بحث از انواع دلالت ها و تاثیر آن در فهم متون در علوم مختلفی از جمله علم منطق، اصول و همچنین علوم قرآنی مطرح می شود و هر کدام از عالمان این علوم در بخشی از مباحث خود به این موضوع پرداخته و مطالبی را در این زمینه بیان کرده اند. ما در این جا ابتدا به تعریف و بیان انواع دلالت هایی که در فهم و تفسیر قرآن تاثیر دارند، پرداخته و سپس میزان توجه ملا فتح الله کاشانی را به این دلالت ها در تفسیر منهج الصادقین بررسی می کنیم.
۱- تعریف دلالت و اقسام آن
دلالت به معنای نشان دادن و کشف مدلول از وجود دال است؛ به سخنی دیگر دلالت عبارت است از بودن شى‏ء بر حالتى که علم به وجود آن، مستلزم انتقال به وجود شى‏ء دیگر باشد، مانند صداى کوبه در که انسان را از وجود کسى پشت در آگاه مى‏کند. در مثال یاد شده به صداى کوبه در «دالّ»، به کسى که پشت در است «مدلول» و به صفت و حالت پدید آمده براى صدا «دلالت» گویند. از دلالت به این معنا در اصول فقه، بخش الفاظ سخن گفته‏اند و مراد از آن، دلالت الفاظ بر معانی است.^[۵۵۵]
دلالت از حیث یاد شده، یعنی دلالت لفظ بر معنا، به سه قسم تقسیم می شود:
دلالت مطابقى که عبارت از دلالت لفظ است بر تمام معناى خود؛ مانند دلالت لفظ حسن بر فرد مُسَمّا به این نام یا دلالت انسان بر حیوان ناطق.
دلالت تضمنّى، دلالت لفظ است بر جزئى از معنا، مانند دلالت لفظ حسن بر سر و پاى فردى که به این نام خوانده مى‏شود یا دلالت انسان بر حیوان به جهت آن که انسان جزئی از حیوانات است.
دلالت التزامى، دلالت لفظ است بر ملازم عقلى یا عرفى معناى خود، مانند دلالت لفظ خورشید بر نور یا دلالت لفظ «حاتم» بر جود و بخشندگى یا دلالت انسان بر ضاحک.^[۵۵۶]
دانشمندان علم اصول انواع مختلفی برای دلالت ذکر کرده اند^[۵۵۷] ولی با توجه به تقسیمات صورت گرفته در این باره می توان انواع دلالت ها را این گونه بیان نمود:

