مدیریت: کارکردن با افراد و گروه­ ها برای رسیدن به مقاصد سازمان.

مدیریت شهری: عبارت است از اداره­ی امور شهر به منظور ارتقاء مدیریت پایدار و هم­چنین یک سازمان گسترده­ی متشکل از عناصر و اجزای رسمی و غیر رسمی مؤثر و ذیربط در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی با هدف کنترل و هدایت توسعه همه جانبه و پایدار شهر مورد نظر می­باشد.(رضویان،۱۲:۱۳۷۵).
۲-۲-۲ مفهوم مدیریت شهری
پیدایش مفهوم مدیریت شهری، به عنوان مفهومی مستقل، به اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی در کشورهای توسعه­یافته برمی­گردد. گستردگی و پیچیدگی مسائل شهری و رشد و توسعه روز افزون شهرها، مدیریت امور شهر را به وظیفه ای دشوار تبدیل نموده است. علاوه بر موضوعاتی هم­چون محیط زیست، ایمنی، حمل و نقل و برنامه ریزی شهری یکی از عوامل مهمی که تأثیر فزاینده و تعیین کننده بر عوامل سازنده­ی شهری دارد، مدیریت شهری است.
اگر شهر همچون سازمانی در نظر گرفته شود لازم است که در رأس آن عنصری برای برنامه­ ریزی آینده و اداره­ی امور کنونی قرار گیرد .این عنصر را می­توان مدیریت شهر نامید. مسائل بسیاری در شهرها وجود دارد که برای حل آنها و پاسخ به درخواست­های موجود در عرصه ­های زندگی شهری وجود مدیریت شهری ضروری است. بدین سان مدیریت شهری عبارت است از سازماندهی عوامل و منابع برای پاسخگویی به نیازهای ساکنان شهر است. و شامل کارکردهای برنامه ریزی، اجراء، نظارت، هدایت و کنترل است که برای اعمال قدرت باید برآمده از اراده­ی شهروندان و قراردادهای اجتماعی باشد.(صرافی و عبدالهی،۱۳۸۷:۱۲۱).
اصطلاح مدیریت شهری تنوع مفهومی گسترده ای دارد، اما در جمع بندی کلی؛ نظام مدیریت شهری عبارت است از سازمانی گسترده، متشکل از تمام عناصر و اجزای رسمی و غیررسمی ذیربط و مؤثر در حیطه­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی حیات شهری با هدف اداره، هدایت، کنترل و توسعه همه­جانبه و پایدار شهر؛ در مفهوم مدیریت شهری انواع سیستم های باز و پیچیده انسانی و اجتماعی وجود دارد که با عناصر و روابط بسیار متنوع و متعدد مواجه می­باشد.
هدف کلان مدیریت شهری، ایجاد محیطی قابل زندگی برای همه و همراه با عدالت اجتماعی، کارایی اقتصادی و پایداری زیست محیطی است. (همان،۱۳۷۹:۶۸).
۲-۳ ارکان مدیریت شهری در ایران
شهرداری و شورای اسلامی شهر دو رکن اصلی مدیریت شهری در ایران می­باشند. بجز­ این دو که وظیفه اصلی و قانونی آن­ها سیاستگذاری و برنامه­ ریزی در امور شهر می­باشد؛ نهادهای دیگری وجود دارند که در سطح ملی، منطقه­ای و محلی عمل نموده و وظایف و عملکرد آن­ها در ارتباط با شهر و مدیریت شهری می­باشد و لزوماً به هنگام تصمیم ­گیری و برنامه­ ریزی برای شهر و حتی اجرای طرح­ها و برنامه­ ها باید به برنامه­­ها ،طرح­ها و حوزه عملکرد این نهادها توجه داشت.این نهادها به ترتیب میزان اثرگذاری و سطوح عملکردی عبارتند از:
۱- وزارت کشور، سازمان شهرداری ­ها و دهیاری­های ­کشور وابسته به وزارت کشور، وزارت مسکن وشهرسازی، شورای عالی شهرسازی و معماری، سازمان مدیریت و برنامه­ ریزی کشور که در حال حاضر تحت عنوان «معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی و معاونت توسعه مدیریت و سرمایه ی انسانی» انجام فعالیت می­نماید. وزارت نیرو، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان نظام مهندسی ساختمان، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان گردشگری، وزارت بازرگانی و وزارت صنایع و معادن و… می­باشند. ادارات و شعب این وزارتخانه­ها سازمان­ها و نهادها در سطح شهر وظایف خاص خود را در نظام مدیریت شهری بر عهده داشته و عمل می­نمایند.
