در پی خواهد داشت. تحلیل ها نشان داد با افزایش تعداد لایه از ۱ به ۲ و از ۲ به ۳ لایه به ترتیب تا ۵۰% و ۲۳% کاهش تغییرمکان را شاهد هستیم. اما پس از ۳ لایه، افزایش تعداد لایه ها کارایی چندانی ندارد. همچنین امتداد فیبرها در نوار(FRP) تاثیر زیادی روی پاسخ دال ها دارد. بهتر است امتداد فیبرها در راستای باربری دال باشد.

کلمات کلیدی: : مقاوم سازی،دال بتن مسلح، بار انفجار،کامپوزیت(FRP)،تغییرمکان حداکثر
فصل اول:
کلیات تحقیق

۱-۱ مقدمه

به منظور تقویت ساختمان در برابر انفجار، باید با بهره گرفتن از مصالح ساختمانی باعملکرد بالا مثل الیاف مسلح پلیمری(FRP) تغییر مکان و مقاومت کافی فراهم شود. برای اینکه مصالح ساختمانی اصلاح شده، اثربخش باشد، لازم است طراحی به طور دقیق مبتنی بر پاسخ های دینامیکی مصالح تحت بارهای انفجار مورد ارزیابی قرارگیرد [۱۷].
عموما بتن در مقایسه با دیگر مصالح، به عنوان مصالح ساختمانی با مقاومت بالا در برابر بارگذاری انفجار در نظرگرفته می شود. با وجود این سازه های بتنی برای بارهای بهره برداری با کرنش نرمال طراحی می شود که به اصلاح ویژه نیاز دارد تا مقاومت سازه ها را در برابر بارگذاری انفجار افزایش دهد. روش تقویت ساختمان به صورت اتصال اجزاء سازه ای یا تکیه گاه های زیاد برای افزایش مقاومت در برابر انفجار، به دلیل افزایش هزینه و از بین رفتن فضای قابل استفاده غیرمطلوب است. همچنین اینکار معمولا مقاومت کلی سازه را در برابر بار انفجار خیلی افزایش نمی دهد. بنابراین ورقه ها و صفحه ای پلیمر مسلح شده که ارزان تر و مناسب تر هستند به عنوان اتصالات سطحی برای اصلاح مناطق ویژه ی اجرای سازه ای استفاده می شود. اتصالات سطحی بدون از بین بردن فضای قابل استفاده و بدون نیاز به زمان طولانی برای ساخت و ساز که در نتیجه باعث صرفه جویی پول می شود، مقاومت سازه را در برابر بار انفجار به طور قابل توجهی افزایش می هد. برای اصلاح سازه های بتنی برای مقاومت در برابر انفجار انتخاب نوع(FRP) ، از اهمیت برخوردار است. (FRP) انتخاب شده باید سخت شدگی، مقاومت و تغییر شکل پذیری سازه ی اصلاح شده را بهبود بخشد تا مقاومت قابل اطمینان مورد نیاز در برابر انفجار را فراهم کند و انرژی انفجار را جذب کند که به موجب آن مود گسیختگی سازه ای تغییرکرده و به جای اینکه سازه بشکند، تغییر شکل می دهد [۱۷].
به منظور تحلیل و طراحی سازه های مسلح شده با(FRP) تحت بارهای انفجار، هم مطالعات آزمایشگاهی لازم است و هم مطالعات عددی، اخیرا به منظور بهبود روش های تحلیلی ساده شده، مطالعاتی در زمینه روش های تحلیل دقیق انفجار به کمک مدل های مصالح صحیح و مدل های المان محدود برای برآورد رفتار سازه بتنی، درستی نتایج تحلیل را پیگیری می کند [۲۹]. تحلیل ها اگر معتبرباشد، به عنوان جایگزینی برای آزمایشات پرهزینه ی انفجار سازه استفاده می شود. به علاوه حتی وقتی تسهیلات آزمایش ویژه و منابع مرتبط در دسترس باشد، از طریق چنین آزمایشات عملی برخی شرایط و آمار آسانتر به دست می آید. به همین دلایل ایجاد ابزارهای اثربخش تحلیل برای سازه های بتنی اصلاح شده و نوساز تحت بارگذاری انفجار برای پیش بینی رفتارهای سازه ای، انتخاب مصالح اصلاح شده بهینه و اطمینان ازمکانیسم های گسیختگی مطلوب، ضروری می باشد [۲۹].

شکل ۱-۱ نمای خارجی گسیختگی دیوار خارجی ساختمان federal [30].

۱-۲ سازه های مقاوم در برابر انفجار

سازه های بتنی معمولا به عنوان ساختمان های محافظ مورد استفاده قرار می گیرند یکی از بحث های مهمی که در سازه های بتنی وجود دارد، چگونگی تاثیر امواج انفجاری بر روی این سازه ها، حجم تخریب آن ها بر اثر انفجار و مقدار نفوذ موج انفجاری در سازه می باشد.
ساختمان ها و سازه ها در برابر انفجاری به شکل های مختلفی تخریب و فرو می ریزد. که این امر بستگی به ویژگی های بارگذاری دارد، که مهمترین این ویژگی ها شامل:
الف) شدت و قدرت انفجار ب) میزان فاصله انفجار تا هدف است.
این دو مشخصه تا حدود زیادی شکل مودفروپاشی و تخریب سازه را برای طراح ساختمان امن معین می کند.
معمولا انفجار های نزدیک و مماس به هدف موجب ایجاد حفره و سوراخ بر روی عنصر مربوطه و حالت تورق را دراطراف آن ایجاد می کند. این دو مکانیسم تخریب، موجب تضعیف آن قسمت شده و ناحیه مشارکت بین تورق و حفره به راحتی فرو می ریزد. قابلیت مواد و مصالح مختلف در برابر سوراخ شدن و یا حالت تورق، و در نهایت نفوذ موجب تعیین ضخامت مورد نیاز برای حفظ یکپارچگی آن المان می شود.
معمولا نوع و شکل رفتار مواد و مصالح، روش و حالت تغییر شکل و درنتیجه مود فروپاشی را تعیین می کند. برخی از مصالح و مواد از نظر مقاومت کششی بسیار ضعیف هستند و در هنگام قرارگرفتن در برابر نیروی کششی شدید که بیش از حد توان آن آماده باشد گسیخته می شود. نمونه ای از این مصالح که دارای کاربرد بسیار فراوان در ساختمان است مصالح بتنی می باشد. مقاومت کششی بتن بسیار کمتر از مقاومت فشاری آنهاست و برای رفع این نقیضه و افزایش مقاومت بتن در برابر انفجار، از آرماتور در بتن استفاده می شود. آرماتورهای فولادی باعث افزایش مقاومت برشی و مقاومت کششی بتن می شود. حال اگر میزان و قدرت انفجار بیش ازمقاومت عضو بتن مسلح شود آنگاه گسیختگی بوجود می آید.
طراحی یک قسمت برای مقاومت در برابر آثار انفجارمحلی و شدید شاید همواره کاری معقول نباشد، به خصوص وقتیکه محل دقیق انفجار مشخص نیست. بدین ترتیب باید مفهوم تخریب محدود و محلی مورد توجه قرار گیرد.

شکل ۱-۲ نمای خارجی گسیختگی دیوار خارجی برج ها khobar[30]

۱-۳ مقاوم سازی با بهره گرفتن از الیاف مسلح پلیمری(FRP)

استفاده از(FRP) در مقاوم سازی سازه های بتنی طی چند سال اخیر توسعه بسیاری یافته است. مقاوم سازی به منظورهای مختلف از جمله تقویت خشمی، تقویت برشی، افزایش محصور شدگی، ترمیم آسیب های ناشی از خوردگی و مانند آن ها با بهره گرفتن از این مصالح صورت می گیرد. (FRP) به دلیل وزن کم، سهولت اجرا، مقاومت کششی بالا در برابر شرایط محیطی سخت، تا حدود زیادی جایگزین فولاد که دارای مشکلات زیادی از جمله سنگینی، سختی اجرا و خوردگی می باشد، شده است. در مقاوم سازی دال های بتن آرمه، استفاده از(FRP) بیشتر به منظور تقویت خشمی صورت می گیرد. این تقویت با چسباندن(FRP) به وجه کششی دال در ناحیه دارای لنگر ماکزیمم صورت می گیرد، که باعث افزایش چشم گیری در ظرفیت جذب انرژی دال می شود. لیکن استفاده از(FRP) در تقویت برشی دال ها کمتر مورد توجه قرار گرفته و به تحقیقات محدودی منحصر شده است. امروز استفاده از(FRP) جهت افزایش ظرفیت خشمی سازه ها بسیار مورد توجه قرار گرفته است و تحقیقات بر روی آن ادامه دارد. با توجه به محدودیت­ها و مشکلات مربوط به انجام مطالعات آزمایشگاهی از جمله محدودیت مربوط به ابعاد نمونه­ ها، مشکلات نصب و اجرا، هزینه و زمان بالا و …، با انجام تحلیل های عددی صحیح می توان نتایج آزمایشگاهی را به محدوده صحیحی از سازه ها که امکان آزمایش عملی برای آنها وجود ندارد تعمیم داد. لذا در این پایان نامه، سعی خواهد شد با انجام مطالعات پارامتریک عددی با بهره گرفتن از مدل­های اجزامحدود، تأثیر(FRP) بر رفتار خمشی دالها با ابعاد هندسی مختلف ارزیابی و با ارائه راهکارهایی جهت ارتقای عملکرد این کامپوزیت­ها اطلاعات وسیعتری نسبت به آنچه که تاکنون از آزمایشهای انجام گرفته حاصل شده بدست آورد. با بهره گرفتن از لایه چینی­های مختلف و بررسی وضعیت سازه تحت بارگذای انفجاری در نهایت، یک هندسه مناسب برای بکارگیری این ورقه­ها پیشنهاد می­گردد.
فصل دوم
مروری بر تحقیقات انجام شده