۱-۱- دلالت اقتضاء:
اگر گوینده کلام معنایی را اراده کند ولی برای آن معنا لفظی را در کلام ذکر نکند، دلالت اقتضاء رخ داده است. سیوطی در الاتقان می نویسد: «اگر صحّت دلالت لفظ بر تقدیر متوقف باشد آن را «دلالت اقتضاء» نامند.‏»^[۵۵۸] صاحب کتاب «اصول التفسیر و قواعده» در این باره گفته است: اقتضاء، ‌دلالت لفظ بر معنای خارج (از مدلول) است که درستی یا صحت شرعی یا عقلی سخن وابسته به آن است.^[۵۵۹]
یکی از دانشمندان معاصر علوم قرآنی با در نظر گرفتن تعاریف مختلف درباره این دلالت، آن را این گونه تعریف می کند:
«دلالت اقتضاء دلالت کلام است بر معنایی که گوینده، لفظی برای آن ذکر نکرده، ولی به لحاظ این که صدق یا صحت عقلی یا شرعی یا لغوی کلام وی متوقف بر آن است، قطعا مقصود او بوده است.»^[۵۶۰]
به عنوان مثال در آیه (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ…)^[۵۶۱] «بر شما حرام شده است: مردار…»، به جهت آنکه این تحریم شامل نگاه کردن به مردار نمی شود، صحت عقلی آیه اقتضاء می کند که لفظی در تقدیر باشد در نتیجه باید واژه «اکل» را در تقدیر گرفت، تا این سخن، عاقلانه بوده، مفاد درستی بیابد. یعنی خوردن مردار بر شما حرام شده است.
و یا در حدیث«لَا صَلَاهَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِی‏ الْمَسْجِدِ»^[۵۶۲] که از امام علی۷نقل شده است صدق کلام و صحت آن اقتضاء می کند که لفظ«کامله» در تقدیر باشد چرا که نفی در کلام معصوم۷مربوط به کمال نماز است نه اصل آن.
همچنین در آیه (فَلْیَدْعُ نَادِیَه)^[۵۶۳] « [بگو] تا گروه خود را بخواند.»، به دلیل این که «نادی» مکان است و نمی تواند فرا خوانده شود، بـدون مقدر گرفتن یک لفظ، کلام عقلا نمى تواند صحیح باشد و صحت عقلی کلام ایجاب می کند که براى استوار شدن جمله بـایـد چـیـزى را در تـقـدیـر گـرفـت و آن کـلمه (اهل) است که در آن صورت معناى آیه چنین مى شود: پس هم مجلسیان یا هم انجمنان(گروه) خود را بخواند.
و یا مثل قول شاعر که می گوید:
«نحن بما عندنا و انت بما عندک راض و الرای مختلف»
یعنی ما به آنچه نزد خودمان است، راضی هستیم و تو نیز به آنچه نزد خودت است راضی هستی و نظرات مختلف می باشد.
که صحت لغوی این کلام متوقف بر آن است که لفظ«راضون» در (نحن بما عندنا راضون) در تقدیر باشد به دلیل این که «راضون» خبر برای نحن است و «راض» که مفرد است نمی تواند خبر برای نحن باشد.
با توجه به مطالب فوق می توان دلالت اقتضاء را این گونه تعریف کرد: هنگامى که صدق یک سخن یا صحت شرعى و یا عـقـلى یا لغوی آن به مفهومى خارج از لفظ بستگى داشته باشد دلالت کلام بر آن مفهوم مقدر را دلالـت اقـتـضـا نـامند, چرا که استوارى کلام چنین مفهومى را اقتضاء مى کند. در نتیجه دلالت اقتضاء، دلالتى برخاسته از خـودالـفـاظ نیست، بلکه به واسـطـه مفهومی خارجی و زاید به وجودآمده که صدق یا صحت عقلی یا شرعی یا لغوی کلام آن را اقتضا مى کند.
۱-۲- دلالت تنبیه
دلالت تنبیه که دلالت ایماء نیز نامیده می شود، همانند دلالت اقتضاء است، با این تفاوت که صحت آن نیازی به تقدیر ندارد. به عبارت دیگر هر گاه گوینده کلام غیر از معنایی که از کلام وی فهمیده می شود، معنای دیگری را نیز اراده کند، بدون این که در اراده این معنا لفظی در تقدیر باشد، دلالت کلام وی بر معنای دوم «دلالت تنبیه یا ایماء» نامیده می شود.
در هر دو نوع دلالت معنایی که از عبارت به دست می آید، مقصود گوینده است با این تفاوت که در دلالت اقتضاء این معنا با در نظر گرفتن تقدیر در کلام به دست می آید ولی در دلالت تنبیه سیاق و دیگر قراین موجود در کلام سبب فهم آن معنا می شود. به عنوان مثال اگر فردی که یکی از ارکان نماز را عمدا یا سهوا فراموش کرده است از حکم آن سوال کند و فقیه در پاسخ وی بگوید که «نمازت را اعاده کن»، دلالت تنبیه یا ایمای این پاسخ آن است که فراموش کردن عمدی یا سهوی یکی از ارکان در نماز موجب بطلان آن است. و یا وقتی گفته می شود«خورشید طلوع کرده است» دلالت تنبیه دارد براین که وقت نماز صبح گذشته است. یا مثل گفته شخصی که می گوید «من تشنه ام» که دلالت تنبیه بر این دارد که وی طلب آب می کند.
۱-۳- دلالت اشاره
هرگاه عبارت علاوه بر مدلول لفظی خود بر آنچه که مقصود گوینده نیست، دلالت کند، این دلالت را دلالت اشاره می نامند. معنای بدست آمده از طریق دلالت اشاره، مانند دلالت اقتضاء متوقف بر تقدیر، یا مانند دلالت تنبیه متوقف بر دیگر قراین موجود در کلام نیست. سیوطی در الاتقان در این باره می نویسد:« اگر صحت دلالت لفظ متوقف بر تقدیر نباشد و لفظ بر آنچه مقصود نیست دلالت نماید، آن را «دلالت اشاره» گویند، مانند دلالت فرموده خداى تعالى: (أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى‏ نِسائِکُمْ)^[۵۶۴] «در شبهاى روزه، همخوابگى با زنانتان بر شما حلال گردیده است.»، بر صحت روزه کسى که با حال جنابت صبح کند، چون مباح بودن جماع تا طلوع فجر مستلزم آن است که در قسمتى از روز جنب باشد و این استنباط از محمد بن کعب قرظى حکایت شده است. ^[۵۶۵]» ^[۵۶۶]
با توجه به تعریفی که از دلالت اشاره بیان کردیم در آیه شریفه (وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ)^[۵۶۷] «و زنانِ طلاق داده شده، باید مدّتِ سه پاکى انتظار کشند»، که مدلول لفظی آن مدت زمان عده زن مطلقه است، دلالت اشاره بر اباحه ازدواج او بعد از اتمام زمان عده، دلالت می کند.
مدلول اشاری ممکن است از یک کلام استنباط شود مانند مثال فوق و یا این که از دو کلام استنباط شود مانند دلالت آیه ی(وَحَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا)^[۵۶۸]« و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سى ماه است» و آیه ی(وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْن)^[۵۶۹] «و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند.»، بر اینکه‌ کمترین مدّت حمل شش ماه است؛ با این توضیح که مدلول لفظی آیه اول، به مجموع دوران حمل و رضاع که سى ماه است، دلالت دارد و مدلول لفظی آیه ی دوم، مدت کامل رضاع را دو سال مى‌داند، که با کم کردن ۲۴ ماه (دو سال) از سى ماه، اقلّ حمل- که شش ماه است- به دست مى‌آید و این مدلول اشاری است که از دو آیه به دست می آید.
در بیان تفاوت بین دلالت اشاری با دلالت اقتضاء و تنبیه باید گفت که مدلول اشاری بدست آمده با بهره گرفتن از دلالت اشاری بر خلاف معنای بدست آمده در دلالت اقتضاء و تنبیه، مقصود گوینده نیست. به علاوه این که – همان طور که قبلا اشاره شد- این مدلول وابسته به تقدیر در کلام یا دیگر موجود در کلام نمی باشد.
نکته دیگر در باره حجیت این دلالت ها است و آن این که در حجیت دلالت اقتضاء و تنبیه شکی نیست به جهت آن که حجیت آن ها از باب حجیت ظواهر کلام است؛ اما در مورد حجیت دلالت اشاری باید گفت که این نوع دلالت از باب حجیت ظواهر کلام حجت نیست، بلکه حجیت آن از باب حجیت لوازم عقلی است.^[۵۷۰]
۱-۴- دلالت مفهومی کلام
مفهوم در لغت به معنای دانسته شده و آنچه به فهم و ادراک در آید، آمده است^[۵۷۱] و در اصطلاح نیز تعاریف مختلفی^[۵۷۲] برای آن بیان شده است؛ مظفر در اصول الفقه برای مفهوم سه معنا ذکر کرده است:
الف) معنایی که از مدلول لفظ فهمیده می شود به عبارت دیگر مدلول یا همان معنای لفظ است.
ب) آنچه که مقابل مصداق است و مراد از آن هر معنایی است که از کلام فهمیده می شود به عبارت دیگر هر چیزی که وجود ذهنی دارد در برابر آنچه وجود عینی دارد(مصداق).
ج) آنچه که مقابل منطوق است و این معنا اخص از دو معنای فوق است و مقصود بحث ما نیز همین معنا است و آن اصطلاحی اصولی است که مختص مدلولات التزامی است و معنایی است که مستقیماً از کلام فهمیده نمی شود در برابر معنایی که مستقیماً از کلام فهمیده می شود(منطوق). به عبارت دیگر معنایی که حاصل دلالت مطابقی کلام نیست، بلکه کلام التزاماً بر آن دلالت می کند.^[۵۷۳]
در اصطلاحات الاصول نیز آمده است مفهوم که مدلولی است که در کلام نیست، ولی از کلام استنباط و فهمیده می‌شود، به خلاف منظوق که مدلولی که مستقیماً از لفظ و کلام فهمیده می‌شود.^[۵۷۴]
با توجه به مطالب فوق می توان فهمید که مفهوم در اصطلاح اصولی ها در مقابل منطوق آمده و عبارت از معنایی است که از معنا و مدلول کلام فهمیده می شود و لفظی برای آن در کلام نیامده است. به عنوان مثال وقتی گفته می شود: «اگر فردا باران نیاید به مسافرت خواهیم رفت.» مضمون جمله منطوق آن است و مفهوم آن این است که«اگر باران بیاید به مسافرت نخواهیم رفت.» و یا در حدیثی که از امام صادق۷نقل شده، آمده است: «إِذَا کَانَ‏ الْمَاءُ قَدْرَ کُرٍّ لَمْ‏ یُنَجِّسْهُ شَیْ‏ءٌ؛ یعنی وقتی آب به اندازه کر باشد، به وسیله ملاقات دیگر نجاسات نجس نخواهد شد.»^[۵۷۵] این منطوق جمله است و مفهوم آن این است که اگر آب به اندازه کر نشد، در اثر ملاقات با نجاسات، نجس می شود.
در قرآن کریم نیز جمله هایی آمده است که مفهوم دارند از جمله آیه شریفه (وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا)^[۵۷۶] «و چون از احرام بیرون آمدید [مى‏توانید] شکار کنید.» و آن‏گاه که از احرام بیرون آمدید، صید کردن برایتان مجاز است.» که در اثر شرطیه بودن آن، دارای مفهوم است و علاوه بر مجاز بودن صید در هنگام محرم نبودن که منطوق جمله است، مفهومی از جمله نیز قابل برداشت است و آن این که در حال احرام، صید کردن جایز نیست.
مفهوم بر دو قسم است: اول مفهوم موافق و آن مفهومی است که حکم آن با منطوق موافق باشد به عبارت دیگر از جهت نفی و اثبات(حرمت و وجوب) موافق با ظاهر کلام باشد. مثلا در آیه (إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا)^[۵۷۷] «در حقیقت، کسانى که اموال یتیمان را به ستم مى‏خورند،»، منطوق آن حرمت خوردن اموال یتیم است و مفهومی که از کلام استفاده می شود این است که سوزاندن اموال یتیمان نیز حرام است. از آن جا که مفهوم و منطوق این آیه شریفه هر دو مثبت است، به مفهوم آن مفهوم موافق اطلاق می شود. در مورد حجیت مفهوم موافق هیج نزاعی نیست و این مفهوم به دلیل حجت بودن ظاهر کلام، معتبر است.
دوم مفهوم مخالف و آن مفهومی است که حکمش با منطوق مخالف باشد به عبارت دیگر مفهومی است که از نظر نفی و اثبات مخالف با مدلول لفظی کلام باشد. مانند(إِن جَاءکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا)^[۵۷۸] که مدلول ظاهری آیه وجوب تبین در باره خبر فاسق است اما مفهوم مخالفش آن است که اگر غیر فاسق خبرى آورد واجب نیست درباره خبر او کاوش کنیم. و منطوق(مدلول ظاهری) آیه مثبت و مفهوم آن منفی است (عدم وجوب تبین در خبر غیر فاسق).‏ ^[۵۷۹]
مفهوم مخالف خود به شش نوع تقسیم می شود که عبارت است از: مفهوم شرط، مفهوم وصف، مفهوم غایه، مفهوم حصر، مفهوم عدد و مفهوم لقب مظفر در اصول الفقه به تفصیل به بیان عر کدام از انواع مفهوم شرط پرداخته است و در مورد حجیت آن ها گفته است که نزاع در باب حجت بودن مفهوم مخالف، نزاع صغروی است نه کبروی، یعنی بحث در این است که مثلاً آیا جمله شرطیه مفهوم دارد یا نه؟ بدیهی است که اگر دارای مفهوم باشد، حجیت مفهوم هم مانند حجیت منطوق خواهد بود. نه این که پس از ثبوت مفهوم بخواهیم در مورد حجیت آن بحث کنیم. بنابراین حجیت مفهوم همانند حجیت منطوق از راه اصاله الظهور و… قابل اثبات است و برای هر یک از متکلم و سامع قابل احتجاج می‌باشد.^[۵۸۰]
نکته ای که دراین جا باید یا آور شد این است که در این که کدام سخن دارای مفهوم است و کدام یک مفهوم ندارد در بین علمای اصول اختلاف نظر وجود دارد و در کتب اصول فقه به تفصیل به این موضوع پرداخته شده است.
با توجه به مطالب فوق روشن می شود که دلالت مفهوم کلام خواه موافق یا مخالف باشد، همانند دلالت اقتضاء و تنبیه، مقصود گوینده آن است و جزء اقسام دلالت لفظی کلام به شمار می آید و معنایی که از هر یک از دو نوع دلالت لفظی و عقلی کلام به دست می آید به دلیل حجت بودن ظاهر کلام یا حجت بودن لوازم عقلی آن، معتبر و قابل اعتماد است.
۲- روش ملا فتح الله در توجه به اقسام دلالت ها
با توجه به آنچه در باب اقسام دلالت ها و اعتبار و حجیت معنای حاصل از آن ها گفته شد، روشن می شود که مفسّر هنگام تفسیر به جهت اینکه بتواند معنایی کامل تر و صحیح تر از آیات قرآن بدست آورد، باید به همه دلالت ها توجه داشته باشد. با مطالعه و بررسی تفسیر منهج الصادقین مشخص می شود که ملا فتح الله کاشانی تنها به بیان مدلول مطابقی آیات اکتفا نکرده است و در جاهای مختلفی از تفسیر خویش از انواع دلالت ها بهره برده است ولی مفسّر به نام این دلالت ها تصریح ندارد و بدون این که از دلالت نامی ببرد معنایی را که با بهره گرفتن از دلالت به دست می آید، در تفسیرش ذکر می کند. در این جا به ذکر چند نمونه از موارد کاربرد انواع دلالت ها در این تفسیر می پردازیم.
مفسّر بیش از سایر دلالت ها از دلالت اقتضاء در تفسیر خویش بهره برده است به عنوان مثال در تفسیر آیه(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالاَتُکُمْ وَبَنَاتُ الأَخِ وَبَنَاتُ الأُخْتِ وَأُمَّهَاتُکُمُ اللاَّتِی أَرْضَعْنَکُمْ)^[۵۸۱]« [نکاح اینان‏] بر شما حرام شده است: مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمّه‏هایتان و خاله هایتان و دختران برادر و دختران خواهر و مادرهایتان که به شما شیر داده ‏اند.»، می نویسد: «در امهاتکم مضاف مقدر است اى نکاح امهاتکم بجهت قرینه استحاله تحریم ذوات چه تحریم ذوات آن غیر مقدور است پس ناچار است از تقدیر آنچه مراد است و آن نکاح است هم چنان که تقدیر اکل در کریمه (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ)^[۵۸۲] «بر شما حرام شده است: مردار، و خون، و گوشت خوک»، زیرا که مراد از لحم اکل لحم است.»^[۵۸۳]
مفسّر در آیه فوق به جهت آنکه تحریم افرادی که در آیه ذکر شده اند، شامل تحریم ذات آنها نمی شود - نگاه کردن به افراد مذکور در آیه حرام نیست- معتقد است که صحت عقلی و شرعی اقتضاء می کند باید لفظی در تقدیر باشد و آن لفظ، «نکاح» است چرا که مقصود از تحریم در این جا تحریم ازدواج با افراد مذکور در آیه است. و با توجه به در نظر گرفتن این تقدیر است که این سخن عاقلانه به نظر می رسد و مفاد درستی پیدا می کند. مولف در این جا عبارت دلالت اقتضاء را بیان نکرده است ولی معنایی را که آیه دلالت اقتضاء بر آن داشته است ذکر می کند.
و یا در آیه (الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ)^[۵۸۴] «همان کسانى که مى‏دانند با پروردگار خود دیدار خواهند کرد و به سوى او باز خواهند گشت.»، لفظ (جزاء) را در آیه در تقدیر گرفته است و می گوید اصل کلام این گونه بوده است:(ملاقوا جزاء ربهم) به جهت آن که عدم رویت خداوند با دلایل قاطعه اثبات شده است وی در ادامه به آیه (فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِی قُلُوبِهِمْ إِلَى یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُواْ اللّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا کَانُواْ یَکْذِبُونَ)^[۵۸۵] «در نتیجه، به سزاى آنکه با خدا خلف وعده کردند و از آن روى که دروغ مى‏گفتند، در دلهایشان- تا روزى که او را دیدار مى‏کنند- پیامدهاى نفاق را باقى گذارد.»، اشاره کرده و آیه را در مورد صفت منافقان می داند و می گوید خلافی نیست که منافق نمی تواند خدای تعالی را ببیند و در این آیه نیز (یلقون جزاءه) در تقدیر است؛ وی همچنین به حدیثی که از پیامبر۹نقل شده است«‏مَنْ حَلَفَ یَمِیناً کَاذِبَهً لِیَقْطَعَ بِهَا مَالَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ لَقِیَ‏ اللَّهَ‏ وَ هُوَ عَلَیْهِ‏ غَضْبَانُ‏»^[۵۸۶] استناد می کند و می گوید بدون شک (لقی الله) در این جا در تقدیر (لقی جزائه) است.^[۵۸۷]
مفسّر در آیه فوق به جهت این که عدم رویت خداوند با دلایل عقلی اثبات شده است، معتقد است که صحت عقلی اقتضاء می کند که لفظ(جزاء) در آیه در تقدیر باشد وی در این جا نیز نامی از دلالت نمی آورد و بدون ذکر دلالت برداشتی که با بهره گرفتن از آن از آیه داشته است بیان می کند.
همچنین در آیه (وَاسْأَلِ الْقَرْیَهَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا)^[۵۸۸] «و از [مردم‏] شهرى که در آن بودیم، جویا شو.»، لفظ (اهل) در آیه را در تقدیر گرفته است زیرا معنایى که براى این آیه بیان کرده است، معناى لفظ آیه نیست^[۵۸۹]، بلکه معنایى است که صحت عقلى کلام آیه برآن متوقف است‏ وی در این آیه به دلیل صحت عقلی چون قریه نمی تواند مورد سوال واقع شود، برداشت کرده است که باید لفظی در تقدیر باشد، از این جهت لفظ قریه را در تقدیر گرفته و آیه را براساس آن معنا و تفسیر کرده است و در این جا نیز سخنی در مورد استفاده از دلالت اقتضاء نیاورده است و به آن تصریح نکرده است.
موارد استفاده ملا فتح الله از این نوع دلالت زیاد است و به جهت اختصار به ذکر برخی از آن ها اکتفا شد خواننده محترم می تواند برای مطالعه بیشتر به این تفسیر مراجعه کند.
وی در تفسیر آیه (إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَیْرٌ لُّکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنکُم مِّن سَیِّئَاتِکُمْ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)^[۵۹۰] «اگر صدقه‏ها را آشکار کنید، این، کارِ خوبى است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این براى شما بهتر است و بخشى از گناهانتان را مى‏زداید، و خداوند به آنچه انجام مى‏دهید آگاه است.»، می نویسد: «در آیه دلالت است بر جواز تولى مالک به مباشرت اخراج صدقه و عدم وجوب حمل آن به امام لقوله تعالى (وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراء)»^[۵۹۱] با توجه به تعریفی که از دلالت تنبیه بیان کردیم، مشخص می شود که این دلالت، یعنی دلالت (تُؤْتُوهَا الْفُقَراء) بر عدم وجوب حمل صدقه به امام از نوع دلالت تنبیه کلام است؛ به عبارت دیگر (تُؤْتُوهَا الْفُقَراء) دلالت تنبیه دارد بر این که برخی صدقات مانند صدقه تطوع را واجب نیست که به طور آشکار به امام داد بلکه خود مالک نیز می تواند به طور مخفیانه آن را به فقراء ببخشد. زیرا در این آیه لفظى که داراى این معنا باشد وجود ندارد و صحت این دلالت نیازمند به تقدیر نیز نمی باشد، بلکه با این جمله قرینه‏اى است که دلالت مى‏کند خداى متعال این معنا را نیز اراده کرده است و آن جمله(تُؤْتُوهَا الْفُقَراء)‏ است که مفسّر بدان اشاره کرده است و با توجه به سیاق این معنا را از آیه برداشت کرده است.
وی در تفسیر آیه (وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ)^[۵۹۲] «و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند.»، با در نظر گرفتن دو آیه (وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ)^[۵۹۳]« و از شیر بازگرفتنش در دو سال است.» و (وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا)^[۵۹۴] «و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سى ماه است.»، کمترین مدت زمان حاملگی را شش ماه می داند و با توجه به غالب بودن نه ماه حاملگی امکان سالم متولد شدن کودک با مدت شش ماه حمل را با توجه به این آیا استدلال کرده است.^[۵۹۵] وی درتفسیر این آیات از دلالت اشاری بهره برده است زیرا این معنا در هیچ‏کدام از آیات بیان نشده است، و از تصور معناى این آیات به تنهایى نیز به ذهن نمى‏آید.
در آیه نخست مدت شیر دادن فرزند دو سال کامل بیان شده، که برابر ۲۴ ماه است و در آیه دوم مدت حمل و شیر دادن کودک سی ماه مطرح شده است حال اگر مدت شیر دادن فرزند که ۲۴ ماه است را از مجموع این دو یعنی سی ماه کم کنیم کمترین مدت حاملگی که همان شش ماه است به دست می آید. در حالی که این در هیچ کدام از آیات مطرح نشده است و با بهره گرفتن از دلالت اشاری آیات می توان به آن پی برد، ملا فتح الله بدون این که نامى از دلالت اشاره ببرد مدلول اشارى این آیات را نیز بیان کرده است.
ملا فتح الله کاشانی مفهوم مخالف در آیات را حجّت نمی داند ولی ازدلالت مفهوم موافق در تفسیر خویش بهره برده است به عنوان مثال در تفسیر آیه (فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا)^[۵۹۶] «به آنها [حتى‏] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنى شایسته بگوى»، به مفهوم موافق آیه اشاره می کند و ناسزا گفتن و زدن والدین را به طریق اولی از مفهوم آیه بدست می آورد و می نویسد: «هر گاه که اف موجب عقوق باشد پس شتم و ضرب به طریق اولى به دلیل مفهوم موافقه چنان که در اصول مقرر است.»^[۵۹۷]
با توجه به مطالب فوق روشن می شود که ملا فتح الله به انواع دلالت ها از جمله دلالت اقتضاء، دلالت تنبیه، دلالت اشاره و دلالت مفهومى کلام توجه داشته و مطالبى را که از این دلالت ها استفاده مى‏شود، بیان کرده است.
۳- نقد و بررسی روش ملا فتح الله در توجه به اقسام دلالت ها
۳-۱- امتیازات