ضمناً نباید فراموش شود که با توجه به کارکرد، عملکرد و جایگاه هر شهر در نظام سلسله مراتبی شهرهای ایران و نیز اهمیت و درجه بندی آن تعدد، تنوع و میزان نفوذ و اثرگذاری هریک از این نهادها و سازمان­ها در نظام مدیریت شهری از یک شهر به شهر دیگر متنوع و متفاوت خواهد بود.
۲-۴ وظایف مدیریت شهری “شهرداری ­ها و شورای شهر” در ایران
در زمان حاضر وظایف مدیریت شهری در ایران را می­توان به طور کلی در چهار حوزه ذیل دسته بندی کرد:
۲-۴-۱ وظایف سیاستگذاری: شامل: تصمیم ­گیری و سیاستگذاری امور شهری، هماهنگی و راهبری امور شهری، حقوق و ضوابط شهری، کنترل و نظارت امور شهری.
۲-۴-۲ وظایف برنامه­ ریزی: شامل: مطالعات شهری، برنامه ریزی شهری، امور اقتصادی و مالی.
۲-۴-۳ امور اجرایی: شامل: عمران شهری، زیرساخت ها و تجهیزات شهری، خدمات شهری، خدمات ایمنی شهری، خدمات ترافیکی و حمل ونقل عمومی شهر، فضای سبز شهری، زیبا سازی شهری، خدمات فرهنگی و اجتماعی.
۲-۴-۴ امور اداری: شامل: پاسخگویی به در خواست­های شهروندان، صدور پروانه­های گوناگون ساختمانی و صنفی، امور حقوقی و رفاهی پرسنل. (پرهیزکار و فیروز بخت،۱۳۹۰:۸).
طبق قانون اساسی و قانون شوراهای اسلامی، نقش اصلی در مدیریت شهری بر عهده­ شوراهای اسلامی شهر گذاشته شده است ؛ همه برنامه­ ها و تصمیمات شهرداری باید با هماهنگی و نظارت شوراها انجام پذیرد. مدت فعالیت اعضای شوراها چهار سال است و تعداد اعضا بر حسب جمعیت شهر متغیر می باشد.)سعید نیا، ۱۳۸۳:۶۹).
برنامه­ ریزان شهری معتقدند که مشارکت باعث می­ شود شهروندان نسبت به تصمیم ­گیری­های صورت گرفته در شهر مسئولیت پذیر گردند، یعنی حمایت عمومی از تصمیم ­گیری­های اتخاذ شده از سوی مسئولان باعث می­ شود متولیان امر به راحتی برنامه ­های خود را عملی نمایند.(عباس زاده،۱۳۸۷:۷۲).
نکته­­ی نهایی این­که مدیران شهری می­توانند با جلب مشارکت مردم بر توانایی­های مدیریت شهری بیفزایند؛ بنابراین در بحث مدیریت شهری می­توان به نقش مستقیم شوراهای شهری، شهرداری ­ها و نقش غیرمستقیم نهاد شوراهای حل اختلاف شهری در کشاندن شهروندان به سوی کنش­های مشارکتی اشاره نمود. (رضویان،۱۳۸۱:۲۰).
۲-۵ بررسی نقش سازمان­های مختلف در امر مدیریت شهری در ایران
سه بخش دولتی، نیمه دولتی و بخش مردمی در مدیریت شهری مؤثر می­باشند:
۲-۵-۱ بخش دولتی
در ایران دولت بر تمام امور مدیریت شهری نظارت و کنترل کامل داشته است و این نظارت و کنترل هم از طریق دولت مرکزی اعمال می­ شود و هم از طریق استانداری­ها، فرمانداری­ها و بخشداری­ها. اعمال نظارت و کنترل دولت به دو وسیله عمده صورت می گیرد؛ یکی از طریق اداری با انتصاب کارگزاران دولتی بر امور مدیریت شهری و دیگری از طریق مالی که اصولاً گردش کار سازمان­های مدیریت شهری بدان وابسته بوده است.
عمده ترین وزارتخانه ها و سازمان­های دولتی که به امر مدیریت شهری نظارت و کنترل دارند عبارتند از:
۱- وزارت کشور ۲- وزارت مسکن و شهرسازی ۳ - شورای عالی شهرسازی ۴ - سازمان مدیریت و برنامه ریزی.
۲-۵-۱-۱ وزارت کشور
وزارت کشور پر سابقه­ترین دستگاه مدیریتی است که از نظر سیاسی مؤثرترین وزارتخانه­ای است که در امر مدیریت شهری نظارت و کنترل دارد. این نظارت و کنترل نه تنها از جانب خود وزارتخانه بلکه از طرف استانداری­ها، فرمانداری­ها و بخشداری­ها که تابع این وزارتخانه هستند اعمال می­ شود.