۲-۱ خلاصه ای از تحقیقات پیشین

در مورد تاثیر امواج ناشی از انفجارات بر سازه ها در مقابل آن تحقیقات وسیعی انجام شده که در اینجا با توجه به موضوع این پایان نامه تنها به مواردی که بررفتار سازه های بتنی و به ویژه دال های بتن مسلح اشاره خواهد شد.
Low و همکاران [۲۲] در سال(۱۹۹۸) به بررسی عددی پاسخ دال های بتن مسلح تحت بار های انفجار پرداختند. نتایج حاصل از مدل سازی نشان داد استفاده از ورق های کامپوزیتی باعث بهبود عملکرد دال و کاهش تغییر شکل ها و همچنین کاهش بروز ترک در دال می گردد.
Low و Hao [23]در سال(۲۰۰۱) قابلیت اطمینان دال های بتن مسلح در برابر بارهای انفجاری را با بهره گرفتن از مدل سازی عددی بررسی نمودند و نشان دادند که تاثیر انفجار بر روی عضو سازه ای پهنه وسیعی از شرایط را در بر می گیرد و قابلیت پیش بینی چندانی ندارد. با این وجود در محدوده های خاصی از بار انفجار می توان وضعیت رفتار دال را پیش بینی نمود.
Luccioniiو Luege [24] در سال(۲۰۰۶) به بررسی رفتار دال های روسازی بتنی تحت بارهای انفجار پرداختند. هدف از انجام ازمایش سنجش میزان خرابی و ترک های احتمالی در روسازی های بتنی بر اثر بار شوک ناشی از انفجار در بالای آن بود. همچنین دو روش برای تحلیل مساله انفجار بر روی دال های بتنی عرضه گردید.
Pedro F.silva,binggeng Lu[25] امکان استفاده از مصالح کامپوزیت جدید را برای بهبود ظرفیت مقاومت در برابر انفجاردال های بتن مسلح یک طرفه مورد بررسی قرار دادند. به منظور دستیابی به این هدف ۵ دال تحت بارهای انفجار واقعی مورد آزمایش قرار می گیرند(شکل ۲-۱).
یکی از دال ها به عنوان واحد کنترل در نظر گرفته می شود. تا خط مبنایی را برای مقایسه ۴ دال دیگر ایجاد کند. این ۴ دال با الیاف کربن و پلیمر های مسلح شده با الیاف فولاد مقاوم می شوند که ۲ دال ازیک طرف اصلاح شده و۲ دال دیگر از هر دو طرف اصلاح شده اند. نتایج آزمایش نشان می دهد زمانی که دال ها از یک طرف اصلاح شوند افزایش قابل توجه مقاومت در برابر انفجار مشاهده نمی شود با وجود این در دال هایی که از دو طرف اصلاح می شوند افزایش قابل توجهی در مقاومت در برابر انفجار مشاهده می شود.

شکل۲-۱ الگوی خرابی نمونه های آزمایش شده
Mosalam و Ayman S. Mosallam [18] مدل های عددی با بهره گرفتن از روش المان محدود برای تحلیل اجمالی غیرخطی دال های بتن مسلح شده که در معرض بارگذاری انفجار قرار می گیرند، مطرح کردند. این مدل ها استفاده می شود تا پارامترهای متفاوت از جمله مدت زمان بارگذاری و اثر اصلاح(CFRP) را بر تراکم آسیب، مورد بررسی قرارگیرد. نمایش محلی آسیب برحسب کرنشهای فولاد تقویتی مورد بحث قرار می گیرد. نتایج آزمایشگاهی نشان داد که در زمانی که از سیستم اصلاح با کامپوزیت(CFRP) استفاده می شود. ظرفیت تحمل بار تا ۲۰۰درصد افزایش می یابد به علاوه، حداکثر جابجایی با اصلاح(CFRP) ، در مقایسه با دال ساخته شده تا ۴۰ تا ۷۰ درصد، کاهش می یابد. رفتار دال اصلاح شده با(CFRP) زمانی که هر دو طرف دال اصلاح می شود، بهترین وضعیت را دارد.
Jin-Won Na و همکارانش [۱۷] مقاومت در برابر انفجار دال های بتن مسلح اصلاح شده(GFRP) را با بهره گرفتن از برنامه(LS-DYNA) مورد تحلیل قراردادند. همچنین کارآیی سیستم اصلاح شده با(GFRP) به وسیله مقایسه نتایج تحلیل برای دال های اصلاح شده و اصلاح نشده، مورد ارزیابی قرار گرفت و کارایی دال اصلاح شده با الیاف مسلح پلیمری را اثبات کردند(شکل ۲ـ۲).

شکل۲-۲ نمونه آزمایشی [۱۷]
توسطC.Wu و همکارانش [۱۱]، ۶ دال مورد آزمایش قرارگرفت تاواکنش آنها در مقابل بارگذاری انفجارتعیین کنند. ۶دال شامل این موارد می شوند: دو دال مسلح متداول(RC) برای نمونه های کنترل، دو دال بتن مسلح با الیاف مسلح پلیمری تقویت شده روی سطح فشار با یک دال ساخته شده با بتن بسیار مقاوم بدون فولاد گذاری و یک دال ساخته شده با بتن بسیار مقاوم با فولاد گذاری. اندازه بارهای انفجاری محدود به ۱ تا۲۰ کیلوگرمTNT با مسافت های فرضی(که در مورد آن توافقی وجود ندارد ) می باشد. شکل(۲-۳) تاریخ های فشار انفجاری روی سطوح دال و تاریخ های جابه جایی دال ها ثبت می شود. توزیع فشار مورد تحلیل قرار می گیرد. واکنش دال ها مشاهده می شود و جذب انرژی آنها با پیش بینی انجام شده با بهره گرفتن از تحلیل مقایسه می شود.

شکل۲-۳ دال بتنی مسلح شده با الیاف پلیمر مسلح پلیمری مقابل بار انفجار[۱۱]
C.F.Zhao , J.Y. Chen[31] به بررسی رفتار دینامیکی و آسیب دال بتن مسلح تحت بار دینامیکی انفجار پرداختند، و در این زمینه به تا ثیرات نرخ کرنش و فاکتور افزایش دینامیکی و معادلاتی برای بتن برای مکانیزم آسیب و پاسخ دینامیکی رسیدند.
محسن نجمی وزنه و ایرج محمود زاده کنی [۸] به تحلیل دینامیکی غیرخطی دو سازه متفاوت مقاوم در برابر حملات هوایی توسط برنامه کامپیوتری(ANSYS) پرداخته اند که در تحلیل های متفاوت با تغییرات در مدل سازی درصدهای فولاد و ضخامت های بتن مناسب را پیشنهاد کردند.
سیدجمال الدین موسوی و علی علوی نیا] ۷] به بررسی پارامترهای موثر بر ناحیه تخریب بتن بدلیل بارگذاری انفجاری پرداخته اند بهمین منظور از نرم افزار(LS-DYNA ) برای شیبه سازی عددی بارگذاری انفجاری شده است. نشان داده شده که افزایش استحکام فشاری، در صد میلگردهای تقویتی و چگالی بتن موجب کاهش حجم تخریب می شود و نیز تنش ها با افزایش استحکام فشاری بتن و درصد میلگردهای تقویتی بیشتر می شود در حالیکه تغییر چگالی بتن اثری بر تنش ها ندارد. تغییر ضریب پواسون بتن نیز برحجم ناحیه تخریب و تنش ها اثری ندارد.
فصل سوم
روش اجرای تحقیق

۳-۱ مبانی مدل سازی عددی

بحمدالله نمردیم آن‏قدر کز گردش دوران

قدح در دست و مینا در بغل دیدیم تقوی را
(همان: ۲۱۶)

شـود در آب وضـو تـازه داغ‏هــای ریــا

مگــر شــراب نمـازی کنـــد ردای مرا
(همان: ۳۰۸)

۶ـ تأثر از فرهنگ عامه: از آغاز دوره اسلامی تا روزگار صائب، در هیچ دوره‏ای فرهنگ عامه تأثیر قابل ملاحظه‏ای در ادبیات نگذاشته بود. در عهد صفوی به دلیل رواج شعر در میان طبقات مختلف مردم و رواج آن در قهوه‏خانه‏ها، روزبه‏روز شعر از فرهنگ عامه متأثر شد. عنصر اصلی فرهنگ عامه در حوزه ادبیات، خرق عادت در بیان است. از آن جایی که متناقض‏گویی از مهم‌ترین مسائل مورد اقبال عموم است، لذا شعرای این عصر، به ویژه صائب، به این امر بیشتر توجه کرده‏اند. به‏این ترتیب می‏توان گفت که تأثیرپذیری از فرهنگ عوام و به‏کار بردن برخی تعابیر و اصطلاحات متناقض که ریشه و هسته آن‏ها در فرهنگ عامه است و اغلب به صورت ضرب‏المثل در آمده‏اند، از دیگر عوامل شکل‏گیری تصاویر و معانی پارادوکسی در شعر صائب است:

رزق ما آید به پای میهمان از خوان غیب

میزبان ماست هرکس می‏شود مهمان مـا
(همان: ۱۴۹).

کنـد جمعیت دنیا فسـاد نفـــس را ظاهر

که این مکاره از بی‏چادری مستور می‏باشد
(همان: ۱۵۱۱).

گرفتـم بست آن بیرحـم راه گفتگو بر من

کسی نگرفته است از من زبان بی‏زبانی را
(همان: ۲۲۰) (واحد، ۱۳۸۴).