این شرکت در سال ۱۳۶۵ در شهر بیرجند تاسیس و درسال ۱۳۷۶ تولید انبوه تایرهای سنگین، نیمه سنگین و سواری بایاس و سواری رادیال سیمی خود را آغاز نمود. این شرکت فناوری تولید تایرهای بایاس را از شرکت لاستیک پارس دریافت کرده و تولید تایرهای سواری رادیال سیمی را با فناوری شرکت ماتادور^[۳۱] ( اسلواکی ) انجام می دهد. (سند چشم انداز صنعت تایر:۱۳۸۶)
۴-۲ پیشینه تحقیق
اساس رابطه بازی و حمایت از دوستان و آشنایان بوده، اما به تدریج که شهروندان با آثار زیان بار این سیستم غیر اصولی آشنا شدند نسبت به آن نفرت پیدا کرده و خواهان مدیرانی هستند که این سیستم فاسد را به یک سیستم شایسته سالارانه^[۳۲] بر اساس سابقه، تخصص، مهارت، توانایی و تحصیلات تغییر دهند. برای جلوگیری از استخدام بی رویه اقوام و خویشاوندان در امور دولتی در بعضی از کشورها قوانینی وضع شده که رابطه استخدام کننده یا ارتقا دهنده به مسئولیت بالاتر را با مستخدم، اگر از حدی نسبت سببی یا نسبی کمتر باشد، مشخص می نماید. به عبارت دیگر کسی که استخدام می کند و یا ترفیع می دهد نباید در تصمیمات استخدامی و ترفیع مربوط به اقوام خود شرکت داشته باشد. کارایی هر سازمان وابسته به نحوه مدیریت و کاربرد صحیح منابع انسانی آن است و با توجه به نقش کارمندان و مدیران شایسته در روند توسعه کمی و کیفی سازمان ها، اهمیت معیارهای گزینش کارکنان آشکار می گردد (Martindale&Gene,2000).