تأثیر وزارت کشور در مدیریت شهری یکی از نظرسیاسی- اداری که انتصاب استانداران، فرمانداران، بخشداران و نیز شهردارانی که بعد از تأیید شورای شهرصورت می گیرد و دیگر شرکت در بررسی و تصویب طرح­های عمرانی و کمک مالی به برخی از شهرداری ­ها که از عهده­ مخارج خود بر نمی­آیند.
۲-۵-۱-۲ وزارت مسکن و شهرسازی
به طور کلی می­توان گفت که فلسفه وجودی وزارت مسکن و شهرسازی پرداختن به امر آبادی و عمران و هم­چنین مدیریت شهری است، اعمال مدیریت وزارت مسکن و شهرسازی هم از طریق سازمان­های مرکزی این وزارتخانه در تهران و هم از طریق ادارات کل در استان­ها صورت می­گیرد و این مدیریت دارای چند جنبه به شرح زیر می باشد:
الف- سیاسی: وزیر مسکن و شهرسازی یک پست سیاسی کشوری دارد که ناگزیر هم در رأس وزارتخانه­ها و هم به عنوان عضو رئیس شورای عالی شهرسازی و معماری ملزوم به رعایت سیاست کشوری با دقیق­ترین سیاست حکومت مرکزی در مدیریت شهری می­باشد.
ب- عمرانی: بانی طرح­های جامع و تفصیلی وزارت آبادانی و مسکن بود، در حال حاضر نیز این وزارتخانه مدیریت و نظارت کامل بر این طرح­ها را دارد، به علاوه طرح­های جامع شهرستان و طرح­های عمرانی منطقه ای نیز بخش قابل توجهی از کوشش­های این وزارتخانه را به خود اختصاص داده­اند.
۲-۵-۱-۳ شورای عالی شهرسازی
برای نخستین بار در سال ۱۳۴۷ برای رسیدگی و پیشبرد اقدامات شهرسازی و هماهنگ کردن برنامه ­های شهرسازی، شورای عالی شهرسازی بر اساس ماده ۹۷ و ماده الحاقی به قانون شهرداری که به تصویب هیئت وزیران وقت رسید تشکیل شد این شورا مرکب از:
۱-وزیرآبادانی ­وکشاورزی۲- وزیر کشور۳- وزیر اقتصاد ۴- وزیرفرهنگ و هنر ۵- وزیرآب و برق
۶ - وزیر بهداری ۷- وزیر کشاورزی ۸- مدیرعامل سازمان برنامه ۹- شهردار تهران ۱۰- رئیس دانشکده هنرهای زیبا ۱۱- رئیس مؤسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران.
درسال ۱۳۵۶ شورای عالی شهرسازی به شورای عالی شهرسازی و معماری تغییر نام داد و هدف آن وسیع­تر شد و اکثر همان وزارتخانه­هایی که در آن عضو بودند شرکت داشتند ولی شهردار تهران، رئیس دانشکده هنرهای زیبا، رئیس موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی از عضویت آن حذف و در عوض وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به عضویت شورا پیوستند و دو تغییر عمده ای که در عرصه­ کار شورا به ­وجود آمد اول این­که بررسی و تصویب طرح­های تفصیلی شهری و تغییرات آنها در استان به عهده همان استانداری گذاشته شد بدین معنی که در هر استان کمیسیونی به ریاست استاندار و عضویت رئیس شورای اسلامی شهرستان، مدیرکل مسکن و شهرسازی شهر، شهردارشهر، نماینده وزارت فرهنگ و آموزش عالی و با حضور مهندسین مشاور تهیه کننده طرح به بررسی و تصویب و تغییر طرح­های تفصیلی بپردازد و دوم به موجب تبصره ای که به سال ۱۳۵۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید صورت گرفت و آن صورت وضعیت خاصی است که برای تهران پیش بینی شد.
به موجب این تبصره بررسی و تصویب طرح­های تفصیلی یا هر گونه تغییر در آنها به عهده کمیسیونی گذاشته شد که در شهرداری تهران تشکیل می­ شود واعضای آن عبارتند از معاون وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت نیرو، وزارت کشور یا قائم مقام ایشان، سرپرست سازمان محیط زیست، شهردار تهران یا نماینده تام الاختیار وی،رئیس شورای اسلامی شهر البته در صورت بروز ابهام در این موارد نیز رسیدگی با شورای عالی شهرسازی و معماری ایران می­باشد.
