آیا میان ضرایب همبستگی مؤلفههای کیفیت زندگی کاری با میزان استرس شغلی کتابداران کتابخانههای عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و نهاد کتابخانههای عمومی کشور تفاوت معنادار وجود دارد؟
تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری لشده نشان داد که تنها تفاوت میان ضرایب همبستگی مربوط با مؤلفهی توسعه قابلیت های انسانی با استرس شغلی کتابداران در دو سازمان مورد مطالعه معنادار است. از این رو، تفاوت معناداری میان ضرایب همبستگی سایر مؤلفه های کیفیت زندگی کاری با استرس شغلی کتابداران در دو سازمان دیده نشد و از لحاظ آماری نمی توان گفت همبستگی مؤلفه های کیفیت زندگی کاری با استرس شغلی یک سازمان بیشتر از دیگری است.
در هر صورت با ۹۵ درصد اطمینان میتوان گفت که تفاوت میان ضریب همبستگی مؤلفهی توسعه قابلیت های انسانی معنادار است و این همبستگی در کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران بیش از نهاد کتابخانه های عمومی است. این تفاوت از لحاظ آماری معنادار بوده و نمی توان گفت که از روی تصادف و احتمال بوده است. بنابراین، میتوان گفت استقلال در کار، اهمیت وظایف، چند بعدی بودن شغل، ارزیابی عملکرد، اعطاء و تقسیم مسئولیت ها، و خود کنترلی نسبی از مقوله هایی هستند که با استرس شغلی کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران همبستگی بیشتری دارند.
با توجه به تاریخچه شکل گیری دو سازمان و سابقه بیشتر شهرداری های کشور در مدیریت کتابخانه های عمومی، احتمالاً نظام مدیریتی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران از جنبه توسعه قابلیت های انسانی مناسبتر از نهاد کتابخانه های عمومی کشور عمل کرده و ساختار منسجمتری به خود گرفته است و در این مورد با رویکرد مدیریت غیر متمرکز پیش رفته است و ساختار دموکراتیکتری دارد. این رویکرد باعث شده است که کتابداران شاغل در این سازمان نسبت به سازمان دیگر از اعتماد به نفس بالاتری برخوردار شوند و این مسئله توانسته است ارتباط قویتری با استرس شغلی آنها برقرار کند. در سند چشمانداز نهاد کتابخانه های عمومی کشور نیز اشاره به توسعه قابلیت های انسانی کتابداران، از جمله چندبعدی بودن وظایف آنها و … تا حدودی نادیده گرفته شده است؛ که احتمالاً این مسئله بر نتایج بدست آمده توسط این پژوهش بیتأثیر نبوده است.
۵-۴-۳٫ سؤال کلی سوم
کدام یک از مؤلفههای کیفیت زندگی کاری از طریق رگرسیون چندگانه قادر به پیش‌بینی رضایت شغلی کتابداران کتابخانههای عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و نهاد کتابخانههای عمومی کشور میباشند؟
بر اساس نتایج بدست آمده، همبستگی چندگانه سه مؤلفه با رضایت شغلی کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی کشور در سطح ۹۹ درصد معنادار (P<0.01) هستند. از این رو، پرداخت کافی و منصفانه، ۰٫۲۷۵؛ محیط کار ایمن و بهداشتی، ۰٫۲۵۲؛ و تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم، ۰٫۳۴۴ رضایت شغلی این کتابداران را میتوانند پیش بینی کنند. از سوی دیگر، در کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، تنها همبستگی چندگانه دو مؤلفهی کیفیت زندگی کاری با رضایت شغلی این کتابداران معنادار بوده است. بنابراین، میتوان گفت که مؤلفهی فضای کلی زندگی (P<0.05)، ۰٫۱۴۵ و مؤلفهی یکپارچگی و انسجام اجتماعی (P<0.01)، ۰٫۴۹۶ رضایت شغلی این کتابداران را میتوانند پیش بینی کنند. بنابراین، نتایج این پژوهش نشان داد مدل پیش بینی رضایت شغلی کتابداران هر دو سازمان از روی مؤلفه های کیفیت زندگی کاری آنها معنادار است.