۱-۴-۲ تحقیق های داخلی
غفاریان (۱۳۷۹) نیز به طور کلی مولفه های شایستگی برای انتخاب و انتصاب را در شش گروه قرار داد که عبارتند از: دانش و معلومات حرفه ای- مهارت ها- ویژگی های شخصیتی- نگرش و بینش- اعتبار حرفه ای- اعتبار عمومی. مومنی و جهانبازی (۱۳۸۶) در مقاله ای با هدف طراحی مدل تصمیم گیری چند شاخصه برای انتخاب مدیران، الگوی عمومی شایستگی مدیریتی را در دو بعد فردی و ابعاد اجتماعی معرفی کردند. محور اصلی الگوی هر انتخاب و انتصابی،‌ انطابق شاغل و شغل است.
با مروری بر پژوهش های تجربی در حوزه شایسته سالاری می توان به تحقیق بردبار و شاکری
(۱۳۹۰) اشاره کرد. آنها در مقاله ای کیفیت شایسته گزینی مدیران گروه های آموزشی دانشگاه یزد را مورد بررسی قرار دادند. در این مطالعه ضمن بررسی کیفیت شایسته گزینی مدیران گروه های آموزشی در پنج بعد دانش و معلومات حرفه ای- مهارت فکری و رفتاری- ویژگی های شخصیتی- نگرش و بینش و اعتبار افراد به تحلیل شکاف وضعیت موجود و مورد انتظار اعضای هیأت علمی دانشگاه یزد در ابعاد مذکور پرداخته اند. نتایج حاصله نشان داد در وضعیت موجود به ویژگی های شخصیتی بالاترین توجه و دانش و معلومات حرفه ای افراد کمترین توجه می شود. در مطالعه ای دیگر بررسی میزان شایسته سالاری در انتخاب مدیران دولتی و خصوصی (آذربایجانی و عطافر ۱۳۸۰) مورد بررسی قرار گرفته است. این مقاله یک تحقیق میدانی است با هدف تعیین میزان انتخاب مدیران بر اساس معیارهای همگانی و معیارهای اختصاصی و همچنین تاثیرات بکارگیری این معیارها بر عملکرد سازمان ها. در این تحقیق ۱۰۰ مدیران سازمان های دولتی و خصوصی استان یزد مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج حاصله نشان داد انتخاب بر اساس معیارهای اختصاصی سبب کم کاری،‌ غیبت و نارضایتی شغلی کارکنان، از بین رفتن خلاقیت می شود و مدیرانی که بر اساس معیارهای اختصاصی انتخاب شده باشند برای انتخاب افراد دیگر نیز از این معیارها تبعیت می نماید. در انتخاب مدیران بخش دولتی و خصوصی تا حدود زیادی معیارهای اختصاصی و ناشایسته سالارانه حاکم
می باشد. در مقاله ای دیگر بررسی میزان شایسته سالاری کارشناسان در بخش دولتی استان قزوین (کردستانی ۱۳۸۷) مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش شایسته سالاری در ابعاد
شایسته گزینی، شایسته پروری و شایسته داری در بخش دولتی استان قزوین بررسی شده است.
۲-۴-۲ تحقیق های خارجی
در بسیاری از شهرهای دنیا سیستم استخدام و ارتقا پست های سازمانی بر به عنوان مثال بر اساس بند ۵۵۸ قوانین مدنی ایالت Maine ایالات متحده آمریکا، فرد تصمیم گیرنده در مورد استخدام یا ارتقاء افراد نباید تا فاصله چهار ارتباط فامیلی (نسبی و سببی) قرار داشته باشد (Nicholas,1998)
در خصوص گروه بندی اجزای شایستگی محققانی مانند بویاتزیس (۱۹۸۲) و کوکریل (۱۹۸۹) شایستگی را در ۵ دسته کنترل ذهنی، اطلاعاتی،‌ نتیجه گرایی،‌ شایستگی های انگیزشی/ میان فردی و شایستگی های شخصی قرار دادند.
در خصوص شایسته سالاری و شایسته گزینی می توان به مطالعه مارتین و ماریون^[۳۳] (۲۰۰۵) اشاره کرد. آنها وجود توانایی هایی مثل توانایی در مشارکت دادن ذینفعان در تصمیم گیری ها،‌ برخورد متفاوت مبتنی بر تفاوت های فردی با استادان، ‌روبرو شدن با حقایق سیاسی و ایجاد اعتماد دو طرفه را برای مدیران دانشگاه ضروری دانست. مک دوناق^[۳۴] (۲۰۰۵) در مطالعه ای برای شناسایی عوامل موثر در شایسته سالاری و شایستگی هیأت مدیره های موثر، شش گروه از عوامل شامل عوامل زمینه ای،‌ شایستگی های استراتژیک،‌ شایستگی سیاسی،‌ روابط بین فردی، توانایی تحلیل و شایستگی اموری تعریف کرد. رانتز^[۳۵] (۲۰۰۲) در مطالعه ای الزامات ریاست بر مبنای شایسته سالاری را توانایی تصریح و تثبیت ارزش های سازمانی، جذب شایسته، اصول اخلاقی و ایفای نقش به عنوان یک مدیر اخلاقی و ایفای نقش های متوازن کننده، ارتباط دهنده،‌ شایسته سالار بر شمرد. در مقاله ای پژوهشی با عنوان “شایستگی، مدیریت و صلاحیت بی طرفی” به درس هایی از هیأت مراقبت از نظام شایستگی ایالات متحده (MSPB)^[36] بین سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۷ پرداخته شده است (West&Durant;111-2000)
فصل سوم
روش شناسی تحقیق
۱-۳ مقدمه:
مبحث روش‌شناسی محتوای فصل حاضر را تشکیل می‌دهد. به واقع، روش‌ شناسی فصلی است که به موضوع چگونگی حرکت از مجهولات به معلومات در حین تحقیق اشاره دارد. در این فصل، به مواردی همچون نوع روش تحقیق، جامعه آماری، تعیین حجم نمونه و روش نمونه‌گیری، ابزار تحقیق، روش های جمع‌ آوری داده‌ها و اطلاعات، روایی و پایایی ابزار تحقیق و نهایتاً تکنیک ها و روش های تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها و اطلاعات پرداخته شده است.
۲-۳ روش تحقیق
این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش توصیفی– پیمایشی است. هدف تحقیقات کاربردی؛ توسعه و بهبود روش ها، ابزارها، کالاها یا ساختارهاست (حافظ نیا، ۱۳۸۸،ص۵۱-۵۲) تحقیق کاربردی تحقیقی است که نظریه ها، قانونمندی ها، اصول و فنونی که بر تحقیقات پایه تدوین می شوند را برای حل مسائل اجرایی و واقعی به کار می گیرند.(سرمد و دیگران، ۱۳۷۶، ص ۷۹)
روش تحقیق توصیفی روشی است که بر اساس نتایج معینی از موقعیت گرفته شده است و بدون هیچگونه استنتاج ذهنی می باشد. (حافظ نیا ،۱۳۸۳ ،ص ۱۳۱)
تحقیق پیمایشی تحقیقی است که مبتنی بر تعمیم اطلاعات حاصل از بخش کوچکی از جامعه تحت عنوان نمونه به کل جامعه آماری می باشد. (ازکیا، ۱۳۸۲، ص ۳۳۳)
۳-۳ جامعه آماری و روش نمونه گیری
جامعه آماری عبارت است از مجموعه‌ای از افراد، اشخاص، اشیا یا نمودارهایی که در یک یا چند صفت اشتراک دارند (صفاری، حق شناس، ۱۳۹۰، ص ۳۳)
جامعه آماری تحقیق شامل کارکنان صنعت لاستیک می باشد که تعداد آنها ۲۶۰۰ نفر می باشد که با بهره گرفتن از فرمول نمونه گیری از جوامع محدود تعداد ۳۳۵ نفر به عنوان حجم نمونه تعیین شده است. نحوه انتخاب افراد نیز به روش نمونهگیری خوشه ای چند مرحلهای و نهایتاٌ تصادفی ساده میباشد. بدین ترتیب که حوزه ها و بخش های اداری در صنعت لاستیک به عنوان خوشههایی در نظر گرفته شده و در هر یک از این حوزه ها و بخش های اداری، تعدادی از کارشناسان به صورت کاملاً تصادفی، انتخاب شدهاند. حجم نمونه نیز از طریق فرمول نمونه گیری از جوامع محدود محاسبه شده است که شرح آن، در زیر آمده است که با احتساب فرمول زیر حجم نمونه در این تحقیق ۳۳۵ نفر می شود.

n= حجم نمونه
N= تعداد کل جامعه آماری
z= مقدار سطح زیر منحنی نرمال استاندارد، که در سطح اطمینان ۹۵ درصد برابر ۹۶/۱ می باشد.
d²= تقریب در برآورد پارامتر جامعه، که برابر با ۲ ۰۵/۰ حداکثر خطای پژوهش در این تحقیق
۰۵/۰ d= 5%
P= احتمال وجود صفت مورد نظر
(۱-P)= احتمال عدم‌وجود صفت مورد نظر
۴-۳ ابزار گرد آوری و روش جمع‌ آوری داده‌ها
در این مطالعه به منظور جمع‌ آوری داده‌ها و اطلاعات لازم تحقیق برای پاسخگویی به پرسشها و در نهایت نیل به اهداف تحقیق، از دو روش اسنادی (مراجعه به کتابخانه‌ و اینترنت به منظور جمع‌ آوری منابع و اطلاعات لازم برای مرور ادبیات نظری و تجربی) و روش میدانی (تکمیل پرسشنامه در بین جامعه آماری) استفاده میشود. ابزار پژوهش شامل پرسشنامه خود ساخته توسط پژوهشگر و براساس شاخص‌های مدل مفهومی و اهداف پژوهش است.
جدول ۱-۳ مولفه ها و پرسش های مربوط به هر بعد

انواع واکنش‌های شبکه‌های جمع‌ آوری ثقلی تحت شرایط هوازی
در سیستم‌های تصفیه هوازی، میکروارگانیزم‌ها جهت تجزیه بیولوژیکی مواد آلی فاضلاب، نیاز به اکسیژن محلول دارند. غلظت اکسیژن محلول موجود، تابع نرخ هوارسانی به این شبکه‌ها و همچنین نرخ مصرف اکسیژن محلول توسط میکروارگانیزم‌ها است. در مواردی که در این شبکه‌ها میزان اکسیژن محلول کافی نباشد، میکروارگانیزم‌ها هوازی قادر به تجزیه COD محلول فاضلاب نخواهند بود و این شرایط باعث ایجاد ‌‌‌ترکیبات بودار و خورنده می‌شود. بنابراین باید اطمینان حاصل کرد که در شبکه‌های جمع‌ آوری فاضلاب، اکسیژن محلول کافی جهت جلوگیری از ایجاد شرایط بی‌هوازی موجود است]۸[.