۳-۵-۱ زاویه دید در شعر صائب
محمدی در مورد تضاد معنایی و مضامین و نوسانات فکری شعرای سبک هندی و شعر صائب که جهت دست یافتن به «طرز تازه و معنی بیگانه» یک مضمون شعری را در دو معنای متضاد از هم بیان می‌دارند، اصطلاح «زاویه دید» را مطرح کرده، می‌گوید: «زاویه دید در اصل از مصطلحات فن داستان نویسی است. زاویه دید همان نحوه روایت داستان و چگونگی ارائه آن به خواننده است…اما منظور از زاویه دید در اینجا چیز دیگری است. می‌دانیم که می‌توان از دیدگاه‌های مختلف به جهان نگریست. به این ترتیب ممکن است یک چیز را به اشکال مختلف مشاهده کرد. به عنوان مثال اگر با درختی روبرو شویم و از سه زاویه مختلف به آن نگاه کنیم بی شک با تصویرهای مختلفی برخورد خواهیم کرد؛ حال آنکه درخت یک شیئی ثابت بوده است. منظور از زاویه دید در اینجا همین برداشت‌های متنوع از یک حقیقت و ماهیت ثابت است. اختلاف در زاویه‌های دید، سبب اختلاف در صورت و معنای شعرها می‌شود و در نتیجه منجر به ایجاد معنای تازه منو (=معنی بیگانه) خواهد شد. از آنجا که شاعران سبک هندی به تصریح خود پیوسته به دنبال« معنی بیگانه» هستند، ما در اشعار آن‌ها با زاویه‌های دید متنوعی روبرو هستیم. به عبارت دیگر می‌توان گفت «تغییر صورت و معنای شعر به وسیله تغییر در زاویه‌های دید» یکی از ویژگی‌های شعر سبک هندی است.« بیشتر این زاویه‌های دید، عمدتاً از دو حال خارج نیستند:یا با دیدی منفی به چیزی می‌نگرند یا با دیدی مثبت. تمامی زاویه‌های دید در اشعار سبک هندی و علی مخصوص صائب، رسیدن به اصل: «ایجاد معنای تازه و نو» یا «معنی بیگانه» است. به این ترتیب در شعرهای سبک هندی، خواننده پیوسته با یک «نوسان فکری» روبه رو است. به این معنا که تفکر ثابتی بر شعرها حکم فرما نیست و جایگاه فکری شاعر نسبت به اشیاء و افراد و دیگر پدیده‌های شعری در هاله‌ای از ابهام فرو رفته است».(محمدی،۱۳۷۴: ۱۳۴-۱۲۸).
۳-۵-۲ اخلاقیات صائب
صائب شاعری است اخلاقی و آرمان گرا. در سروده‌های او هم می‌توان از اخلاق آرمانی و ناکجا آبادی نمونه‌های فراوان پیدا کرد و هم از اخلاق علمی و این جهانی.
«این ناکجاآباد و مدینه‌ی فاضله‌ی صائب محبت و عاطفه و پاکی و صفا حکومت می‌کند: انسان آزاد است، ایثار می‌کند، دارای همت بلند است؛ دوستان یکدل و صافی ضمیرند و چیرگی با عشق و محبت است. ولی خارج از این ناکجاآباد آرمانی صائب واقعیت با چهره خشن، خودنمایی می‌کند. انسان مجبور است نه مختار، روزی بی تلاش به دست نمی‌آید. برای به دست آوردن پاره‌ای نان باید خون دل خورد. از گزند دشمن شیرین زبان نباید غافل بود و از همنشینی با نیکان، طینت پلیدان پاکیزه نمی‌گردد». (دلیری مالوانی،۱۳۸۱: ۲۱۸).

۳-۵-۳ سبک و شیوهی صائب
صائب سبکی را به کمال رساند که چند قرن بعد از او سبک هندی نامیده شد او اسلوب معادله یا «مدعا مثل» را بیش از دیگر شاعران هم روزگارش به کار برده است. نازکی خیال و لطافت اندیشه و مضمون سازی‌های ظریف و معنی‌های بیگانه و باریک در شعر وی دیده می‌شود. ابیات غزل وی استقلال معنایی دارند و در یک غزل از چندین موضوع سخن گفته است.
صائب را شاعر تک‌بیت‌ها نیز گفته‌اند. از بیت‌های مشهور اوست:

پاکان ستم ز جور فلک بیشتر کشند
همچو کاغذ باد گردون هر سبک‌مغزی که یافت
اظهار عجز بر در ظالم روا مدار
به فکر معنی نازک چو مو شدم باریک
پر در مقام تجربت دوستان مباش

گندم چو پاک گشت خورد زخم آسیا

که مراد از گرگ­ بودن، خوی درندگی و وحشی­گری نیست، بلکه مراد این است که مؤمن در مواجهه با مشکلات و فتنه­ها و انحرافات از خود زیرکی به خرج دهد و از راه بصیرت، خود را از مهلکه نابودی نجات دهد. و به گونه ­ای نباشد که مؤمن، گوشه نشین و منظلم باشد تا هر کسی به او آسیبی برساند.
۴-۱-۱۴- دور بودن از حکام جور
در روایتی ابن عباس فرمود: «سیکون أمراء تعرفون وتنکرون، فمن نابذهم نجا، ومن اعتزلهم سلم، ومن خالطهم هلک»^[۳۸۷]: زود است که فرماندهانی باشند که شما را بشناسند ولی انکار کنند پس هر کس ایشان را کنار گذارد نجات یابد و هر کس از ایشان دوری کند سالم بماند و هر کس با ایشان آمیزش کند هلاک شود.
و در روایتی است که: «لیأتین على الناس زمان یکون علیهم أمراء سفهاء یقدمون شرار الناس ویظهرون حب خیارهم یؤخرون الصلاه عن مواقیتها فمن أدرک ذلک منکم فلا یکونن عریفا ولا شرطیا ولا جابیا ولا خازنا»^[۳۸۸]: بیاید بر مردم زمانی که بوده باشد برای ایشان پادشاهانی سفیه که مقدم می دارند شرار مردم را و اظهار می­ کنند دوستی با خوبان را نماز را از وقتش عقب انداخته پس هر کس از شما آن زمان را درک کرد پس نبوده باشد البته قیّم ایشان و نه پاسبان و نه مالیات بگیر و نه خزینه­دار.

