۲-۲- بحران آب در جهان
آب گنجینه مشترک انسان­هاست که باید به نسل­های بعدی سپرده شود. افزایش مصرف و تخریب منابع آب در مرحله نخست بر زندگی افراد فقیر و مستمند اثر می­ گذارد و به نوبه خود فقر و ناداری و بیماری و اثرهای برگرفته از عدم توسعه می­باشد و تخریب منابع آب به منزله تخریب پایه­ های توسعه است. آب یکی از بزرگترین چالش­های قرن حاضر بشریت است که می ­تواند سرمنشأ بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد. خلاء بین توان تأ مین آب و شدت تقاضا بحران آفرین است. هنگامی که این عدم تعادل با مجموعه راهکارهای مدیریتی قابل مهار نباشد؛ زبان مفاهمه در بخش آب مبدل به زبان مخاصمه خواهد شد. ماهیت منطقه ای منابع آب مانع از آن شده است تا جامعه جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیه­ای که به طور فزاینده عمق نگرانی­های بشر را در این خصوص منعکس سازد. آب کالایی منحصر به فرد و ماده­ای بسیار حیاتی است. محدودیت­های این ماده حیاتی ظرفیت­های سایر منابع حیاتی- از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش- را تحت فشار قرار می­دهد. استحصال سایر منابع – از جمله غذا، مواد معدنی و فرآورده ­های جنگلی- نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب می ­تواند محدود شود. در شماری از حوزه ­های آبخیز جهان محدودیت­های آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسائل زیست محیطی، افزایش هزینه ها و کمیابی در حال کاهش است.