ارسین کاسیرگا و همکارانش امکان تصفیه فاضلاب را در شبکه‌های جمع‌ آوری طولانی و در حضور اکسیژن محلول کافی بررسی کردند. آن‌ها سینتیک رشد الحاقی و معلق را جهت مشخص شدن میزان هوادهی مورد نیاز در شبکه‌ها بررسی کردند. اگرچه مدل‌های مختلفی جهت توصیف مکانیسم مصرف مواد آلی و نرخ واکنش ارائه شده بود، آن‌ها مدلی جدیدی را برای کمینه‌سازی پارامترهای مورد نیاز در معادلات نرخ بیولوژیکی ارائه دادند. مصرف سوبسترای محلول توسط میکروارگانیسم‌های معلق توسط مطالعات آزمایشگاهی بکار گرفته شد و روابط بین نرخ مصرف و غلظت مواد آلی تجزیه‌پذیر مطالعه شد. در نهایت آن‌ها ‌‌یک رابطه تجربی ارائه دادند که رابطه بین نرخ مصرف و غلظت سوبسترا را در شبکه‌های جمع‌ آوری بیان می‌کرد]۱۱[.

تجزیه مواد آلی فاضلاب تحت شرایط بی‌هوازی
زمانی که اکسیژن در مجاورت فاضلاب نباشد‌‌‌‌، باکتری‌های هوازی دیگر قادر به ادامه حیات و استفاده از مواد غذایی نخواهند بود‌‌‌‌. در چنین حالتی باکتری‌های بی‌هوازی که قادر به استفاده از اکسیژن مواد آلی هستند وارد می‌گردند‌‌‌‌. بدین‌‌‌ ترتیب، تجزیه مواد در اثر وجود باکتری‌های بی‌هوازی، سبب به وجود آمدن اسیدهای آلی‌‌‌‌، کربنات‌های اسیدی، اکسید کربن و هیدروژن سولفوره می‌شوند]۱۲[.
تورکیلد و همکارانش جنبه‌های مربوط به انتشار ‌‌‌ترکیبات فرار را در شبکه‌های جمع‌ آوری فاضلاب بررسی کردند. در این مورد آن‌ها مدلی را بر اساس ارزیابی تشکیل سولفید و غلظت سولفید کل در فاز فاضلاب ارائه دادند. آن‌ها عوامل تاثیرگذار بر تشکیل گاز هیدروزن سولفید، ایجاد بو ناشی از فرآیندهای تخمیر، انتقال جرم در فازهای آب-هوا، انتشار ‌‌‌ترکیبات فرار را بررسی کردند. آن‌ها همچنین نرخ تولید سولفید را در شبکه‌های جمع‌ آوری از طریق معادلات تجربی موجود پیش‌بینی کردند]۸[.

نحوه تشکیل گاز H₂S در فاضلاب
سولفید در فاضلاب به اشکال مختلفی موجود می‌باشد (S^2-، HS^-1، S^2-)که غلظت آن‌ها به PH فاضلاب بستگی دارد. باکتری‌های کاهنده سولفات (SRB) ‌‌‌ترکیبات سولفات را تجزیه کرده و در نهایت گاز هیدروژن سولفید تولید می‌شود. گاز H₂S از سطح فاضلاب متصاعد شده و روی سطح لوله‌ها می نشیند. H₂S متصاعد شده در حضور رطوبت تبدیل به اسید سولفوریک می‌شود. اسید سولفوریک تولید شده به سطح بتن نفوذ کرده و باعث تشکیل سولفات کلسیم می‌شود که ‌‌‌ترکیبی خورنده است شکل ۲-۳ نشان‌دهنده نحوه تشکیل گاز H₂S در شبکه‌ی جمع‌ آوری است]۱۳[.
از عوامل تاثیرگذار در وقوع پدیده خوردگی می‌توان به میزان اکسیژن محلول، دما، غلظت‌‌یون SO₄^2-، شیب و سرعت جریان، زمان ماند، عمق و شعاع هیدرولیکی اشاره کرد. در فرایند بیولوژیکی تحت شرایط بی‌هوازی، ذخیره سازی سولفورها به شکل سولفات، سولفیت و تیوسولفات است و کاهش آن به صورت سولفید توسط باکتری‌های کاهنده در سیتوپلاسم انجام می‌شود. تولید گاز H₂S در شبکه نشان دهنده انجام واکنش‌های بیولوژیکی است که توسط باکتری‌های موجود در شبکه انجام می‌شود و قابلیت شبکه‌های جمع‌ آوری فاضلاب را در انجام واکنش‌های بیولوژیکی نشان می‌دهد]۱۴[.
روند تشکیل گاز H₂S در شبکه جمع‌ آوری فاضلاب ]۱۳[

عوامل موثر در تولید گاز هیدروژن سولفید
نرخ تولید هیدروژن سولفید در شبکه‌های جمع‌ آوری فاضلاب تحت تاثیر عوامل گوناگونی است که در ادامه برخی از این عوامل بیان شده است.
۱- ماده آلی قابل تجزیه: این مواد به عنوان دهنده‌ی الکترون برای باکتری‌های کاهنده‌ی سولفات عمل می‌کنند. مواد آلی تجزیه‌پذیر همچنین به عنوان سوبسترا جهت رشد بایومس و بایوفیلم ضروری می‌باشند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که وجود مواد آلی مانند اتانول، گلوگز و لاکتات، نرخ کاهش سولفات را در شبکه‌ی فاضلاب افزایش می‌دهد]۱۴[. بنابراین می‌توان مشاهده کرد که در فاضلاب‌های صنعتی که غلظت مواد آلی تجزیه‌پذیر بالایی دارند، احتمال کاهش سولفات نسبت به فاضلاب خانگی بیشتر است.
۲- دما: به طور کلی تمامی فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی وابسته به دما هستند. وابستگی نرخ تولید هیدروژن سولفید به دما نسبتا بالاست]۱۴[. در شرایط هوازی با افزایش دما قابلیت مصرف اکسیژن در فاضلاب شبکه‌ها افزایش می‌یابد که در نهایت منجر به ایجاد شرایط بی‌هوازی در شبکه‌ها شده و میزان تولید سولفید محلول افزایش می‌یابد.
۳- PH: غلظت سولفور در فاضلاب، نتیجه‌ی مستقیم وجود گونه‌های سولفید محلول شامل H₂S‌‌‌‌، HS^- و S^2- می‌باشد. در شکل ۲-۴ مشاهده می‌شود که در PH پایین، H₂S گونه‌ی غالب است و با افزایش PH به بالای ۸، HS^- غالب می‌گردد و زمانی که PH بیشتر از ۱۲ باشدS^2- منتشر می‌گردد.
تاثیر PH بر گونه‌های مختلف سولفید ]۱۴[
۴- هیدرولیک شبکه‌ی جمع‌ آوری فاضلاب: چهار پارامتر هیدرولیکی که به عنوان عوامل موثر در انتشار سولفید هیدروژن می‌باشند شامل نسبت سطح به حجم، سرعت جریان، تنش برشی و گرادیان سرعت هستند که به دلیل گسترده بودن مباحث، مجال نحوه تاثیر آن‌ها مهیا نیست.
‌

جلوگیری از انتشار شرایط بی‌هوازی در شبکه‌های متعارف جمع‌ آوری فاضلاب
به منظور کنترل انتشار گاز هیدروژن سولفید در میان محققین مرسوم است که فاضلاب‌های مشکل ساز را با تزریق مواد شیمیایی کنترل کنند تا شرایط فاضلاب‌روها بهبود‌‌ یابند. این اقدامات می‌تواند مانع از تولید سولفید محلول شده و از انتشار گاز هیدروژن سولفید جلوگیری کند. پژوهش‌ اخیر انجام شده توسط گانیجو و همکارانش نشان می‌دهد پنج ماده شیمیایی وجود دارد که تولید گاز هیدروژن سولفید را کنترل می‌کنند که امروزه کاربرد زیادی دارند. این مواد عبارتند از اکسیژن، نیترات، هیدروکسید منیزیم‌‌‌‌، هیدروکسید سدیم و نمک‌های آهنی]۱۵[.
جیگسیسان و همکارانش روش‌های جلوگیری از انتشار سولفید را در شبکه‌های جمع‌ آوری بررسی کردند. این روش‌ها شامل تزریق اکسیژن، افزودن هیدروکسید سدیم و هیدروکسید منیزیم، نیترات کلسیم و نمک‌های آهنی است. آن‌ها به دنبال مناسب‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راهکار و همچنین بهترین مکان افزودن و میزان دز افزودنی بودند. نتایج آن‌ها نشان می‌دهد که تزریق اکسیژن، ارزان‌ترین راهکار جهت جلوگیری از انتشار سولفید است، اما تاثیر آن کم است]۱۶[.
در ادامه نحوه عملکرد اکسیژن و نیترات را به عنوان راهکارهای اساسی جهت جلوگیری از انتشار شرایط بی‌هوازی بیان می‌شود.

تاثیر اکسیژن در کنترل شرایط بی‌هوازی
بالا بردن غلظت اکسیژن از طریق افزودن هوا‌‌ یا تزریق اکسیژن خالص انجام می‌شود و سعی بر این است که فاضلاب در فاز هوازی نگهداری شود و از ایجاد شرایط بی‌هوازی جلوگیری می‌شود. اگر اکسیژن محلول، اطراف بایوفیلم فاضلاب‌رو وجود داشته باشد، اکسیداسیون شیمیایی و بیولوژیکی سولفید صورت گرفته و بر عکس در شرایطی که اکسیژن محلول موجود نباشد، سولفید محلول از بایوفیلم به فاضلاب منتقل می‌شود که در آن جا به شکل هیدروژن سولفید وجود دارد. غلظت اکسیژن محلول بیش از ۵/۰ میلی‌گرم بر لیتر، به طور کلی مانع از تشکیل سولفید محلول در فاضلاب می‌شود]۱۷[.
انحلال اکسیژن خالص پنج برابر انحلال اکسیژن موجود در هوا بوده که رسیدن به غلظت اکسیژن مورد نیاز را با اکسیژن خالص ممکن می‌سازد. با تزریق اکسیژن خالص، غلظت اکسیژن محلول فاضلاب معمولا به ۵ تا ۷ میلی‌گرم در لیتر می‌رسد، درحالی که تزریق هوا غلظت آن را در فاضلاب به حدود ۳ تا ۵ میلی‌گرم در لیتر می‌رساند]۱۸[.