در مقایسه با تحقیقات گذشته، ضابطیان (۱۳۹۰) به این نتیجه رسید که از هشت مؤلفهی کیفیت زندگی کاری، پنج مؤلفه پرداخت کافی و منصفانه، قانونگرایی در سازمان، فضای کلی زندگی، یکپارچگی و انسجام اجتماعی، و توسعه قابلیت های انسانی قادر به پیش بینی واریانس رضایت شغلی داوران لیگ برتر فوتبال میباشند. همچنین، نارنجی ثانی (۱۳۸۶) در پاسخ به این سؤال که آیا بین کیفیت زندگی کاری و رضایت شغلی همبستگی چندگانه وجود دارد، به این نتیجه میرسد که سه مؤلفهی قانونگرایی در سازمان، فرصت رشد و امنیت مداوم، و توسعه قابلیت های انسانی قادرند ۷۹ درصد از واریانس رضایت شغلی را پیش بینی کنند. لازم به ذکر است که نتایج این پژوهش با نتایج بدست آمده توسط فوری (۲۰۰۴) مطابقت نداشته است.
با توجه به نظر آبراهام مازلو، نظریهپرداز کلاسیک حوزه مدیریت، در مورد سلسه مراتب نیازهای انسان، رفتار افراد در لحاظ خاص تحت تأثیر شدیدترین نیاز قرار میگیرد. هنگامی که ارضای نیازها آغاز می‌شود، تغییری که در انگیزش فرد رخ خواهد داد بدین گونه است که به جای نیازهای قبل، سطح دیگری از نیاز، اهمیت یافته و محرک رفتار خواهد شد. با توجه به تاریخچه راه اندازی سازمانهای مورد مطالعه احتمالاً میتوان نتیجه فوق را اینگونه تبیین کرد که مؤلفه های تأثیرگذار بر رضایت شغلی کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی در سطوح اولیه هرم مازلو قرار دارند و به نیازهای زیستی نزدیکتر هستند، در حالی که در سازمان دیگر این مؤلفه ها در سطوح بالاتری قرار دارند و به سمت سطوح احترام و خودشکوفایی میل می کنند. مدیریت نهاد کتابخانه های عمومی کشور با برآورده کردن نیازهای سطوح اولیه می تواند درصد زیادی از رضایت شغلی کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به این سازمان را پیش بینی کند.
۵-۴-۴٫ سؤال کلی چهارم
کدام یک از مؤلفههای کیفیت زندگی کاری از طریق رگرسیون چندگانه قادر به پیش‌بینی استرس شغلی کتابداران کتابخانههای عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و نهاد کتابخانههای عمومی کشور میباشند؟
بر اساس نتایج بدست آمده از طریق همبستگی چندگانه، مؤلفه های فضای کلی زندگی و توسعه قابلیت های انسانی هر کدام به ترتیب قادرند تا ۰٫۳۶۷ و ۰٫۴۶۰ استرس شغلی کتابداران کتابخانه های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی شهر تهران را پیش بینی کنند. همچنین، در کتابخانه های وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، مؤلفهی یکپارچگی و انسجام اجتماعی می تواند نزدیک به ۰٫۳۸۳ درصد استرس شغلی این کتابداران را پیش‌بینی کند. هرچند، معادله پیش بینی استرس شغلی در زیر آمده است.
ضابطیان (۱۳۹۰) به این نتیجه رسید که از هشت مؤلفهی کیفیت زندگی کاری، شش مؤلفه پرداخت کافی و منصفانه، قانونگرایی در سازمان، وابستگی اجتماعی زندگی کاری، فضای کلی زندگی، یکپارچگی و انسجام اجتماعی، و توسعه قابلیت های انسانی قادر به پیش بینی واریانس استرس شغلی داوران لیگ برتر فوتبال میباشند. کوهپیما (۱۳۹۰) نیز مؤلفه های تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم، محیط ایمن و بهداشتی، یکپارچگی و انسجام اجتماعی، و توسعه قابلیت های انسانی را به عنوان مؤلفه های پیش بینی کننده واریانس استرس شغلی مشخص کرده است.