و در روایتی داریم که: «اسمعوا هل سمعتم أنه سیکون بعدی أمراء فمن دخل علیهم فصدقهم بکذبهم و أعانهم على ظلمهم فلیس منی ولست منه، و لیس بوارد علی الحوض، و من لم یدخل علیهم و لم یعنهم على ظلمهم و لم یصدقهم بکذبهم فهو منی وأنا منه، وهو وارد علی الحوض»^[۳۸۹]: آگاه باشید آیا دانستید که بعد از من امیرانی می­آیند که اگر کسی ایشان را همراهی کرد و دروغشان را تصدیق کرد و در ظلمشان یاریشان نمود پس ایشان از من نیستند و من نیز از ایشان نیستم و -بر من- بر حوض وارد نمی­شوند. و هر کس بر ایشان داخل نشد و بر ظلمشان نیز یاریشان نکرد و دروغشان را نیز تصدیق نکرد پس او از من و من از اویم و او بر من بر حوض وارد می­ شود.
رسول­خدا فرمود: «سیکون علیکم أمراء یؤخرون الصلاه عن مواقیتها ویحدثون البدع، قال ابن مسعود: فکیف أصنع إن أدرکتهم؟ قال … لا طاعه لمن عصى الله»^[۳۹۰]: امیرانی بر شما خواهند آمد که نماز را از وقتش به تأخیر می اندازند و بدعت ها ایجاد می­ کنند. ابن مسعود گفت: اگر آنها را درک کردم چه کاری انجام دهم؟ فرمود: جای هیچ گونه اطاعتی برای کسی که نافرمانی خدا را می­ کند وجود ندارد.
۴-۱-۱۵- وقف راه حق بودن
در روایتی است که عبدالحمید واسطی به محضر امام باقر رسید و عرض کرد: ما بازارها را ترک کرده ایم به انتظار این امر (یعنی ظهور). حضرت فرمودند: «یَا عَبْدَ الْحَمِیدِ أَ تَرَى مَنْ حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَجْعَلُ اللَّهُ لَهُ مَخْرَجاً بَلَى وَ اللَّهِ لَیَجْعَلَنَّ اللَّهُ لَهُ مَخْرَجاً رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَیْنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا»^[۳۹۱]: اى عبد الحمید آیا کسى را دیده‏اى که خودش را به خاطر خداى تعالى حبس کند و خداوند براى او گشایشى قرار ندهد؟ آرى به خدا سوگند خداوند براى او گشایش قرار مى‏دهد، خدا رحمت کند کسى را که خود را وقف ما سازد، خدا رحمت کند کسى را که امر ما را احیا کند.
که عبارت «حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَى اللَّهِ» به معنای «وقف نفسه علی الله و علینا» یعنی خود را وقف خدا و ما اهل بیت کند، لذا در این صورت یقین داشته باشد که خدا در امورش گشایش قرار می­دهد و در مواجهه با انحرافات دچار ضعف نخواهد شد.
۴-۱-۱۶- انتظار فرج
انتظار فرج یکی از امید بخش­ترین گزاره­های دین مبین اسلام است که طی اخبار فراوانی ما را در زمان غیبت، امر به آن کرده ­اند. مثلاً در روایتی رسول خدا فرمود: «أَفْضَلُ‏ أَعْمَالِ‏ أُمَّتِی‏ انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّه‏»^[۳۹۲]: افضل اعمال امت من انتظار فرج –ظهور امام عصر توسط- خداوند است.
و در جای دیگر رسول خدا فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ عِبَادَهٌ»^[۳۹۳]: انتظار فرج بواسطه صبر، عبادت است.
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا کَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»^[۳۹۴]: منتظر امر ما مانند کسى است که در راه خدا در خون خود بغلطد.
و در روایت دیگری امام صادق فرمود: «طُوبَى لِشِیعَهِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیْبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِکَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الَّذِینَ‏ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون‏»^[۳۹۵]: خوشا به حال شیعه­ی قائم ما که انتظار ظهورش را در غیبتش دارند و در وقت ظهورش اطاعت او را می­ کنند. اینان اولیاء خداوند هستند که ترسی بر آنها نیست و هیچ وقت غمگین نمی­شوند.
و در جای دیگر امام کاظم در فضیلت انتظار فرمود: «طُوبَى‏ لِشِیعَتِنَا الْمُتَمَسِّکِینَ بِحَبْلِنَا فِی غَیْبَهِ قَائِمِنَا الثَّابِتِینَ عَلَى مُوَالاتِنَا وَ الْبَرَاءَهِ مِنْ أَعْدَائِنَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ قَدْ رَضُوا بِنَا أَئِمَّهً وَ رَضِینَا بِهِمْ شِیعَهً فَطُوبَى لَهُمْ ثُمَّ طُوبَى لَهُمْ وَ هُمْ وَ اللَّهِ مَعَنَا فِی دَرَجَاتِنَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ»^[۳۹۶]: خوشا بر احوال شیعیان ما که در غیبت قائم ما، به رشته ما متمسّک هستند و بر دوستى ما و بیزارى از دشمنانمان ثابت قدم هستند، آنها از ما و ما از آنهائیم، آنها ما را به امامت و ما نیز آنان را به عنوان شیعیان پذیرفته‏ایم پس خوشا بر احوال آنها و خوشا بر احوال آنها به خدا سوگند آنان در روز قیامت هم درجه ما هستند.
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»^[۳۹۷]: منتظر فرج باشید و از رحمت خدا مأیوس نباشید. به درستی که دوست داشتنی ترین اعمال در نزد خداوند انتظار فرج است.
و امام سجاد در بخشی از دعای روز عرفه این گونه فرمودند که: «اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَى أَوْلِیَائِهِمُ الْمُعْتَرِفِینَ بِمَقَامِهِمُ، الْمُتَّبِعِینَ مَنْهَجَهُمُ، الْمُقْتَفِینَ آثَارَهُمُ، الْمُسْتَمْسِکِینَ بِعُرْوَتِهِمُ، الْمُتَمَسِّکِینَ بِوِلَایَتِهِمُ، الْمُؤْتَمِّینَ بِإِمَامَتِهِمُ، الْمُسَلِّمِینَ لِأَمْرِهِمُ، الْمُجْتَهِدِینَ فِی طَاعَتِهِمُ، الْمُنْتَظِرِینَ أَیَّامَهُمُ، الْمَادِّینَ إِلَیْهِمْ أَعْیُنَهُمُ، الصَّلَوَاتِ الْمُبَارَکَاتِ الزَّاکِیَاتِ النَّامِیَاتِ الْغَادِیَاتِ الرَّائِحَاتِ. وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ وَ عَلَى أَرْوَاحِهِمْ، وَ اجْمَعْ عَلَى التَّقْوَى أَمْرَهُمْ، وَ أَصْلِحْ لَهُمْ شُئُونَهُمْ، وَ تُبْ عَلَیْهِمْ، إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‏، وَ خَیْرُ الْغافِرِینَ‏، وَ اجْعَلْنَا مَعَهُمْ فِی دَارِ السَّلَامِ بِرَحْمَتِکَ، یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ»^[۳۹۸]: بار خدایا، تحیت و درود بفرست دوستان ایشان را، آن اعتراف کنندگان به مقام و منزلت ایشان، آن پیروى کنندگان راه ایشان، آن پاى نهندگان به جاى پاى ایشان، آن چنگ زنندگان به رشته آیین ایشان، آن تمسک جویان به دوستى ایشان، آن پذیرندگان پیشوایى ایشان، آن‏ تسلیم شوندگان به فرمان ایشان، آن کوشندگان در طاعت ایشان، آن منتظران دولت ایشان و آن چشم به راهان ظهور ایشان. تحیت و درودى مبارک پاکیزه، فزاینده، در هر بامداد و هر شبانگاه. اى خداوند، بر ایشان سلام کن و بر ارواحشان. اعمالشان با تقوى توأم نماى و احوالشان به صلاح آور و توبه‏شان بپذیر، که تو، توبه پذیرنده و مهربانى، تو بهترین آمرزندگانى. ما را به رحمت خود با آنان در دار السلام بهشت جاى ده، اى مهربان‏ترین مهربانان.
در روایتی امام صادق فرمود: «البته باید هر کردام از شما خود را برای خروج قائم آماده کند ولو این که یک تیری باشد به جهت آن که اگر خدا بداند این آمادگی را از او امید می­رود که عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند»^[۳۹۹](پس بوده باشد از انصار و یاران او).
ولی با این وجود برای منتظران حضرت حجت تکالیف و وظایفی را ذکر کرده ­اند که به قرار زیر است:
۱- مهموم و غمناک بودن برای آن جناب در ایام غیبت. ۲- دعا کردن برای حفظ وجودش. ۳- انتظار فرج آل محمد را داشتن. ۴- صدقه دادن به آنچه میسور است برای دفع بلاها از وجود مبارکش. ۵- حج کردن به نیابتش. ۶- برخواستن از برای تعظیم وتکریم ایشان با شنیدن نام مبارکشان، خصوصاً اگر نام «قائم» برده شود. ۷- تضرع و مسئلت از خداوند برای حفظ دین از شبهات شیاطین و زنادقه­ی مسلمین و خواندن دعاهای وارده برای این کار. ۸- کمک خواستن از ایشان (یعنی امام زمان) در وقت گرفتاری­ها که اگر کسی از روی حقیقت متوسل شود، گرفتاری­اش رفع می­ شود.^[۴۰۰]
۴-۱-۱۷- ناپسند دانستن انحرافات
پایین­ترین حد منکر دانستن انحرافات و منکرات، مرحله قلبی است که در آخرالزمان وظیفه مؤمنان است که به هر طریقی که می­توانند در مقابل منکرات عکس العمل نشان دهند ولو به انکار قلبی باشد. لذا در روایتی داریم که پیامبر فرمود: «سَتَکُونُ فِتَنٌ لَا یَسْتَطِیعُ الْمُؤْمِنُ أَنْ یُغَیِّرَ فِیهَا بِیَدٍ وَ لَا لِسَانٍ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع وَ فِیهِمْ‏ یَوْمَئِذٍ مُؤْمِنُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَیَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ إِیْمَانِهِمْ شَیْئاً قَالَ لَا إِلَّا کَمَا یَنْقُصُ‏ الْقَطْرُ مِنَ الصَّفَا إِنَّهُمْ یَکْرَهُونَهُ بِقُلُوبِهِم‏»^[۴۰۱]: زود است که فتنه­هایی واقع شود که مؤمن نتواند آن را تغییر دهد به دست و نه به زبان. امیر المؤمنین عرض کرد: در ایشان مؤمنان هستند؟ فرمود: بلی. عرض کرد: از ایمانشان چیزی کم می­ کند؟ فرمود: نه مگر مثل آن که باران از روی سنگ صاف چیزی را کم کند. (چون ایشان اگر چه به دست و زبان قدرت تغییر فتنه­ها را ندارند) ولی ایشان به لحاظ قلبی آن –فتنه­ها و انحرافات را- مکروه می­دارند.
۴-۱-۱۸- بودن در مسیرِ خلافِ حرکتِ منحرفین
امام صادق بعد از ذکر بیش از یکصد و بیست مورد انحراف در بیان راهکار فرمود: «… وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّاسَ فِی سَخَطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّمَا یُمْهِلُهُمْ لِأَمْرٍ یُرَادُ بِهِمْ فَکُنْ مُتَرَقِّباً وَ اجْتَهِدْ لِیَرَاکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی خِلَافِ مَا هُمْ عَلَیْهِ فَإِنْ نَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ وَ کُنْتَ فِیهِمْ عَجَّلْتَ إِلَى رَحْمَهِ اللَّهِ وَ إِنْ أُخِّرْتَ ابْتُلُوا وَ کُنْتَ قَدْ خَرَجْتَ مِمَّا هُمْ فِیهِ مِنَ الْجُرْأَهِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمْ أَنَ‏ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ‏ وَ أَنَ‏ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ‏»^[۴۰۲]: و بدان که مردم، گرفتار خشم خدایند و خداوند به آنها مهلت مى‏دهد براى امرى که با آنها خواهد کرد و تو مراقب خویش باش، و بکوش تا خداوند عزّ و جل تو را بر خلاف روش‏ آنها ببیند، و اگر عذابى برایشان فرستاد و تو در میان آنها قرار داشتى، به دریافت رحمت الهى شتافته‏اى، و اگر از آنها جدا باشى آنان گرفتار عذاب شوند و تو از آنچه ایشان در آن هستند، از جسارت بر خداوند عزّ و جلّ، بیرون آمده‏اى. و بدان که خداوند اجر نیکوکاران را تباه نمى‏کند و همانا که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.
۴-۱-۱۹- استغفار
حضرت حجت در سخنانی به علی بن مهزیار فرمود: « یَا ابْنَ الْمَهْزِیَارِ، لَوْ لَا اسْتِغْفَارُ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ لَهَلَکَ مَنْ عَلَیْهَا إِلَّا خَوَاصَّ الشِّیعَهِ الَّذِینَ تُشْبِهُ أَقْوَالُهُمْ أَفْعَالَهُم‏»^[۴۰۳]: پسر مهزیار! اگز نبود استغفارِ بعضی از شماها برای بعضی دیگر، هر کسی که روی زمین بود هلاک می­شد مگر شیعیان خاص که گفتارشان شبیه به کردارشان است.
۴-۱-۲۰- داشتن ورع و محاسن اخلاقی
امام صادق فرمود: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ فَإِنْ مَاتَ وَ قَامَ الْقَائِمُ بَعْدَهُ کَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ أَدْرَکَهُ فَجِدُّوا وَ انْتَظِرُوا هَنِیئاً لَکُمْ أَیَّتُهَا الْعِصَابَهُ الْمَرْحُومَهُ»^[۴۰۴]: هر کس که دوست دارد در شمار یاران امام قائم باشد باید به انتظار باشد و با همین حال انتظار به پرهیز و اخلاق نیکو رفتار کند پس اگر اجلش فرا رسید و امام قائم پس از مرگ او قیام کرد پاداش او همانند پاداش کسى است که امام قائم را درک کرده باشد پس کوشا باشید و به انتظار بنشینید گوارا باد بر شما اى گروهى که مشمول رحمت خدائید.
بخش دوم: راه­های خاص
درونی
۴-۲-۱-۱- مقابله با دنیا طلبی و دنیا پرستی
یکی از معانی کلی روایات آخرالزمان در باب انحرافات این است که ما دچار دنیا طلبی و دنیا پرستی نشویم چنانچه سید رضی در بیان این روایت که رسول خدا فرمود: «إِنَ‏ مِنْ‏ أَشْرَاطِ السَّاعَهِ سُوءَ الْجِوَارِ، وَ قَطِیعَهَ الْأَرْحَامِ، وَ أَنْ یُعَطَّلَ السَّیْفُ مِنَ الْجِهَادِ، وَ أَنْ تُخْتَلَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ»^[۴۰۵]: از نشانه­ های ساعت (ظهور) بد بودن همسایه­ها و قطع شدن صله رحم و تعطیل شدن شمشیرها از جهاد و نیز اینکه به اسم دین، دنیا را طلب می­ کنند.^[۴۰۶] می­فرمایند که: «این روایت از باب مجاز است و مراد از آن، نهی از طلب منافع و مال فناپذیر دنیا از طریق اظهار ورع و پنهان کردن طمع است»^[۴۰۷].
در مقابله با این خصلت به نظر می­رسد که برخی از آثار شوم این خصلت ناپسند را بر روح و جسم انسان متذکر شود که «العاقل یکفیه الاشاره». امامان معصومین در برخی از روایات ما به پیامدهای شوم آن اشاره کرده ­اند که از جمله­ آنها می­توان به موارد زیر اشاره نمود؛
۱- طمع­کاری^[۴۰۸] ۲-تباه شدن خرد^[۴۰۹] ۳- ناشنوا شدن دل از شنیدن حکمت^[۴۱۰] ۴- عذاب دردناک^[۴۱۱] ۵- اندوه بی ­پایان^[۴۱۲] ۶- آرزوی دست نیافتنی^[۴۱۳] ۷-امید نارسیدنی^[۴۱۴].
که با وجود این عواقب خطرناک شایسته انسان عاقل نیست دنبال دنیا خواهی برود.
اما برخی راهکارهای پیشنهادی به قرار زیر است؛
اول؛ زیاد کردن محبت خداوند در دلمان
عشق به خدا اگر در دلی بیاید جا را بر چیزهای دیگر تنگ می­ کند و خود به خود با بزرگ شدن خدا در دل، دنیا و حب آن کم کم از دل بیرون می­رود.
امام صادق فرمود: «إذا تَخَلّى المؤمنُ مِن الدُّنیا سَما و وَجَدَ حَلاوَهَ حُبِّ اللّهِ، و کانَ عندَ أهلِ الدُّنیا کأنَّهُ قد خُولِطَ، و إنَّما خالَطَ القَومَ حَلاوَهُ حُبِّ اللّهِ فلَم یَشْتَغلوا بغَیرِهِ»^[۴۱۵]: هرگاه مؤمن از دنیا کنار کشد بلند مرتبه گردد و شیرینى محبت خدا را دریابد و نزد دنیا پرستان چون دیوانه نماید، در صورتى که شیرینى محبت خدا با آنها درآمیخته است و از این رو دل را جز به او مشغول نکرده اند.
باز ایشان در روایت دیگری فرمود: «حُبُّ اللّه ِ إذا أضاءَ على سِرِّ عَبدٍ أخْلاهُ عن کُلِّ شاغِلٍ ، و کُلُّ ذِکْرٍ سِوى اللّه ِ عند ظُلمه، و المُحِبُّ أخْلَصُ النّاسِ سِرّا للّهِ، و أصْدقُهُم قَولاً، و أوْفاهُم عَهْدا»^[۴۱۶]: هرگاه نور محبّت خدا بر درون بنده اى بتابد، او را از هر مشغله دیگرى تهى گرداند. هر یادى جز خدا تاریکى است. دلداده خدا پاکدل ترین مردم براى خدا است و راست گوترین و وفادارترین آنها به عهد و پیمان است.
دوم؛ موعظه
شنیدن موعظه از راه­های کم کردن غفلت­ها و گرد و غبارهای دنیاست و هر کس در هر مقامی که باشد نیاز به موعظه دارد. چنانچه برخی از روایات به پذیرش نصیحت توصیه کرده ­اند؛
عمر بن خطاب روایتی نقل می­ کند که: «اَقْبَلِ‏ النَّصِیحَهَ وَ لَا تُعَارِضْ بِالْحَمِیَّهِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ سَیَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ التَّزْکِیَهُ لَهُمْ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِنَ النَّصِیحَه»^[۴۱۷]: نصیحت را بپذیر و به وسیله نادانی -با نصیحت یا هر چیز دیگری- معارضه نکن چرا که از رسول خدا شنیدم که می­فرمود: روزگاری بر مردم خواهد آمد تزکیه و خودسازی را از نصیحت بیشتر دوست می­دارند. [یعنی حاضرند از روی کبر و غرور به خود سازی بپردازند ولی نصیحت دیگران را در مسیر کمال و خیرخواهی نپذیرند].
سوم؛ مقایسه در امور مادی با پایین تر از خود
که اولاً باعث می­ شود انسان به جای گله و شکایت به شکر و رضایت برسد لذا وقتی می­بینیم کسانی هستند که خیلی پایین­تر از ما هستند غصه و ناراحتی کم می­ شود مثلاً گاه انسان فکر می­ کند بلای خودش بزرگ­ترینِ بلاهاست ولی وقتی می­بیند دیگران بزرگتر و بدترش را دارند آرام می­گیرد.
و ثانیاً دیگر حرص نمی­زنیم و گمان نمی­کنیم که عقب افتاده­ایم زیرا عقب­تر از ما هم وجود دارد.
لذا این وقتی است که انسان پایین­تر از خود را ببیند ولی وقتی به بالاتر از خود نگاه کند دچار حرص و غم و غصه و … می­ شود و آرام و قرار از او گرفته می­ شود.
چهارم؛ یاد مرگ
که باعث می­ شود انسان رابطه­اش را با دنیا درست کند و افکار انسان را تنظیم کند تا از لذات زود گذر دنیا دل بکند و متوجه آخرت گردد.
امام علی فرمود: «کانَ ضِحکُ النبیِّ التبسُّمَ ، فاجتازَ ذاتَ یومٍ بِفِئَهٍ مِن الأنصارِ و إذا هُم یَتَحَدَّثُونَ و یَضحَکُونَ بِمِلءِ أفواهِهِم، فقالَ: یا هؤلاءِ، من غَرَّهُ مِنکُم أمَلُهُ و قَصَرَ بهِ فی الخَیرِ عَمَلُهُ، فَلْیَطَّلِعْ فی القُبورِ و لْیَعتَبِرْ بِالنُّشُورِ، و اذکُرُوا المَوتَ فإنّهُ هادِمُ اللذّاتِ»^[۴۱۸]: خنده پیامبر لبخند بود. روزى بر گروهى از انصار گذشت که با هم صحبت مى­کردند و باصدای بلند مى­خندیدند ، ایشان فرمود: اى جماعت! هر یک از شما که آرزو فریبش داده و در کار خیر کوتاهى کرده است، باید سرى به قبرستان بزند و از مبعوث شدن مردگان –در روز قیامت- عبرت بگیرد. و به یاد مرگ باشید ، چرا که یاد مرگ لذّت­ها را نابود می­ کند .
۴-۲-۱-۲- مقابله با نفس
در راهکار مقابله با نفس، اهل بیت راهکارهای فراوانی ارائه داده­اند که برخی از آنها به قرار زیر است:
۴-۲-۱-۲-۱- اراده و خواست درونی خودِ شخص