تاثیر نیترات در کنترل شرایط بی‌هوازی
شرایط بی‌هوازی را می‌توان با اضافه کردن نیترات (NO₃^-) به شبکه‌ها کنترل کرد. اما در بعضی موارد اضافه کردن بی‌مورد نیتروژن، باعث رشد بایوفیلم در جداره داخلی لوله‌ها شده و منجر به رخ دادن دینیتریفیکاسیون در تأسیسات ته‌نشینی می‌شود. در این شرایط به دلیل تولید گاز N₂، لجن تأسیسات ‌‌‌‌ته‌نشینی به صورت معلق در آمده و از سیستم خارج می‌شود. بنابراین به دلیل مشکلات عملیاتی اضافه کردن نیترات، اضافه کردن اکسیژن به شبکه‌های جمع‌ آوری کارآمدتر به نظر می‌رسد.
ژیگو ‌‌یوآن و همکارانش تغییر شکل سولفور را تحت شرایط آنوکسیک و بی‌هوازی در صورت افزودن نیترات اضافی در‌‌ یک مدل آزمایشگاهی از شبکه‌های جمع‌ آوری تحت فشار مورد مطالعه قرار دادند. آن‌ها برای این منظور از چهار رآکتور که به صورت سری عمل می‌کردند استفاده کردند و استراتژی اضافه کردن نیترات را در کنترل سولفید موثر بیان کردند. اکسیداسیون سولفید تحت شرایط آنوکسیک در دو مرحله‌‌‌ ترتیبی رخ می‌دهد:
۱- اکسیداسیون سولفید به سولفید عنصری (S_o)
۲- اکسیداسیون سولفید عنصری به سولفات(SO₄^2-)
مرحله دوم زمانی رخ می‌دهد که مرحله اول به طور کامل انجام شود و نرخ انجام آن تقریبا ۱۵ درصد نرخ مرحله اول است. هنگامی‌که نیترات در دسترس نباشد، سولفات و سولفور عنصری با هم به صورت سولفید کاهش می‌یابند. نرخ کاهش سولفات اساسا بالاتر از کاهش سولفید عنصری بود(پنج برابر). پایین بودن نرخ اکسایش و کاهش سولفور عنصری اهمیت این محصول میانی را در تغییر شکل سولفور تحت شرایط آنوکسیک و بی‌هوازی نشان می‌دهد. آن‌ها همچنین ‌‌یک مدل مفهومی از تغییر شکل‌های سولفور در شرایط اضافه کردن نیترات به شبکه‌های تحت فشار ارائه دادند.
ژیگو ‌‌یوان و همکارانش همچنین برای مشاهده تاثیر تزریق اکسیژن در کنترل سولفید شبکه‌ها، از مطالعات آزمایشگاهی که در آن شبکه‌های تحت فشار شبیه‌سازی شده بودند، استفاده کردند. نتایج آن‌ها حاکی از آن است که انتقال اکسیژن در ورودی شبکه‌ها (با غلظتی بین ۲۵-۱۵ میلی گرم بر لیتر) می‌تواند تا ۶۵ درصد میزان تولید سولفید را کاهش دهد. هر چند بالا بردن غلظت اکسیژن در روند تولید سولفید موثر است اما نمی‌تواند این روند را به طور کامل متوقف کند زیرا تولید سولفید صرفنظر از بالا بودن غلظت اکسیژن در فاز آبی، همچنان در لایه‌های زیرین بایوفیلم ادامه دارد. آن‌ها همچنین مشاهده کردند که بالا بردن غلظت اکسیژن، سبب بالا رفتن نرخ مصرف اکسیژن در شبکه می‌شود که منجر به حذف بیشتر مواد آلی نیز می‌شود. بنابراین بهینه کردن انتقال اکسیژن جهت بالا بردن تاثیر آن در کنترل سولفید ضروری است]۱۹[.
یوان و همکارانش همچنین جهت بررسی تاثیر اضافه کردن نیترات بر خصوصیات و فعالیت بایوفیلم موجود در شبکه‌های جمع‌ آوری فاضلاب تحت فشار، از ‌‌یک پایلوت آزمایشگاهی استفاده کردند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که اضافه کردن نیترات، جمعیت میکروبی باکتری‌های کاهنده سولفات را در بایوفیلم شبکه جمع‌ آوری کاهش نمی‌دهد، بلکه فعالیت این باکتری‌ها را در بایوفیلم ایجاد شده در پایین دست افزایش می‌دهد. طبق نتایج آن‌ها اضافه کردن نیترات روی هم رفته، در کنترل غلظت سولفید در شبکه‌های تحت فشار موثر بوده ‌است. در گزارش آن‌ها ذکر شده که اضافه کردن نیترات پس از ‌‌یک دوره زمانی کوتاه جهت وفق پذیری، اکسیداسیون سولفید بیولوژیکی را در بایوفیلم تحریک می‌کند. آن‌ها همچنین به این نتیجه رسیدند که در اثر اضافه کردن نیترات، در کاهش غلظت متان بسیار موثر است.
هانچان شی و همکارانش در زمینه حذف سولفید شبکه‌های جمع‌ آوری که ناشی از شرایط بی‌هوازی است فعالیت کردند. برای رسیدن به این هدف آن‌ها تاثیر اضافه کردن نیترات را به صورت دوره‌ای در ‌‌یک مدل از شبکه‌های جمع‌ آوری فاضلاب بررسی کردند. نتایج آن‌ها حاکی از آن است که بهترین شرایط کنترل، زمانی است که نرخ نیتروژن به سولفات حداقل بین ۵/۰ تا ۶/۰ باشد]۲۰[.

مدل های کار کارگاهی^[۴۲]
یکی از پر کاربردترین سیستم های تولیدی است که دارای کاربردهای فراوانی در دنیای واقعی است. ماشین های مختلفی در کارگاه وجود دارند و یک کار ممکن است نیاز به چندین یا همه ماشین­ها با توالی خاصی داشته باشد. تنها محدودیتی که در این مدل ها وجود دارد این است که یک کار نمی تواند بیش از یک بار از ماشین استفاده کند. هدف این مدل ها می تواند کمینه سازی حداکثر زمان تکمیل کارها یا حداقل جریمه دیرکرد باشد. در کارگاه های چند عملیاتی، کارها اغلب دارای مسیرهای مختلفی می باشند. چنین محیطی بیان کننده کار کارگاهی می باشد که در واقع تعمیمی از مدل جریان کارگاهی است. در حقیقت مدل جریان کارگاهی مدل کار کارگاهی است که در آن هر کار مسیر یکسانی دارد. ساده ترین مدل کارگاهی فرض می کند که هر کار حداکثر یک بار بر روی ماشین خاصی پردازش می شود. درحالی که در مدل هایی ممکن است که یک کار چند بار در مسیرش در طول سیستم بر روی ماشینی خاص پردازش شود. چنین محیط­هایی مقید به گردش کاری مجدد هستند که به طور قابل ملاحظه ای پیچیدگی مدل را افزایش می­ دهند. تعمیمی از مدل کار کارگاهی مدل کار کارگاهی انعطاف پذیر^[۴۳] است که برای پردازش کارها دارای چندین ماشین به صورت موازی می باشد.

مساله زمانبندی کار کارگاهی یکی از مشهورتر ین و پیچیده ترین مسایل زمانبندی است که پیداکردن جو اب بهینه برای آن از مرتبه سخت است . هدف مسائل برنامه ریزی کارگاهی تخصیص m ایستگاه به n کار می باشد. در اینجا سه دیدیگاه سنتی برای حل این نوع از مسایل وجود دارد: قانون اولویت^[۴۴] ، بهینه سازی ترکیبی^[۴۵] و تحلیل با محدودیت^[۴۶]. کارگاه یک سیستم تولیدی با ظرفیت تولید محصول با تعداد متغیر کار و زمان فعالیت متفاوت برای هر کار است .فعالیت متفاوت در محصول و ایستگاه نیازمند پردازش هر مرحله از تولید می باشد که پیداکردن زمانبندی مناسب اغلب خیلی سخت است. روش های حل سنتی معمولا مساله را در مقیاس کوچک و پارامتر های مشخص و قطعی حل می کنند .صنعت امروزی فارغ از قطعیت و خواص محصولات غیر قابل پیش بینی است. متغییر های غیر قطعی و محدودیت های ناشی از آن در حل مبتنی به نگاه سنتی وجود ندارند.
مسله زمانبندی کار کارگاهی با مجموعه ای از کارها J={J₁,J₂,…,J_n} و مجموعه ای از منابع R={R₁,R₂,…,R_n} نمایش داده می شود. هر کار J_i شامل مجموعه ای از فعالیت ها T={T₁,T₂,…,T_n} که باید بین زمان آماده^[۴۷] و زمان انجام^[۴۸] انجام شوند. انجام هر فعالیت T_i نیازمند استفاده از مجموعه منابعR () در فاصله زمانی (d) می باشد. زمان شروع s برای فعالیت از موقعی است که شروع به استفاده از منابع بکند [۴۲،۴۳،۴۴،۴۵].
به بیان دیگری از مسئله زمانبندی کار کارگاهی از دیدگاه محققین دیگر می پردازیم، آنها در ارائه تعریفی از مسله زمانبندی کار کارگاهی کلاسیک ایستا و معمولی که n کار و m ماشین را شامل می­شوند ضوابط و محدودیت های ذیل را مطرح کردند:

• • هیچ ماشینی نمی تواند بیش از یک کار را در یک زمان انجام دهد.

• • هر کار توسط هر ماشین فقط یک مرتبه ویزیت می شود. یعنی دوبار ویزیت نمی شود.

• • هر ماشین فقط یک مدل از کارها را می تواند انجام دهد.

• • سیستم نمی تواند مقطوع^[۴۹] باشد زیرا هر عملیات از هر کار حتما بایستی اتمام یابد.

• • هیچ ماشینی نمی تواند یک کار را متوقف کند و کار دیگری را شروع کند قبل از آنکه کار قبلی به پایان برسد.