۵-۵٫ پیشنهادهای کاربردی پژوهش
از آنجایی که این پژوهش بر روی دو سازمان، نهاد کتابخانه های عمومی کشور و سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران به انجام رسیده است، بنابراین، پیشنهادهای کاربردی پژوهش در رابطه با هر کدام از سازمانها در ادامه خواهد آمد. بر اساس همبستگیهای بدست آمده میان مؤلفه های کیفیت زندگی کاری و رضایت شغلی میتوان پیشنهادهای لازم را در مورد هر کدام از سازمانها اولویت بندی کرد. به این صورت که اولویت نهاد کتابخانه های عمومی کشور باید به ترتیب، شامل مؤلفه های تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم، پرداخت کافی و منصفانه، یکپارچگی و انسجام اجتماعی، قانونگرایی در سازمان، توسعه قابلیت های انسانی، وابستگی اجتماعی زندگی کاری، محیط کار ایمن و بهداشتی، و فضای کلی زندگی باشد. از سوی دیگر، تمرکز سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران باید به ترتیب بر روی مؤلفه های یکپارچگی و انسجام اجتماعی، پرداخت کافی و منصفانه، محیط کار ایمن و بهداشتی، وابستگی اجتماعی زندگی کاری، تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم، قانونگرایی در سازمان، توسعه قابلیت های انسانی، و فضای کلی زندگی باشد.
از طرف دیگر، بر اساس همبستگیهای بدست آمده میان کیفیت زندگی کاری و استرس شغلی، میتوان گفت که نهاد کتابخانه های عمومی باید اولویت زیر را جهت کاهش استرس شغلی کارکنانش رعایت کند: توسعه قابلیت های انسانی، تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم، یکپارچگی و انسجام اجتماعی، پرداخت کافی و منصفانه، قانونگرایی در سازمان، محیط کار ایمن و بهداشتی، و وابستگی اجتماعی زندگی کاری. همچنین، اولویت سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران در مورد کاهش استرس شغلی کتابداران کتابخانه های عمومی، به ترتیب شامل بهبود مؤلفه های یکپارچگی و انسجام اجتماعی، محیط کار ایمن و بهداشتی، قانونگرایی در سازمان، تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم، وابستگی اجتماعی زندگی کاری، پرداخت کافی و منصفانه، و توسعه قابلیت های انسانی میباشد. سطور زیر به پیشنهادهای مرتبط با بهبود هر کدام از مؤلفه های کیفیت زندگی کاری می پردازد. سازمانهای مورد مطالعه بر اساس اولویتهای مذکور میتوانند تصمیمات لازم را اتخاذ کنند.
مدیران و رؤسای کتابخانه های عمومی تلاش کنند نهایت استفاده را از تواناییهای بالقوه کتابداران کرده و از تجربیات و مهارت های آنها بیشتر استفاده کنند. همچنین، به امنیت شغلی کارمندان توجه بیشتری شود. همچنین، تلاش شود یک نظام ارتقای شغلی برای کتابداران تهیه و تدوین شود و به آگاهی همه کتابداران برسد (تأمین فرصت رشد و امنیت مداوم)؛
ایجاد، طراحی، و پیادهسازی نظامهای پرداخت و پاداشهای مادی و غیر مادی؛ به گونه‌ای که افراد با دانش، مهارت، و تواناییهای بالاتر و کار بیشتر از حقوق و مزایای مادی و غیرمادی بیشتری برخوردار شوند. همچنین، لازم است که مدیران کتابخانه ها از برآیندهای پاداشهای غیرمادی بر روی کارمندان آگاهی داشته باشند و از زحمات کارکنان قدردانی به عمل آید (پرداخت کافی و منصفانه)؛