علاوه بر این، در این مرحله از تحلیل این یافته به دست آمد که ساختار سازمانی بازدارنده با رضایت تحصیلی دارای رابطه­ منفی معناداری می­باشد. این یافته­ با نتیجه­ تحقیقات هوی و همکاران (۱۹۸۳و ۱۹۹۶)، آرچس (۱۹۹۱)، هوی و سوئیتلند (۲۰۰۱)، هوی و میسکل (۲۰۰۵ و ۲۰۰۸) و دفت (۱۹۹۵) همسو می­باشد. در این خصوص هوی و همکاران (۱۹۹۶) اذعان نمودند، در ساختار سازمانی بازدارنده به دلیل تأکید بر کنترل متمرکز امور، اجرای دقیق استانداردها و همچنین عدم توجه به انتظارات ذی­نفعان آموزشی، توجهی به تأمین رضایت تحصیلی آنها نخواهد شد.
بین سرمایه اجتماعی بخش­ها با رضایت تحصیلی دانشجویان رابطه­ منفی معناداری وجود دارد. نتیجه­ این بخش از پژوهش با یافته پژوهشی اندو و هارپل (۱۹۸۲) مبنی بر تأثیر ساختار اجتماعی آموزش بر میزان رضایتمندی دانشجویان از دانشگاه همراستا و با نتیجه­ تحقیق کلمن (۱۹۹۰ب) مبنی بر وجود رابطه مثبت بین افزایش میزان سرمایه اجتماعی در محیط­های آموزشی با افزایش دستاوردهای تحصیلی فراگیران ناهمراستا می­باشد. دست­یابی به این یافته پژوهشی به این معناست که سرمایه اجتماعی موجود در بخش­های آموزشی دانشگاه قلمرو پژوهش از کارکرد درونی مثبت و کارکرد بیرونی منفی برخوردار می­باشند.
بر مبنای مهم­ترین یافته به دست آمده در این پژوهش، این نتیجه حاصل شد که نوع ساختار سازمانی دانشگاه و سرمایه اجتماعی بخش­ها در تعامل با همدیگر، پیش ­بینی­­کننده­ معناداری برای رضایت تحصیلی دانشجویان می­باشند. به این ترتیب که بین نوع ساختار سازمانی تواناساز و رضایت تحصیلی دانشجویان رابطه­ مثبت و بین ساختار سازمانی بازدارنده و سرمایه اجتماعی بخش­ها با رضایت تحصیلی دانشجویان رابطه­ منفی معناداری وجود دارد. در توضیح و تبیین این یافته پژوهشی می­توان گفت، زمانی که دو متغیر نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی در تعامل با هم قرار می­گیرند، هر چند همچنان دارای توان پیش ­بینی­گنندگی معناداری برای رضایت تحصیلی دانشجویان می­باشند، اما به دلیل تأثیرپذیری از متغیر دیگر توان پیش ­بینی­کنندگی آنها در مقایسه­ با زمانی که به تنهایی مورد بررسی قرار می­گیرند، کاهش می­یابد. البته این مقدار کاهش به طور قابل ملاحظه­ای برای سرمایه اجتماعی بیشتر است. از علل احتمالی چنین نتیجه­ای می­توان به غلبه­ ویژگی­های ساختار سازمانی تواناساز دانشگاه بر کارکرد منفی سرمایه اجتماعی بخش­ها اشاره کرد.

تفاوت معناداری بین ادراک دانشجویان از ابعاد مختلف رضایت تحصیلی وجود دارد. به این ترتیب که بیشترین میانگین رضایت تحصیلی دانشجویان مربوط به بُعد رضایت از تحصیل، رضایت از استاد، رضایت از همکلاسی، رضایت از پیشرفت تحصیلی، رضایت از محیط تحصیلی و در نهایت رضایت از شیوه­ ارزیابی آموزشی می­باشد.
تفاوت معناداری بین ادراک اساتید در گروه ­های مختلف آموزشی پیرامون نوع ساختار سازمانی غالب در دانشگاه و مطلوبیت سرمایه اجتماعی وجود ندارد. چنین نتیجه­ای بیانگر این است که همه اساتید بر غالب بودن نوع ساختار سازمانی بازدارنده و همچنین میزان مطلوبیت سرمایه اجتماعی در حد متوسط، اتفاق­نظر دارند. لذا می­توان گفت ساختار سازمانی بازدارنده در قلمرو تعاملی اساتید تسری دارد و سرمایه اجتماعی موجود در بخش­های مختلف دانشگاه نیز همسان است.
بیشترین میزان رضایت تحصیلی دانشجویان به ترتیب مربوط به دانشجویان در گروه ­های آموزشی علوم انسانی، کشاورزی و دامپزشکی، علوم پایه، فنی و مهندسی و هنر و معماری است. این با نتیجه­ تحقیق جونز (۱۹۹۹) مبنی بر وجود تفاوت معنادار بین میزان رضایت تحصیلی دانشجویان در گروه ­های مختلف آموزشی همسو می­باشد.