• • قبلا زمان پردازش برای هر عملیات O_ji در ماشین مخصوص m با T_jim مشخص شده است، در اینجا j و i ایندکس هایی از کارها و عملیات ها هستند.

• • از قبل ترتیبی از ماشین ها برای هر کار بایستی محیا شود.

• • ماشین ها در هر زمان قابل دسترس می باشند.

در شکل ۲-۶ مثال مربوط به مسئله زمانبندی کار کارگاهی با سه کار و سه ماشین را مشاهده می کنید:
شکل ‏۲‑۶: مساله سه کار و سه ماشین
در شکل ۲-۷ نمودار گانت^[۵۰] بر طبق ماشین و در شکل ۲-۸ نمودار گانت بر اساس کارها را مشاهده می کنید:
شکل ‏۲‑۷: نمودار گانت بر طبق ماشین
شکل ‏۲‑۸: نمودار گانت بر اساس کار
در حل مساله از تکنیکی که در شکل ۲-۹ مشاهده می کنید استفاده شده است.
شکل ‏۲‑۹: تکنیک بکار برده شده برای مسائل Job shop
مدل های کارگاه باز^[۵۱]
مدل های کارگاه باز شبیه به مسائل کار کارگاهی هستند با این تفاوت که یک کار ممکن است بر روی ماشین ها، با هر توالی دلخواهی پردازش شود. به عبارت دیگر، هیچ توالی وابسته به عملیاتی وجود ندارد که یک کار از آن پیروی کند و هر کار از هر ماشین فقط یک بار می­گذرد. معیار مورد نظر در این مسائل معمولا کمینه سازی حداکثر زمان تکمیل کارها می باشد.
مسئله زمانبندی کارگاه باز یک مسئله زمانبندی رایج و معمولی است و در عرصه مهندسی کاربرد دارد. در برخی از موارد صنعتی، زمانبندی کارگاه باز می تواند مسئله زمانبندی بزرگی مثل ساخت هواپیما را انجام دهد. در موارد این چنین، ارزش زمان سرمایه^[۵۲] نقش مهمی در تعیین زمان ثابت دارد [۱۸،۱۹،۲۱،۲۴].
مسئله زمانبندی کارگاه باز یک مسئله زمانبندی مهم و جهانی است و این مسئله به طور وسیع در صنعت کاربرد دارد. مسئله زمانبندی کارگاه باز جزء مسائل سخت است. مسئله زمانبندی کارگاه باز شبیه به مسئله زمانبندی کار کارگاهی است با این تفاوت که در هر کار هیچ نوع اولویتی بین فرایند یا عملیات هر کار وجود ندارد. در مسئله زمانبندی کارگاه باز فضای راه حل به طور قابل ملاحظه­ای بزرگتر از مسئله زمانبندی کار کارگاهی است و به نظر می رسد که در کتاب ها و مقالات به آن کمتر توجه شده است. شرح مسئله زمانبندی کارگاه باز توسط گراهام و همکارانش بدین صورت باشد: یک تعداد کار به تعداد n (J₁,J₂, … , J_n) وجود دارد که روی یک سلسله ماشین به تعداد m (M₁,M₂, … , M_m) قابل پردازش است، هر کار متشکل از mعملیات ( m=1 to j ) می­باشد که هر کدام باید روی یک ماشین متفاوت برای یک زمان مشخص شده پردازش شوند. عملیات هر کار می تواند در هر ماشینی پردازش شود ولی در هر زمان نهایتا یک عمل روی هر ماشین می تواند پردازش شود، و یک عمل از هر کار می تواند در یک زمان پردازش شود [۲۶،۳۹،۴۰،۶۳،۶۵].
هدف مسئله زمانبندی کارگاه باز بدست آوردن یک ترکیب امکان پذیر از سفارشات ماشین و کار تعیین شده است که زمان کلی اتمام کارها در کمترین زمان ممکن باشد. در ادامه به بیان چندین مثال که جز مسائل کارگاه باز می باشد می پردازیم:
تعمیر کردن هواپیماهای بزرگ، که نیاز به تعمیر موتور و سیستم الکتریکی دارد. این دو وظیفه ممکن است به هر ترتیبی انجام شود ولی این غیر ممکن است که این دو کار را با هم انجام دهیم. یا در مثالی دیگر یک گاراژ اتومبیل بزرگ با فروشگاه های اختصاصی را در نظر بگیرید . یک وسیله نقلیه ممکن است به کار های زیر نیاز داشته باشد: تعمیر انباره لوله اگزوز، میزان کردن چرخ­ها و تنظیم موتور. سه عمل از یک کار ممکن است در هر ترتیبی به وجود بیایند. به هر حال، مغازه­های سیستم اگزوز، میزان کردن چرخ ها، و تنظیم موتور درساختمان­های مختلف هستند، و بنابراین انجام دو عمل در یک زمان امکان پذیر نیست، در مسئله زمانبندی کارگاه باز، ما فرض می کنیم که چندین کار از این قبیل کار ها و چندین وسیله نقلیه که نیاز به تعمیر دارند را داریم، موارد دیگر می تواند شامل: کنترل کیفیت مرکزی، انتساب کلاس، معاینه فنی خودرو، و مخابره ماهواره ای و بسیاری از موارد دیگر را می تواند شامل شود.
مدل های کارگاه وابسته^[۵۳]
همان کار کارگاهی است که ترتیب پردازش یک یا چند کار بستگی به پردازش سایر کارها دارد. معیار مورد نظر در این مدل ها معمولا کمینه سازی حداکثر زمان تکمیل کارها است.
مدل های پردازش دسته ای^[۵۴]
در این مدل ها کارها به صورت دسته ای پردازش شده و هر دسته نیاز به زمان پردازش معین دارد. ممکن است برای تعداد کارهایی که می توانند در یک زمان پردازش شوند، محدودیت ظرفیت نیز داشته باشد. یک اجاق آشپزی با حجم محدود مثالی برای پردازش دسته ای می باشد.
مدل های خط مونتاژ
در مسائل مربوط به این مدل ها، کار از یک توالی معین عملیات عبور می کند و هدف تعریف ایستگاه های کاری و تخصیص وظایف به این ایستگاه ها به منظور به دست آوردن یک سطح تولید معین و کاراست.
مدل های خط مونتاژ ترکیبی
در این مدل ها کارها بر روی یک خط مونتاژ پردازش می شوند تا محصولات مشابه (نه یکسان) با نیازمندی ها و زمان های پردازش مختلف تولید شوند.
البته باید اشاره کرد که تقسیم بندی بالا کاملا تمامی کلاس های مدل های زمانبندی از جمله زمانبندی نیروی انسانی و غیره را در بر نمی گیرد ولی می تواند دید مناسبی را به صورت کلی از کلاس های مختلف مدل های زمانبندی ارائه نماید.
محدودیت های زمانبندی
پردازش کارها دارای ویژگی های متفاوت بسیاری می باشد و معمولا مقید به محدودیت های ویژه است. به عنوان مثال در جدول ذیل برخی از محدودیت های مربوط به کارها در مسائل زمانبندی به ازای پارامتر β نشان داده شده است.
جدول ‏۲‑۲: نمایش بعضی از محدودیت های مسائل زمانبندی با پارامتر β

در این فصل ابتدا به توضیحی در مورد سرمایه گذاری و بازارهای مالی پرداخته می شود. سپس راجع به هر یک از متغیرهای تحقیق یعنی قیمت و بازده سهام و شاخص های کلان اقتصادی مطالبی بیان می گردد. سپس پیشینه تحقیقات انجام شده در این زمینه در داخل و خارج از کشور مورد بررسی قرار می گیرد.
۲-۲- سرمایه گذاری و بازارهای مالی
۲-۲-۱- ماهیت سرمایه گذاری
واژه «سرمایه گذاری» می تواند دامنه وسیعی از فعالیتهارا شامل شود. این واژه می تواند شامل سرمایه گذاری در گواهی سپرده، اوراق قرضه، سهام عادی یا صندوقهای مشترک سرمایه گذاری یاشد. اگر چه کسانی که به صورت حرفه ای به سرمایه گذاری می پردازند از دارایی های دیگری، از قبیل گواهی خرید اسناد ، برگ اختیار خرید و فروش سهام ، اوراق قابل تبدیل و دارایی های مشهود مانند طلا و اشیاء قیمتی برای انجام سرمایه گذاری استفاده می کنند. سرمایه گذاری می تواند دارای درجات مختلف ریسک پذیری باشد و هر فردی، خواه شخصی با تحصیلات دانشگاهی، و خواه یک شهروند عادی ، می تواند با توجه به شرایط خود از تصمیمات سرمایه گذاری استفاده کند.