امکانات کاری لازم جهت انجام خدمات کتابخانهای در اختیار کتابداران قرار گیرد و مسئولین مربوطه حمایت بیشتری از کتابداران داشته باشند. سعی شود به منظور افزایش غنیسازی شغلها، نیروها جابجایی بیشتری داشته باشند و ایجاد جو همدلی و افزایش اعتماد در کارکنان نسبت به یکدیگر در دستور کار سازمانها و مدیران قرار گیرد. همچنین، باید مسیر رشد و ترقی کارکنان و تشویق آنها به ادامه تحصیل در سطوح مختلف و افزایش دانش و بینش فراهم شود (یکپارچگی و انسجام اجتماعی)؛
ایجاد محیط و زمینهای صمیمانه که در آن کتابداران بتوانند بدون ترس و واهمه آراء و عقاید خود را بیان کنند و شکایات خود را بدون نگرانی ارائه دهند. همچنین، تلاش شود تا با تدوین یک منشور قانونگرایی سازمانی و رعایت نکات اخلاقی توجه کارمندان به این موضوع افزایش یابد. به علاوه، مدیران باید تلاش کنند که فاصلهی خود را با کارمندان و کتابداران نزدیکتر کنند و به حل مسائل و مشکلات بر اساس قوانین مبادرت ورزند (قانونگرایی در سازمان)؛
برگزاری کارگاهها، همایشها، و نشستهای تخصصی به منظور ارتقای سطح دانش و مهارت کارکنان باید مورد توجه قرار گیرد، همچنین، سازمان باید امکانات بیشتری در دسترسی کتابداران به اطلاعات تخصصی فراهم آورد تا آنها بتوانند قابلیت های خود را توسعه دهند. شغلهای موجود به منظور ارائه خودمختاری بیشتر به کارکنان و خود کنترلی لازم طراحی دوباره شوند و همچنین در طراحی دوباره باید به تنوع مهارت ها نیز توجه شود، بدین معنی که شغل به متصدی خود فرصت دهد تا دامنه وسیعی از قابلیتها و مهارت ها را تجربه کند و صرفاً تکرار یک مهارت واحد و یا تعداد محدودی از مهارت ها را شامل نشود (توسعه قابلیت های انسانی)؛
جو سازمانی کتابخانه باید به گونه ای طراحی گردد که شرایط لازم برای ایجاد مشارکت و روحیهی کار گروهی در تمام سطوح سازمانی، به خصوص در سطح کتابداران، فراهم شود. کتابداران باید تلاش کنند تا به قوانین سازمانها بیشتر بها دهند و طبق آیین نامه ها و قوانین سازمان متبوع فعالیتهای خود را پیش ببرند (وابستگی اجتماعی زندگی کاری)؛
شرایط فیزیکی محیط کار، نظیر حرارت، روشنایی، رطوبت، و … محل کار کتابداران در کتابخانه ها به گونه‌ای متعادل طراحی شود، و همچنین، نظر کتابداران در مورد ساعات کاری آنها نیز پرسیده و بررسی شود. به علاوه، نظارت کارشناسان بر محیطهای کاری بیشتر و وضعیت ارگونومی فضاهای کاری به استانداردهای موجود نزدیکتر شود (محیط کار ایمن و بهداشتی)؛
برگزاری برنامه های تفریحی و سرگرم کننده برای کتابداران و خانوادههای آنها، و در نظر گرفتن اوقات فراغت کتابداران برای رسیدگی به وظایف و مسئولیتهای خانوادگی، شهروندی، و … (فضای کلی زندگی)؛
مدیران کتابخانه های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی باید توجه خاصی به مؤلفه های پرداخت کافی و منصفانه، محیط کار ایمن و بهداشتی، و تأمین فرصت شد و امنیت مداوم داشته باشند، به این دلیل که این مؤلفه ها در آزمون رگرسیون چندگانه معنادار بوده اند و بنابراین قادرند بخش مهمی از رضایت شغلی را پیش بینی کنند؛
مدیران کتابخانه های عمومی وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران سعی کنند که اقدامات لازم جهت بهبود مؤلفه های یکپارچگی و انسجام اجتماعی و فضای کلی زندگی انجام دهند، چرا که این مؤلفه ها قادر به پیش بینی رضایت شغلی کارکنان هستند.