۵ ـ ۶ ـ محدودیت­های پژوهش

۵ ـ ۶ ـ ۱ ـ محدودیت­های پژوهشی

نو بودن موضوع و متغیرهای اساسی پژوهش و در نتیجه فقدان پژوهش­های مرتبط با موضوع پژوهش
عدم دسترسی به منابع فارسی قابل ملاحظه پیرامون موضوع و متغیرهای پژوهش
اتکا به پرسشنامه به عنوان تنها ابزار گردآوری اطلاعات
محدود بودن نمونه­ پژوهش

۵ ـ ۶ ـ ۱ ـ محدودیت­های اجرایی

دسترسی نسبتاً مشکل به اساتید دانشکده­ های مختلف و جلب همکاری آنان
عدم همکاری برخی از اساتید و دانشجویان در تکمیل پرسشنامه ­ها
طولانی بودن مدت زمان فرایند اداری به منظور دریافت مجوز جهت توزیع پرسشنامه ­ها در دانشکده ­ها

۵ ـ ۷ ـ پیشنهادهای پژوهش

۵ ـ ۷ ـ ۱ ـ پیشنهادهای پژوهشی

انجام این پژوهش­ در قلمرو وسیع­تری از دانشگاه شیراز یا سایر دانشگاه­ها
شناسایی سایر عوامل مؤثر بر رضایت­مندی دانشجویان از تحصیل و دانشگاه به ویژه بررسی عوامل مؤثر بر رضایت­مندی آنها از همکلاسی­ها و شیوه ­های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی
بررسی سرمایه اجتماعی موجود در بین سایر مخاطبان و ذی­نفعان آموزشی مانند مدیران، کارمندان و دانشجویان و در نهایت مقایسه­ و جمع­بندی نتایج آنها با یکدیگر
بررسی تأثیر تعاملی نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی در ارتباط با سایر متغیرهای سازمانی نظیر تعهد و وفاداری اعضا به دانشگاه، میزان انگیزش آنها، انسجام درونی و بیرونی دانشگاه، جوّ آموزشی و سازمانی و …

۵ ـ ۷ ـ ۱ ـ پیشنهادهای کاربردی

با نظر به اینکه در این پژوهش این یافته به دست آمد که از نظر اساتید ساختار سازمانی غالب در دانشگاه شیراز، از نوع بازدا
رنده می­باشد، لازم است مدیران و مسئولان دانشگاهی از طریق اصلاح و بهبود بسیاری از قوانین و فرایندهای سخت و غیرقابل تغییر دانشگاهی و توسعه جوّی از اعتماد و مشارکت، بستر مناسب برای سوق دادن ساختار سازمانی دانشگاه به سوی ساختار سازمانی تواناساز را فراهم آورند.
با توجه به یافته­های این بخش از پژوهش مبنی بر وجود رابطه­ مثبت بین ساختار سازمانی تواناساز با رضایت تحصیلی دانشجویان، مدیران و مسئولان دانشگاهی باید از طریق اصلاح برنامه­ ها، قوانین و فرایندهای موجود، توسعه جوّی از اعتماد و مشارکت بین ذی­نفعان آموزشی، شرایط افزایش میزان رضایت­مندی دانشجویان را فراهم آورند.
با توجه به اینکه در این پژوهش این نتیجه حاصل شد که سرمایه اجتماعی موجود در بخش­های دانشگاه دارای کارکرد بیرونی منفی می­باشد، لازم است مدیران و مسئولان دانشگاهی و به خصوص مسئولان بخش­های آموزشی، تقویت و انسجام شبکه ­های اجتماعی، بهبود فضای موجود در بخش­ها و افزایش اعتماد اجتماعی افراد به همدیگر را جهت تبدیل کارکردهای بیرونی منفی سرمایه اجتماعی به کارکرد مثبت مورد توجه قرار دهند.
با نظر به اینکه در این پژوهش این نتیجه حاصل آمد که سرمایه اجتماعی موجود در بخش­ها از نوع پیوندی (مختص گروه ­های همگن) است، لازم است مدیران و مسئولان دانشگاهی از طریق افزایش شبکه ­های اجتماعی و توسعه الگوهای ارتباطی میان آنها، بستر مناسب برای تبدیل سرمایه اجتماعی پیوندی به سرمایه اجتماعی پل­زننده (مختص گروه ­های ناهمگن) و ارتباطی (بیانگر روابط افراد و گروه­ ها به صورت افقی و عمودی است)را فراهم آورند.
از آنجا که جلب رضایت دانشجویان ـ به عنوان اعضا و خدمت­گیرندگان اصلی دانشگاه ـ در استمرار بقا و موفقیت دانشگاه در محیط حائز اهمیت است، شناسایی انتظارات و عوامل مؤثر بر رضایت دانشجویان و تلاش جهت تأمین آنها امر مهمی است که باید از سوی مدیران و مسئولان دانشگاهی مورد توجه ویژه قرار گیرد.
در این پژوهش مشخص شد، زمانی که نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی در تعامل با همدیگر قرار می­گیرند، ساختار سازمانی تواناساز می ­تواند اثر منفی سرمایه اجتماعی را خنثی کند. با نظر به این نکته و نیز یافته دیگر این پژوهش مبنی بر غالب بودن ساختار سازمانی بازدارنده در دانشگاه شیراز، شایسته است مدیران و مسئولان دانشگاهی علاوه بر تغییر نوع ساختار سازمانی موجود و سوق دادن آن به سمت ساختار سازمانی تواناساز، اولاً زمینه­ای برای بهره­مندی دانشگاه از پیامدهای مطلوب ساختار تواناساز را فراهم سازند. ثانیاً از طریق توسعه ساختار تواناساز، زمینه­ای برای خنثی­سازی کارکرد منفی سرمایه اجتماعی موجود در بخش­های دانشگاه را فراهم آورند.
بر اساس یافته دیگر این پژوهش مبنی بر کارکرد منفی سرمایه اجتماعی و همچنین یکسان بودن این وضعیت در بخش­های آموزشی قلمرو پژوهش و با نظر به نقش سرمایه اجتماعی در کاهش هزینه­ های مدیریتی، افزایش میزان تعاون و همکاری افراد، تعهد درونی، مقبولیت اجتماعی، افزایش میزان خلاقیت، نوآوری، مشارکت، تعهد، امنیت، توانمندی، انسجام اجتماعی و استمرار تحصیل و یادگیری در محیط­های آموزشی، توجه به توسعه و بهسازی سرمایه اجتماعی و خنثی کردن کارکرد منفی آن، توسط مدیران و برنامه­ ریزان دانشگاهی ضروری است. در این راستا، مسئولین دانشگاه باید تلاش نمایند از طریق تغییر نوع ساختار سازمانی موجود، توسعه شبکه ­های اجتماعی کارآمد و فروپاشی برخی شبکه ­های اجتماعی کژکارکرد موجود، توسعه جوّی از اعتماد و اطمینان در بین ذی­نفعان آموزشی به ویژه اساتید و دانشجویان و همچنین اصلاح و بهبود هنجارهای اجتماعی در دانشگاه، زمینه­ تغییر و توسعه سرمایه اجتماعی موجود در دانشگاه، به سوی یک سرمایه اجتماعی مثبت و مولد را فراهم آورند.
بر مبنای این یافته پژوهشی مبنی بر وجود تفاوت بین میزان رضایت­مندی دانشجویان در گروهای مختلف آموزشی، بررسی و مقایسه­ علل و عوامل مؤثر بر میزان رضایت تحصیلی دانشجویان در رشته­ها و گروه ­های مختلف آموزشی، می ­تواند سرنخ­های مفیدی را برای برنامه­ ریزی و اقدام مدیران و مسئولان دانشگاهی جهت ارتقای هر چه بیشتر فراهم آورد. لذا شایسته است، این موضوع از طریق پژوهش مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
با نظر به اینکه دانشجویان بُعد رضایت از ارزیابی پیشرفت تحصیلی را به عنوان ضعیف­ترین بُعد رضایت­ تحصیلی خود ارزیابی کرده ­اند و با توجه به اینکه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در تحقق اهداف دانشگاه­ها دارای نقش تعیین کننده ­ای می­باشد، مدیران و برنامه­ ریزان دانشگاهی بایستی ضمن ترغیب اساتید به استفاده از روش­های متنوع ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، اهداف و نتایج حاصل از ارزشیابی را نیز برای دانشجویان بیان کنند تا از این طریق میزان رضایت­مندی دانشجویان از تحصیل را ارتقا دهند.
فهرست منابع

فهرست منابع فارسی

اسکات، ریچارد (۱۳۸۷). سازمان­ها: سیستم­های عقلایی، طبیعی و باز. ترجمه­ی حسن میرزایی اهرنجانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).
اکبری، امین (۱۳۸۳). نقش سرمایه اجتماعی در مشارکت، بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت سیاسی ـ‌‌ اجتماعی. دانشکده­ی علوم اجتماعی. دانشگاه تهران.
امیر­کافی، مهدی (۱۳۸۰). اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن. نمایه­ی پژوهشی. سا
ل پنجم. شماره­ ۱۸، صص۱۰ ـ ۴۲٫
امین بیدختی، علی اکبر و نظری، ماشاءالله (۱۳۸۸). ارائه­ یک مدل نظری برای نهادینه­سازی مؤلفه­ های سرمایه اجتماعی جهت بهبود عملکرد اقتصادی. راهبرد یاس، شماره­ ۱۹، صص ۵۵ ـ ۷۵٫
بیکر، و. (۱۳۸۲). مدیریت و سرمایه اجتماعی. سید مهدی الوانی و محمدرضا ربیعی. تهران: سازمان مدیریت صنعتی.
تاجبخش، کیان (۱۳۸۴). سرمایه­­ی اجتماعی و سیاست اجتماعی. رفاه اجتماعی، سال سوم، شماره­ ۱۰٫
ترک­زاده، جعفر؛ محترم، معصومه (زیرچاپ). بررسی رابطه­ نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی گروه ­های آموزشی در دانشگاه شیراز. فرایند مدیریت و توسعه.
ترک­زاده، جعفر؛ محترم، معصومه (زیرچاپ). تدوین و ارائه­ الگویی یکپارچه از سرمایه اجتماعی و پیامدهای آن. مطالعات مدیریت انتظامی.
جورابچی، زینت (۱۳۸۱). بررسی آموزش بالینی رشته مامایی در ابعاد برنامه­ ریزی، کیفیت و کمیت از دیدگاه مربیان و دانشجویان مامایی. مجله­ی ایرانی آموزش در علوم پزشکی، شماره ۷، ص ۴۴٫
حسینی­بهشتی، علیرضا و هادوی، حسین. (۱۳۸۵). نقش اعتمادسازی در افزایش مشارکت عمومی از دیدگاه امام خمینی (ره). نامه­ی علوم اجتماعی. شماره­ ۲۹، زمستان، صص ۱۱۳ـ ۱۳۲٫
حمیدی، مهرزاد (۱۳۸۲). تبیین و تحلیل ارتباط ساختار سازمانی با تعهد سازمانی و اثربخشی سازمان تربیت بدنی از دیدگاه کارشناسان ارشد حوزه­ ستادی. طرح پژوهشی سازمان تربیت بدنی.
خائف­الهی، احمدعلی و متقی، پیمان. (۱۳۸۶). ارائه­­ی الگوی فرایندی خلق دانش سازمانی: تبیین نقش اعتماد در خلق دانش. اولین کنفرانس ملی مدیریت دانش.