۲-۵-۱-۴ سازمان مدیریت و برنامه­ ریزی
سازمان مدیریت و برنامه ریزی مؤسسه دیگری است که در ایران در امر مدیریت؛ مشارکت و بر آن نظارت دارد که این مشارکت را به دسته هایی به شکل زیر می­توان بیان نمود:
۱- سیاسی: مانند شرکت رئیس سازمان مدیریت و برنامه­ ریزی در تصمیمات کشوری و از جمله مدیریت شهری.
۲- مالی: در این قسمت نیز هیچ برنامه­ای در ارتباط با مدیریت شهری بدون تصویب و تخصیص اعتبارات در سازمان مدیریت و برنامه ریزی به وقوع نمی­پیوندد.
۳- نظارت و راهنمایی و تدوین دستورالعملها.
۴- عمرانی: اگر چه این سازمان مستقیماً دست اندرکار امور عمرانی نیست ولی امور مسکن و عمران شهری این سازمان با پژوهش­ها و تعیین خط مشی­ها و سیاست­های کلی در امر مدیریت شهری مؤثر واقع می­ شود.
۲-۵-۲ بخش نیمه دولتی(شهرداری)
تعاریف متعددی از شهرداری ­ها شده است که در زیر به نمونه ای از این تعاریف اشاره می­ شود:
شهرداری سازمانی حقوقی، محلی ومستقل است که در محدوده شهر برای رفع نیازهای عمرانی،رفاهی و خدماتی مردم شهر که جنبه محلی دارد تشکیل می­گردد و منظور آن است که امور با مشارکت شهروندان حل و فصل شود.(سعید نیا،۱۳۸۳،۱۳).
۲-۵-۲-۱ شخصیت حقوقی شهرداری ­ها
طبق ماده­ی۳ قانون شهرداری ­ها؛ شهرداری دارای شخصیت حقوقی مستقلی است. نخستین آثار حقوقی این مطلب این است که شهرداری به صورت مستقل می ­تواند طرف حق و تکلیف قرار بگیرد. دومین آثار حقوقی این است که بر خلاف سازمان­های دولتی که در سلسله مراتب سازمانی واحدی قرار داشته و در امور مختلف مربوط به خود، از یک سازمان واحد تبعیت می­ کنند، شهرداری دارای سلسله مراتب سازمانی مخصوص به خود می­باشد؛ به طور مثال بودجه شهرداری به تصویب شورای اسلامی شهر می­رسد.این تفکیک سازمانی به دلیل استقلال شخصیت شهرداری،در قانون تحقق یافته است. شهرداری یک شخصیت حقوقی حقوق عمومی است که در فرایند تخصصی شدن امر مدیریت عمومی جامعه­ ملی و به منظور رفع نیازهای جامعه­ شهری و اعمال مدیریت شهری توسط قانونگذار ایجاد شده است. شخصیت شهرداری مستقل از دولت است و تبعاً در مواردی خاص که مورد اشاره قانونگذار باشد، مشمول قوانین عمومی است. در واقع شهرداری از قوانین مخصوص خود تبعیت می کند؛ به همین ترتیب شهرداری در سلسله مراتب سازمانی قرار نداشته و فاقد رابطه طولی با این شخصیت حقوقی است.( نوروزی ،۵۹ -۱۳۸۰:۵۸ ).
شهرداری سازمانی عمومی و غیر دولتی است که دارای استقلال و شخصیت حقوقی بوده و تحت نظر شورای شهر که منتخب مردم است و نظارت دولت از طریق وزارت کشور برای انجام وظایفی که در قانون شهرداری آمده تأسیس شده است.
در تعریف شهرداری باید به این نکات توجه نمود:
۱- شهری بودن ۲- غیردولتی بودن ۳- استقلال داشتن ۴- انتخابی بودن ۵- رسمیت داشتن ۶ - اداره امور محل و ارائه خدمات عمومی مورد نیاز ساکنان شهر.
۲-۵-۲-۱-۱وظایف و اختیارات شهرداری ­ها
وظایف و اختیارات شهرداری ­ها در کشورهای مختلف متفاوت است. شهرداری­ های ژاپن، سوئد، آمریکا و فرانسه در بسیاری از امور قدرت و اختیار فراوانی دارند.
اما در ایران، شهرداری ­ها در حال حاضر تنها در زمینه ­های مشخصی دارای اختیار هستند زیرا هر یک از وزارتخانه­ها با تأسیس ادارات محلی، امور مربوط به خود را ساماندهی و هدایت می­ کنند و در این زمینه کاری هم به شهرداری ندارند این وضعیت مشکلات بسیاری را به وجود آورده که یک نمونه روشن آن، ناهماهنگی میان ادارات شهر و شهرداری است.