تغییرات منابع آب شیرین طی سال­های متمادی معین و ثابت است. به عبارت بهتر مقدار آب تجدید شونده­ای که سطح کره زمین هم اکنون و به طور سالانه دریافت می­نماید؛ معادل همان آبی است که شاید هزاران سال پیش و از بدو بروز تمدنهای بشری دریافت می­نموده است. این در حالی است که توزیع زمانی و مکانی مقدار آب تجدید شونده کاملاً متغیر بوده و متناسب با توزیع جمعیت و نیازهای آبی جوامع بشری نمی ­باشد. به طور مثال قاره آسیا که ۶۰ درصد جمعیت دنیا در آن ساکن هست، ۳۶ درصد منابع آب تجدید شونده جهان را دریافت می­نماید یا حوزه آبریز رودخانه آمازون که ۱۴ درصد منابع آب تجدید شونده دنیا را شامل می شود؛ فقط ۴/۰ درصد جمعیت جهان را تشکیل می­دهد. (مدیریت منابع آب و توسعه پایدار)
از سوی دیگر برداشت و مصرف از این منابع محدود و ثابت آب به علت افزایش جمعیت، پیوسته در حال افزایش می­باشد. بنابراین اگر به عنوان شاخص برای بیان وقوع بحران آب نقطه تلاقی بین میزان مصرف و میزان آب قابل دسترسی در نظر گرفته شود، می­توان اینگونه در نظر گرفت که هر اندازه به این مرز نزدیک شویم ابعاد آن وسیع­تر و گسترده­تر می­ شود و ضروری است بشر برای ایجاد تأخیر و رسیدن به این نقطه تلاش­ های عمده­ای را از جهات علمی، فنی و تحقیقاتی سازمان دهد. تغییرات میزان مصرف آب بر اساس منابع مختلف تأمین آن مؤید مطلب فوق می­باشد (جداول ۲-۱-۷، ۲-۱-۶ و ۲-۳-۱).
موضوع مهم دیگری که در سال­های اخیر برای بیان مشخصه­های بحران آب مطرح بوده محدودیت در تجهیز منابع مالی لازم برای توسعه بهره برداری و مدیریت از منابع آب می­باشد. اخیراً کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل متحد گزارشی را تحت عنوان “ارزیابی جامع منابع آب جهان” تهیه نموده و طی آن ملل مختلف جهان را از نظر میزان منابع آب تجدید شونده و توانایی های آن ها برای تجهیز منابع مالی به چهار دسته مشخص تقسیم نموده است.
کشورهای با درآمد سالانه بالا و تنش آبی کم.
کشورهایی با درآمد سالانه بالا و تنش آبی زیاد.
کشورهایی با درآمد سالانه کم و تنش آبی کم.
کشورهایی با درآمد سالانه کم و تنش آبی زیاد.
بدین ترتیب کشورهایی که در دسته چهارم طبقه بندی مذکور قرار دارند و متأسفانه تعداد آن ها نیز قابل ملاحظه است اولین قربانیان بحران آب در جهان محسوب خواهند شد.
با عنایت به آنچه ذکر شد می­توان در یک جمع بندی کلی سه محور اصلی زیر را به عنوان مشخصه های اصلی بروز بحران آب در نظر گرفت.
عبور نیاز یا تقاضای آب از مرز منابع تجدید شونده قابل استحصال.
کاهش شدید سرانه منابع آب تجدید شونده.
عدم تطابق درآمد سرانه با هزینه­ های مدیریت و بهره برداری از منابع آب. (مدیریت منابع آب و توسعه پایدار).
۲-۲-۱- ویژگی های بحران آب امروز در جهان
در دهه­های اخیر به ویژه در سال­های پایانی قرن بیستم، آب به عنوان یک موضوع مهم در کانون مباحث و مذاکرات بین المللی قرار گرفته و تقریباً هیچ نشست بین المللی را که در آن آینده اداره جهان در هزاره سوم میلادی مطرح باشد نمی­ توان سراغ گرفت که در آن آب و مدیریت آن به صورت یکی از اصلی­ترین عوامل و عناصر در دستور کار قرار نداشته باشد. بررسی تحولات و توجه به مسائل آب نشان می­دهد که هرچند اولین جرقه­ها و هشدارها از محافل علمی برخاسته ولی به تدریج با مشاهده عینی پدیده ­های ناشی از نحوه بهره ­برداری و مدیریت منابع آب به بالاترین رده­های تصمیم ­گیری در سطوح ملی، منطقه­ای و بین المللی رسیده است. اگرچه ممکن است عنوان شود بشر از دیرباز برای تأمین آب جهت برآورده نمودن نیازهای خود با طبیعت دست و پنجه نرم کرده و برای مواجهه و مقابله با کمبود آب به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک دنیا تلاش­ های عظیمی را سازمان داده که می­توان از آن­ها به تمدن­های آبی نام برده و از این رو بحران آب در طول تاریخ تمدن بشر با وی همراه و همگام بوده است؛ اما بحران آب در این برهه از تاریخ دو وجه شاخص دارد که هیچ گونه شباهتی به مسائل آب در گذشته ندارد که عبارتند از:
در بسیاری از نقاط دنیا نیازهای آبی یا تقاضا برای آب از مرز منابع آب قابل استحصال از نظر فنی و اقتصادی عبور نموده یا در حال عبور از آن است و این موضوع در سال­ها و دهه­های آینده با ابعاد نگران کننده ­ای همراه خواهد بود. به عبارت دیگر تفاوت این مشخصه با گذشته در این است که در گذشته­ های دور آب از نظر مقداری و کمی در دسترس بود، ولیکن محدودیت فن­آوری موجب می­شد که استحصال آن با دشواری­هایی همراه باشد و در آینده به دلیل رسیدن مصرف به سقف امکانات توسعه منابع آب، اصولاً آب اضافی دیگری برای توسعه در دسترس نخواهد بود هرچند که حتی مشکلی از نظر منابع مالی و فنی نیز وجود نداشته باشد.
اگر در گذشته مشکلات و مسائل آب در مقیاس محلی مطرح بود، اکنون و در آینده این مشکلات در مقیاس ملی، منطقه ای و حتی جهانی بروز خواهد نمود و این فرایند موجب شده حفظ صلح، تأمین امنیت غذایی و بالاخره توسعه پایدار به یک دغدغه خاطر بزرگ بین المللی تبدیل گردد. قطعاً اولین قربانیان این وضع کشورهای جهان سوم و در حال توسعه خواهند بود. به خصوص که ابعاد مسأله در بین این نوع کشورها هم به لحاظ این که سهم و وزن بزرگی از جمعیت جهان را تشکیل می­ دهند و هم به دلیل اینکه بخش های وسیعی از مساحت کشورهای مذکور به طور طبیعی از کمبود بارندگی و منابع آب تجدید شونده در رنجند و بالاخره به دلیل محدودیت شدید در تجهیز منابع مالی، بسیار گسترده پیش بینی می­ شود. در این میان چنانچه راهکارهای سنجیده و آگاهانه و مبنی بر جامع نگری برای مدیریت آب کشور تدارک دیده نشود، کشور ما نیز از این رویداد در امان نخواهد بود.
۲-۳- وضعیت آب در ایران
ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهت­گیری شرقی غربی و رشته کوه زاگرس با جهت گیری شمال غربی- جنوب شرقی در آن قرار گرفته­اند. این دو رشته کوه همانند دیواره­ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور می­شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می­دهد. کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت­ها در کشور مطرح بوده است (مدیریت منابع آب و توسعه پایدار).
توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است (جداول ۲-۳-۱ و ۲-۳-۲). توزیع زمانی نزولات جوی در کشور نیز مانند توزیع مکانی روند مشابهی را نشان می دهد و میزان آن در سال های مختلف و حتی فصول مختلف متغیر بوده و این مسأله مشکلات گوناگونی را در چند سال اخیر برای بخش­های مختلف، به ویژه بخش کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها به همراه داشته و زیان های زیادی را به این بخش تحمیل کرده است. حتی توزیع نامناسب زمانی بارش ها طی سال­های نرمال نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سالهای خشک تشدید می­ شود. به عنوان نمونه، در مناطقی که از نظر بارش نزولات جوی در زمره مناطق پرباران طبقه بندی می­شوند، در بعضی از ماه های سال کم آبی مشهود است. براساس بررسی دوره های آماری بلندمدت بارندگی استان گیلان میانگین بارندگی منطقه جلگه ای حدود ۱۵۰۰ میلیمتر بوده که ۶۵ درصد آن در نیم فصل دوم سال رخ می­دهد و بر اساس همین آمار حداکثر بارش در فصل پاییز و حداقل آن در ماه های تابستان اتفاق می افتد (اداره کل هواشناسی گیلان، ۱۳۸۵).
تحلیل زمانی نزولات جوی بیان کننده دامنه تغییرات زیاد آن از سالی به سال دیگر است. جدول شماره(۲-۳-۲) حجم حاصل از ریزش های جوی را در حوزه های آبریز کشور نشان می­دهد.

جدول(۲-۳-۱) مساحت و ضریب جریان سطحی حوزه های آبریز اصلی

حوزه آبریز اصلی

مساحت (هزار کیلومتر مربع)

ضریب جریان سطحی متوسط ۳۷ ساله (۱۳۸۴-۱۳۴۷) (درصد)