کنترل عوامل فشارزا فقط بر عهده مدیران نیست، مسئولان رده­های بالاتر نیز در کنترل عوامل استرس زا می‌‌توانند سهم به سزایی داشته باشند. بررسی تفاوت تاثیر عوامل استرس زا بر مدیران زن و مدیران مرد و تفاوت تاثیر عوامل استرس زا بر مدیران با تجربه و مدیران تازه کار از اهداف دیگر پژوهش حاضر است
۱-۴-اهداف پژوهش:
هدف کلی ­این پژوهش بررسی­ رابطه­ بین عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت­ استرس در بین ­مدیران مدارس متوسطه­ شهرستان ­بندر ماهشهر درسال تحصیلی ۹۲-۱۳۹۱می باشد .
اهداف جزئی
۱- تعیین عامل غالب ­استرس ­زا از دیدگاه­ مدیران ­مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر.
۲- تعیین راهکار غالب مدیریت استرس مدیران ­مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر.
۳- بررسی رابطه بین عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت استرس در بین مدیران مدارس­ متوسطه شهرستان بندر ماهشهر
۱-۵- پرسشهای پژوهش:
۱- عامل استرس زای غالب از دیدگاه مدیران مدارس­ متوسطه شهرستان بندر ماهشهرکدام است؟
۲- راهکار غالب مدیریت استرس مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر کدام است ؟

1. 1. آیا بین عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت استرس در بین مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر رابطه وجود دارد؟

۱-۶-تعریف مفهومی متغیرها:
۱-۶-۱- عوامل استرس زا:
عوامل بوجودآورنده استرس وضعیت ها و حوادث بسیار زیاد و متنوعی از قبیل: ناکامی در زندگی، بیماری، کثرت وظایف، تعارضات بین فردی و غیره که باعث ایجاد فشار عصبی در افراد می‌شوند را عوامل بوجود آورنده استرس می­گویند. که در این پژوهش عوامل بوجودآورنده استرس براساس نظر(مقیمی، ۱۳۹۰) شامل عوامل (عجله کاری، رقابتی بودن، حرص زدن، انجام کار بدون برنامه ریزی، محیط فیزیکی، تضاد شغل، ابهام نقش) می‌باشد.
۱-۶-۲- راهکارهای مدیریت استرس:
روش­ها و راههایی که برای کاهش و کنترل استرس به کار گرفته می‌شود که براساس نظر (مقیمی، ۱۳۹۰) شامل موارد هفتگانه‌ی ؛ ایجاد خوش بینی، مدیریت زمان، فعالیت تفریحی، ورزش بدنی، بدن را در حالت استراحت قرار دادن، رژیم غذایی و افراد دیگر را سنگ صبور قرار دادن می باشد.