سرمایه گذاری عبارت است از تبدیل وجوه مالی به یک یا چند نوع دارایی که برای مدتی درزمان آتی نگهداری خواهد شد. بنابراین سرمایه گذاری مستلزم مطالعه فرایند سرمایه گذاری است.
سرمایه گذاری مستلزم مدیریت ثروت سرمایه گذاران است. این ثروت شامل مجموع درآمد فعلی و ارزش فعلی درآمدهای آتی است.بنابراین ارزش فعلی و مفهوم بهره مرکب می تواند نقش مهمی در فرانید سرمایه گذاری داشته باشد(چارلز پی جونز۱۳۸۶؛۱۱).
۲-۲-۲- بازارهای مالی
شرکتهای بازرگانی برای تأمین مالی فعالیتهای خود به حجم بالایی از سرمایه نیازدارند این شرکتها برای اینکه بتوانند رشد وتوسعه پیدا کنند نیازمند سرمایه گذاری بالایی هستند. واضح است که تأمین این میزان سرمایه در زمان محدودی میسر نیست و بایستی از جای دیگری تأمین مالی شود. دولتها نیز به منظور ارائه بهتر خدمات و کالاها به مردم نیازمند این هستند که حجم بالایی پول وام بگیرند. بازارهای مالی این امکان را برای شرکتها و دولتها فراهم می سازند که آنها بتوانند از طریق فروش اوراق بهادار نیازهای خود را برطرف سازند سرمایه گذاران نیز از طریق خرید این اوراق بهادار، بازده و رفاه خود را افزایش
می دهند.
بازارهای اولیه در صورتی که بتوانند به نحو صحیح عمل کنند می توانند برای اقتصاد سرمایه داری کاملاً مفید باشند به این دلیل که این بازارهای کانالی مناسب برای سرمایه گذاران و وام گیرندگان ایجاد می کنند.
بازارهای اولیه بدون وجود بازارهای ثانویه نمی توانند به خوبی فعالیت کنند. سرمایه گذاری که اوراق بهاداری را خریداری می کند در صورتی که تمایل نداشته باشد آن را تا موعد سررسید نگهداری کند باید بتواند به راحتی وبا کمترین هزینه بفروشد.وجود بازارهای ثانویه فعال این اطمینان را به خریداران می دهد که آنها بتوانند در هر موقعی که بخواهند اوراق بهادار خود را در این بازارها بفروشند. البته چنین فروشی می تواند همراه با زیان نیز باشد ولی بهتر از آن است که سرمایه گذار اصلاً نتواند اوراق بهادار خود را بفروشد( چارلز پی جونز۱۳۸۶؛۵۶).
شناسایی انواع بازارها برای شناخت کاملی از سیستم مالی مورد نیاز است. انواع مختلفی از بازارهای مالی با تنوعی از سرمایه گذاری ها و مشارکت کنندگان وجود دارد. بازارهای مالی را بر حسب انواع سرمایه گذاری ها، سررسید سرمایه گذاری ها، انواع وام دهندگان و وام گیرندگان، محل بازار و انواع مبادلات دسته بندی می نمایند. در این قسمت متداول ترین تقسیم بندی های بازار مالی ارائه می شود.
۲-۲-۳- بازار پول و سرمایه
بازار مالی از نظر سررسید ابزار مورد معامله به دو دسته تقسیم می شود:
بازار پول
بازار مطالبات کوتاه مدت(حداکثر تا یکسال) را در بر می گیرد. گرایش اصلی بازار پول اصولاً بر ابزارهایی متمرکز است که با بهره گرفتن از آنها بتوان به سرعت وضعیت نقدشوندگی را تغییر داد. به این علت است که در چنین بازاری سرعت نقدشوندگی بسیار بالا بوده و نیازهای کوتاه مدت تا یکسال در آن تأمین می شود.
بازار سرمایه
بازاری است که ارتباط تنگاتنگی با پس انداز و سرمایه گذاری دارد و به مثابه یک واسطه مالی، پس انداز واحدهای اقتصادی را به واحدهای دارای کسر، برای سرمایه گذاری انتقال می دهد. در این بازار نیازهای بلند مدت(معمولاً بیش از یکسال) تأمین می شود. از مهمترین ابزارهای بازار سرمایه، می توان به انواع اوراق قرضه، معاملات تاخت و اختیار معامله اشاره کرد.
۲-۲-۴- بازارهای اولیه و ثانویه
بازارهای مالی را از دید عمر ابزار مورد معامله می توان به بازار اولیه و ثانویه دسته بندی کرد:
بازار اولیه
بازاری است که در آن وام گیرنده، اوراق بهادار جدیدی را منتشر می کند و در ازای وجه نقد به سرمایه گذار(خریدار) می فروشد. برای مثال فروشهای جدید اوراق خزانه ، منتشرکننده این اوراق بهادار در ازای فروش اوراق بهادار جدید خود وجه نقد دریافت می کند(چارلزپی جونز۱۳۸۶؛۵۶).
بازار ثانویه
بعد از اینکه اوراق بهادار در بازارهای اولیه به فروش رسید، باید مکانیزم کارآیی وجود داشته باشد تا سرمایه گذاران در صورت تمایل بتوانند آن را مجدداً خرید وفروش کند. بازار ثانویه این امکان را برای سرمایه گذاران فراهم می کند که آنها بتوانند اوراق بهادار موجود را بین خود خرید وفروش کند.در بازارثانویه، خرید وفروش سهام عادی، سهام ممتاز، اوراق خرید وفروش، اوراق قرضه و برگ اختیار خرید وفروش سهام انجام می گیرد(چارلز پی جونز۱۳۸۶؛۵۸).
۲-۲-۵- بازار بورس و بازار خارج از بورس
از بعد قانون مندی و انضباط نظارتی بازارهای مالی را به بازارهای رسمی(بورس ها) و بازارهای غیر رسمی(بازار خارج از بورس) تفکیک می کنند.
بازار رسمی ( بورس)
بورس های اوراق بهادار سازمان یافته، تشکیلات فیزیکی مشهود هستند. در برخی از کشورها یک یا چند بورس سازمان یافته فعالیت می نمایند. برای اینکه سهامی، امکان معامله در بورس سازمان یافته را داشته باشد بایستی مورد پذیرش بورس قرار گیرد. بورس ها بسته به شرایط اجتماعی و اقتصادی کشورها، اقدام به تدوین شرایط پذیرش شرکت ها می نمایند. شرایط پذیرش عمدتاً ویژگی های کمی و کیفی است که شرکت ها بایستی از آنها برخوردار باشند و یا آنها را رعایت نمایند.
بازار خارج از بورس( فرابورس)
فرابورس، یک سازمان مشاهده ناشدنی است که در برگیرنده شبکه ای از کارگزاران و معامله گران در سرتاسر کشور است. غالباً بازار خارج از بورس شامل تسهیلاتی است که برای انجام مبادلات اوراق بهاداری که در بورس های سازمان یافته مبادله می شوند، در نظر گرفته می شود این تسهیلات متشکل از
معامله گران
کارگزاران
پایانه ها و شبکه های کامپیوتری و الکترونیکی است(راعی وپویان فر،۱۳۸۹؛۴۷).
۲-۳- تأثیر بورس در رشد اقتصادی
بر اساس تئوری کلاسیک اقتصاد، اگر بخشهایی کارآمد اقتصاد گسترش یابند، قادر به جذب عوامل تولید اضافی از بخشهای غیر کارآمد خواهند بود.برای دستیابی به کارایی در جامعه باید شرکتها و پروژه های کارا وسودآور را از شرکتها و پروژه های غیر سود آور تشخیص داد. با مکانیزمی کارآمد در بازار سرمایه به راحتی این کاررا می توان انجام داد.در اقتصادی که بازار سرمایه آن درست عمل کند،از یک سو حجم سرمایه گذاری افزایش می یابد واز سوی دیگر کیفیت و سلامت سرمایه گذاری ها بیشتر می شود. در چنین چارچوبی امکان افزایش رشد اقتصادی نیز فراهم می گردد.
بعضی از تحلیل گران اقتصادی معتقدند که بازار سهام و بورس اوراق بهادار کشورهای در حال توسعه چندان اثر مثبتی در رشد اقتصادی ندارد، اما شواهد و مطالعاتی که اخیراً صورت گرفته است نشان
می دهد که بازاراوراق بهادار می تواند تأثیری عمیق در رشد و توسعه اقتصادی بگذارد. این بازارها
می توانند با جمع آوری نقدینگی جامعه، در ضمن تأمین سرمایه کوتاه مدت برای واحدهای نیازمند، سرمایه بلندمدت نیز برای سرمایه گذاریهای سود آور تأمین کنند. در کنار بازار بورس اوراق بهادار، بانکها نیز منبع عمده تأمین مالی به شمار می روند. در کشورهای در حال توسعه، به دلیل عدم آگاهی مدیران شرکتها از ابزار کارآمدی مانند بورس، حجم عمده سرمایه مورد نیاز از طریق سیستم بانکی تأمین می شود. چون استقراض از سیستم بانکی بازتابهای تورمی شدیدی دارد(سعیدی و امیری۱۳۸۷؛۱۱۴).
۲-۴-بازار سرمایه ایران
بازارسرمایه درایران از سابقه ای درحدود ۳۶ سال برخوردار است. فعالیت اصلی این بازارعمدتاً در بورس اوراق بهادار تهران و بر معاملات سهام، متمرکز بوده است. ابزارهای موجود در بازار اولیه، براساس قوانین موجود عبارتند از سهام، اوراق قرضه و اوراق مشارکت. بازار سرمایه در ایران شامل بازار بورس اوراق بهادار و بازار خارج از بورس است.
۲-۵- بورس اوراق بهادار تهران
به منظور ایجاد یک بازار رسمی و دائمی برای خرید و فروش سهام شرکت ها و سایر اوراق بهادار، به موجب قانون مصوب اردیبهشت ماه ۱۳۴۵ مجلس شورای ملی، بورس اوراق بهادار تهران در بهمن ماه ۱۳۴۶ ، فعالیت خود را آغاز نمود. در قانون تأسیس بورس هدف از ایجاد آن تجهیز پس اندازهای خصوصی و تخصیص این پس اندازها به سرمایه گذاری های صنعتی و تولیدی اعلام گردید. بورس اوراق بهادار تهران، مانند سایر بورس های اوراق بهادار در جهان از تشکیلات و نظام ویژه ای برخوردار است. بر اساس قانون تأسیس بورس اوراق بهادار، ارکان تشکیل دهنده بورس اوراق بهادار عبارتند از :
شورای بورس
هیئت پذیرش اوراق بهادار
سازمان کارگزاران بورس
هیئت داوری بورس (راعی وپویان فر،۱۳۸۹؛۵۷)
۲-۶- رابطه متغیرهای اقتصادی با قیمت و بازده سهام
شناسایی روابط علّی بین متغیرهای کلان اقتصادی داخلی و بازار بورس اوراق بهادار تهران از اهمیت بالایی برخوردار است چراکه ممکن است متغیرهای کلان اقتصادی روابط علّی یک یا دو سویه با شاخص قیمت سهام داشته باشند.لذا اعمال سیاست های اقتصادی می تواند بر دیگر متغیرها نیز تأثیرگذار باشد.در نتیجه شناسایی روابط علّی مابین متغیرها برای تحلیل و پیش بینی نتیجه سیاست گذاری ها لازم وضروری به نظر می آید. به عنوان مثال، اعمال سیاست های تورمی و پیش بینی تأثیرگذاری آن بر بازار بورس اوراق بهادار از طریق شناسایی وجود رابطۀ علّی بین آنها امکان پذیر خواهد بود.