۱-۷-تعریف عملیاتی متغیرها:
۱-۷-۱- عوامل استرس زا:
در این پژوهش عوامل استرس زا بر اساس نمره­ای که مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر به پرسشنامه عوامل استرس زا (اورلی و گیرادتو^[۲۱]، ۱۹۸۰) اختصاص داند، مشخص شد.
۱-۷-۲- راهکارهای مدیریت استرس:
در این پژوهش راهکارهای مدیریت استرس بر اساس نمره ای که مدیران مدارس شهرستان بندر ماهشهربه پرسشنامه راهکارهای مدیریت استرس(کوبین و همکاران،۱۹۹۰) اختصاص داند، مشخص شد.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مقدمه:
در این فصل ابتدا مبانی نظری پژوهش در مورد تاریخچه استرس، تعاریف، منابع، نشانه­ها، پیامدهای استرس و … مطرح میگردد. و سپس پژوهش­های پیشین داخلی و خارجی بررسی شده و در نهایت مدب مفهومی پژوهش ارائه می­گردد.
۲-۱- پیشینه نظری
۲-۱-۱-سیر تاریخی مطالعات استرس
اصطلاح استرس از زبان انگلیسی گرفته شده و معادل دقیق آن در فارسی کلمه “فشار” است، البته معنای وسیع و طیف گسترده آن را نمی­رساند (شاملو، ۱۳۶۳). این اصطلاح تقریباً از قرن پانزدهم در زبان انگلیسی مورد استفاده قرار گرفت. در این زبان کلمه استرس به معنای فشار یا کشش فیزیکی به کار می­رفت . تا قرن هفدهم کاربرد آن در حوزه های مهندسی معماری تعمیم یافت و از آن پس این کلمه در مفهو م سختی و فلاکت در مورد انسا ن نیز مورد استفاد ه قرار گرفت. به عبارت دیگر، فشار وارد بر فرد جانشین فشار وارد بر شیء شده بود. در اوایل قرن بیستم بعضی از پژوهشگران استرس را در ارتباط با اختلالا ت روان­تنی مطرح کردند. سپس در سال ۱۹۳۰ سلیه تمایز بین علت اختلالات بدنی و آثار آن را مطرح کرد. او علل یا محرک­های خارجی را عامل استرس و حالت عدم تعادل بدن را استر س نامید (شفر^[۲۲] ، ۱۹۸۲)
برای شناسایی بیشتر واژه استرس باید به تاریخچه آن بازگشت، یعنی زمانی که از این واژه برای رسانیدن مفهوم فشار فیزیکی استفاده می­شد. فیزیک دانان ثابت می­ کنند که بین نیروی وارد بر واحد سطح و فشار حاصل از آن رابطه مستقیم وجود دارد بدین معنا که اگر یک نیوتن نیرو بر یک متر مربع سطح وارد کنیم، یک پاسکال فشار خواهیم داشت؛ رابطه بین این سه مؤلفه را به (A) و مترمربع واحد سطح (F) نیوتن واحد نیرو، (P) نشان می‌دهند که در آن (پاسکال واحد فشار( P = FA صورت فرمول است و هر چه نیرو افزایش یابد، درصورتیکه سطح ثابت باشد، فشار به همان نسبت یا اندازه افزایش می­یابد.
سلیه ^[۲۳](۱۹۵۰) تعریف کاملاً نوینی برای استرس ارائه داد. وی با تأکید بر سیستم غدد درونریز اظهار داشت که در ارگانیسم هر عامل یا محرکی می ­تواند تغییرات حفاظتی و سازگارکننده­ای به وجود آورد. به نظر او هر محرک تنش­زا، اگر فشار کافی داشته باشد، ممکن است به ایجاد واکنشی که او آن را سندرم سازگاری کلی نامید، منجر شود.
سلیه به هنگام طرح تاریخی این موضوع چنین می­گوید: استرس عبارت است از مجموعه واکنش­های غیراختصاصی که تحت تأثیر محرک های گوناگون در ارگانیسم ایجاد می­ شود. استرس از نظر ماهیت، اختصاصی است، اما منشأ غیراختصاصی دارد. اختصاصی بودن ماهیت آن یعنی اینکه دارای تغییرات کلیشه­ای یکسان و ویژه­ای است که مهم­ترین آنها عبارتند از: واکنش غده قشری فوِق کلیوی، کاهش میزان ائوزینوفنل در خون و رشد زخم در دستگاه گوارش. غیراختصاصی بودن آن از این نظر است که استرس براثر محرک های گوناگون به وجود می ­آید (فایلا^[۲۴]، ۱۹۹۱ ؛ آیزنک^[۲۵]، ۲۰۰۰ ). البته سلیه در ابتدا تصور می­کرد که استرس فقط تحت تأثیرعوامل زیان آور، ایجاد می­ شود، ولی بعدها عنوان کرد هرچیز خوشایند و ناخوشایند موجب بروز استرس می­ شود. استرس و اضطراب دو واکنش طبیعی ارگانیسم در موقعیت­های تهدیدکننده­اند که بدون آنها بقای نوع انسان به خطر می­افتد. استرس عاملی است که انسان را در مواجهه با مسائلی که از آنها شناختی ندارد یا اتفاقاتی که به وضوح ما را مورد تهدید قرار می­دهد، آماده می­سازد. استرس با تشدید جریان خون موجب افزایش فعالیت می‌شود و می ­تواند در دستیابی به اهداف موردنظر مفید واقع شود. ولی میزان زیاد یا طولانی مدت آن نه تنها دیگر مفید نیست، بلکه زیانبار است.
اشخاصی که درباره استرس اطلاع کمی دارند، اغلب آن را نوعی نیروی خارجی نیرومند می پندارند که نسبت به آن کنترل اندکی دارند. آنها احساس می کنند در صور ت امکان باید از این فشارها ممانعت به عمل آورند، ولی چنانچه برای شخص امکان گریزی وجود نداشته باشد، باید آن را تحمل کند؛ ولی باید ذکر کرد که در مورد استر س عمل خودکار یا گریز ناپذیر وجود ندارد. هریک از ما در مواجهه با موقعیت بالقوه پرتنش به شیوه کاملاً متفاوتی واکنش نشان می­دهیم و به انتخاب سبک مقابله با آن می­پردازیم. ما می­توانیم راهی را انتخاب کنیم که خود را دچار درماندگی کنیم یا از تجربیات خود لذت ببریم. در استرس عواملی چون زمینه، شرطی شدن، تجربه ­های پیشین، مدت زمان و شدت استرس نقش مهمی دارند. واکنش هر فرد در مقابل استرس از الگوی پیچیده افکار و رفتار او نشأت می گیرد. برای مثال، ما بر اساس نوع عقیده­مان نسبت به خود و جهان و چگونگی ارضای خود به تنش پاسخ می­گوییم. همچنین واکنش ما در مقابل تنش به میزان کنترل ما بر زندگی، و وضعیت فعل و انفعالات شخصی و وضعیت جسمانی­مان بستگی دارد. این عوامل و بسیاری دیگر از عوامل حد خاصی از تنش را برای هریک از ما به وجود می­آورند. اگر بتوانیم با استرس­ها به­ طور صحیحی برخورد کنیم، استرس دوستی می­ شود که ما را برای مواجهه با مسائل زندگی نیرو می­دهد، ولی اگر با ضعف با آن برخورد کنیم و اجازه دهیم از کنتر ل ما خارج شود، به شکل دشمنی در می ­آید و موجب بروز بیماری­های مختلف بویژه امراض شدید قلبی و ضعف اندام­های بدن می­ شود.
۲-۱-۲- مفاهیم استرس:
استرس، در قرن حاضر یکی از مهم ترین زمینه ­های پژوهش در علوم مختلف به شمار می‌آید. این موضوع توجه دانشمندان رشته‌های مختلف اعم از پزشکان، روان شناسان، فیزیولوژیستها، زیست شناسان و جامعه شناسان را به خود جلب کرده است و هریک جنبه هایی از استرس و عوارض آن را مورد بررسی قرار داده‌اند در دهه­های اخیر همکاری این متخصصان به شکل­ گیری رشته­هایی چون (روان شناسی سلامت)، ( طب روان­تنی)، (طب رفتاری) منجر شده است که تاثیر استرس را بر رفتار، بهداشت روانی و اختلال‌های روان تنی مورد توجه قرار داده­اند.
امروزه به دلیل گسترش عوامل تنش­زا و کاهش توان مقابله انسان در برابر آنها) به دلیل تغییر سبک زندگی( استرس به پدیده ای پیچیده و بزرگ تبدیل شده است، چرا که تحت تأثیر عوامل متعدد و تعامل میان آنها قرار دارد. از مهم ترین پدیده­هایی که به استرس می­انجامند، می­توان از مهاجرت به شهرهای بزرگ یا کشورهای بیگانه، صنعتی شدن، تحولات روزافزون و سریع علم وفناوری، افزایش جمعیت، عدم پایبندی به آداب و رسوم گذشته، تغییر روابط خانوادگی، تغییر نقش اعضای خانواده، گسستگی روابط خانوادگی، جنگ، اضطراب فراگیر در مورد جنگهای هسته­ای، فقر، معلولیت، بیماری‌های مزمن و تغییر ارزش­های فرهنگی و اجتماعی نام برد (فریدنبرگ و لوی، ۱۹۹۳)
بدیهی است که استرس بخش جدایی ناپذیر زندگی بشر است، بنابراین لازم است که تمامی افراد با راه ­ها و راهبردهای مقابله با آن آشنا باشند. با شناخت عوامل ایجادکننده استرس می­توان زمینه مقابله با آن را مهیا کرد. صور مختلف حمایت­های اجتماعی، زمینه را برای بازداری و کاهش مشکلات عاطفی و روانی فراهم می­ کند. شدت واقعه تنش­زا، نوع آن، ویژگی­های شخصیتی فرد، سن و تجارب گذشته، از مهمترین متغیرهایی هستند که در اتخاذ روش مقابله تأثیر دارند.
حوادثی مانند مر گ عزیزان، سیل، زلزله، بیماری­های مزمن و طلاق، از جمله رویدادهایی هستند که تقریباً در بیشتر افراد استرس ایجاد می­ کنند. میزان تأثیر پاره­ای از رویدادها بر وضع جسمانی و روانی فرد در دوره­ های خاصی از زندگی با سایر دوره­ها متفاوت است .برای مثال، به نظر می­رسد استرس ناشی از مرگ والدین در کودکی بیش از سایر دوره­ های زندگی بر سلامت روانی افراد تأثیر می­ گذارد. همچنین استرس ناشی از تعارض با والدین معمولاً در نوجوانی افزایش می­یابد. واکنش به استرس می ­تواند در سازگاری فردی نقش مهمی داشته باشد، افراد در ارزیابی رویدادهای تنش زا با یکدیگر تفاوت دارند. آنان به گونه های متفاوت با استرس سازش پیدا می­ کنند و آن را کاهش می­ دهند.
ویژگی­های شخصیتی نیز در ارزیابی و در نتیجه سازگاری فرد با استرس تأثیر دارند، به طوری که گاه دو فرد در مقابل رویداد مشخصی به گونه ای کاملاً متفاوت واکنش نشان می­ دهند. وقوع یک رویداد می ­تواند در فردی سبب بروز اضطراب شدید، افسردگی یا سایر بیماری­های جسمانی و روانی شود، درحالی که همین رویداد ممکن است بر فرد دیگری تأثیر چندان منفی نداشته باشد یا در رفتار او تغییری جزئی ایجاد کند.
ارگانیسم برای سازگاری با موقعیت­های تنش زا باید کوشش­هایی فراتر از ظرفیت خود به کار برد و پاسخ های مطلوب فیزیولوژیک، روا نشناختی و رفتاری ارائه کند. میزان تحمل افراد در مقابل موقعیت­های تنش­زا، متفاوت است که میزان سازگاری انسان را نسبت به محیط نشان می­دهد .برخی از افراد آستانه مقاومت بالایی دارند و در مقابل استرس آسیب کمتری می­بینند .واکنش­های شناختی، عاطفی، رفتاری و جسمانی، ازجمله واکنش­هایی هستند که افراد در برخورد با استر س نشان می­ دهند.
استرس به عنوان یک حقیقت در زندگی مدرن امروزی، مطرح است که بدون شناخت کافی، مدیریت آن میسر نخواهد بود. نخستین گام در کسب شناخت، آشنایی با تعاریف گوناگون این پدیده است. سالی (۱۹۸۳)، استرس را به این صورت تعریف کرده است “پی­آمدی که بر اثر تقاضای محیطی بر روی اورگانیسم به وجود می ­آید"؛ اما در نگاهی جامع، بیر و فرانز (۱۹۸۴) برای شناسایی استرس، سه طریق اصلی را مطرح کرده ­اند.
۱-به عنوان یک محرک محیطی (نیروی تحمیل شده به یک فرد)
۲-به عنوان واکنش جسمانی و روانی فرد به یک محرک
۳-به عنوان کنش و واکنش بین فرد و شرایط
در توضیح استرس به عنوان محرک چنین گفته شده است ” اتفاقات و رویدادهای محیطی که تقاضاهایی را روی فرد به وجود می­آورند، تا اندازه ای قابل تحمل هستند که برای فرد استرس زا نباشد"در توضیح استرس به عنوان یک پاسخ، این طور توضیح داده شده است که در این حالت، استرس به خاطر اینکه بار زیادی بر فرد وارد می ­آورد، شکل می­گیرد. سلی (۱۹۶۵) گفته است استرس یک واکنش غیر مشخص بدن به یک تقاضا است که در معرض واکنش یا پاسخ به یک محرک، به فشار یا استرس منجر می­گردد. به بیان دیگر این نگرش به این مطلب تأکید دارد که پاسخ­های گوناگون استرس در افراد و شرایط گوناگون متفاوت هستند (گیگان و همکاران، ۲۰۰۳). در حال حاضر، استرس مرتبط با شغل در هر حرفه ای و بیش تر از یک دهه­ گذشته در حال رخ دادن است و به­ عنوان موضوعی جدی در ارتباط با سلامتی مطرح است (لو و همکاران، ۲۰۰۳). بنابراین مطالعه آن بسیار مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات بی شماری استرس را از ابعاد اجتماعی، روانشناسی و پزشکی مورد بررسی قرار داده اند. از دیدگاه محیط کاری، محققان منبع اصلی استرس شغلی را محیط کاری و حرفه ای فرد می­دانند. تحقیقات دیگری تفاوت های فردی را مرکز توجه خود قرار داده اند و به بررسی استرس شغلی از این دیدگاه پرداخته اند (گانستر و چبرک، ۱۹۹۹)
طبق رویکرد” مؤسسه ملی سلامت و ایمنی شغلی” (۱۹۹۹)، استرس شغلی پاسخ­های هیجانی آزاردهنده‌ای است که در صورت عدم تناسب بین خواسته ­ها و الزامات شغل و استعداد فرد و یا منابع و نیازهای کارگر بروز می‌کند. طبق نظر محققان این مؤسسه، اغلب استرس شغلی و چالش، به یک معنی و مترادف با یکدیگر به کار می­روند، در حالیکه این دو مفهوم از هم جدا هستند. چالش، از لحاظ جسمانی و روانی، به فرد انرژی و نیرو می‌بخشد و افراد را در جهت آموختن مهارت های جدید در شغلشان بر می­انگیزد. بنابراین، چالش یک عامل مهم و سازنده برای سلامتی و بهره­وری است (………،۲۰۰۷). در تعریفی دیگر استرس شغلی عبارت است از عدم توانایی در مواجه شدن با فشارهای شغلی به دلیل نبود تناسب بین توانایی­های شخصی و شرایط و نیازهای کاری(…….،۲۰۰۵)
۲-۱-۲-۱- تعریف استرس، علائم و تأثیرات آن
هنگامی که فرد در محیط کار یا زندگی با شرایطی روبه رو می­ شود که این شرایط با ظرفیت­ها و امکانات کنونی وی هماهنگی ندارد، دچار عدم تعادل، تعارض و کشمکش­های درونی می­ شود که به آن استرس می‌گویند. سلیه (۱۹۵۰)^[۲۶] استرس را پاسخ های غیراختصاصی که تحت تأثیر محرک های گوناگون در ارگانیسم ایجاد می‌شوند، تعریف کرده، ولی این تعریف چندان مفید نیست، زیرا ماهیت این پاسخ ها به موقعیتی که در آن روی می دهد، بستگی دارد. در این تعریف عوامل مؤثر بر استرس نادیده گرفته شده است .
استرس سازه ای پویا و چندبعدی است که روان­شناسان را با چالش مواجه کرده است (ونگ،۱۹۹۰) استرس در مفاهیم مهندسی ریشه دارد و به مقدار فشار بیرونی وارد شده بر اجسام اشاره دارد (لازاروس و فلکمن^[۲۷]، ۱۹۸۴) نیز تعریفی را در زمینه استرس ارائه داده­اند: استرس رابطه اختصاصی بین شخص و محیطی است که در آن تنش ارزیابی شده، از حد امکانات فرد فراتر رفته و سلامتی او را در معرض خطر قرار می­دهد. در این تعریف بر این نکته تأکید می­ شود که استرس به رابطه تنش زا بین شخص و محیط اشاره دارد وقتی فرد از مقابله با این وضعیت ناتوان است، به مشکلات روانی و جسمانی مبتلا می­ شود.