۵-۶٫ محدودیت‌های تحقیق
معمولاً در تحقیقات علمی پیش می آید که محققان با مسائل و مشکلاتی روبرو شوند که امکان دارد تأثیرات مهمی بر نتایج پژوهش آنها بگذارند. در این موارد پژوهشگران باید تلاش کنند تا جایی که ممکن است از شمار و شدت این محدودیتها بکاهند تا از تأثیر آنها در نتایج پژوهش کاسته شود. اما، محدودیتهایی وجود دارند که گاه از اختیار محقق خارج میشوند و نمی توان آنها را مدیریت کرد. در هر صورت، محدودیتها و مشکلاتی که پژوهشگر در انجام فرایند این تحقیق با آنها روبرو بوده است به شرح زیر میباشد:
محدودیت یک مرحله ای بودن فرایند تحقیق، به این معنی که چون این تحقیق در یک مرحله به انجام رسیده است، احتمالاً بر روایی و پایایی پژوهش مؤثر واقع خواهد شد؛
کنترل رفتار کتابداران (کنترل شلوغی محیط، نداشتن تمرکز، و …) و پاسخگویان به پرسشنامه حین تکمیل پرسشنامه از کنترل پژوهشگر خارج بوده است؛
عدم همکاری کتابداران کتابخانه های عمومی هر دو سازمان جهت همکاری در پژوهش و تکمیل پرسشنامه ها؛ البته، با پیگیریهای مکرر تلاش شد تا حداکثر افراد ممکن به تکمیل پرسشنامه مبادرت ورزند.
۵-۷٫ پیشنهادهای پژوهشی
با توجه به طرح و نتایج بدست آمده در این پژوهش، موضوعات زیر به عنوان موضوعات قابل بررسی در پژوهشهای آتی پیشنهاد می شود.
بررسی کیفیت زندگی کاری با سایر متغیرهای سازمانی، از جمله تعهد سازمانی، عدالت سازمانی، فرسودگی شغلی، رفتار شهروندی سازمانی، بهرهوری، اثربخشی، و …؛
بررسی و مطالعه کیفیت زندگی کاری در انواع دیگر کتابخانه ها، از قبیل کتابداران کتابخانه های دانشگاهی، کتابداران کتابخانه های آموزشگاهی، کتابداران کتابخانه های تخصصی، و … و مقایسه نتایج با نتایج این پژوهش؛
بررسی ارتباط میان سبکهای مختلف مدیریت در سازمانهای گوناگون با کیفیت زندگی کاری در انواع مختلف کتابخانه ها؛
انجام مطالعه ای در جهت شناسایی الگوی ارتباطی میان ابعاد متفاوت کیفیت زندگی کاری کتابداران و متخصصان اطلاعرسانی؛
مطالعه و بررسی مهمترین عواملی که باعث رضایت و استرس شغلی در کتابداران کتابخانه های عمومی میشوند؛
مطالعه و بررسی عوامل تأثیرگذار بر کیفیت زندگی کاری کتابداران، از قبیل متغیرهای جمعیتشناختی (مانند: سن، جنسیت، سابقه کار، و …)، متغیرهای سازمانی (مانند: جو سازمانی، تعاملات کاری، ظهور تکنولوژی، و …)، متغیرهای روانشناختی (مانند: اعتماد به نفس، انگیزه، دستیابی به اهداف، و …)؛
مطالعه و بررسی ارتباط کیفیت زندگی کاری با رضایت و استرس شغلی در سازمانها و مشاغل دیگر و مقایسه نتایج با نتایج بدست آمده توسط این پژوهش بر روی کتابداران؛
مطالعه و امکانسنجی طراحی دوبارهی شغلها و مسئولیت ها در کتابخانه های عمومی بر اساس مؤلفه های کیفیت زندگی کاری و به خصوص پیشنهادهای کاربردی این پژوهش؛
بررسی راهکارهایی برای بهبود هرکدام از مؤلفه های کیفیت زندگی کاری و ارائه دستورالعملهای لازم به سازمانهای متبوع؛
۵-۸٫ جمع‌بندی فصل
این فصل پایانی به ارائه نتایجی در رابطه با یافتههای پژوهش، هم در رابطه با فرضیه های تحقیق و هم در رابطه با سؤالات پژوهش، پرداخت. کاربردهای نظری و عملی تحقیق مورد بحث قرار گرفت و پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی نیز در این فصل مطرح شد. همچنین، محدودیتهایی هم که پژوهشگر در فرایند انجام تحقیق با آن روبرو بود تشریح شد. به طور خلاصه، انتظار میرود نتایج این پژوهش در رابطه با ارتباط میان کیفیت زندگی کاری با رضایت و استرس شغلی مورد استفادهی سازمانهای مورد مطالعه قرار گیرد. به علاوه، امید است نتایج حاصل از پژوهش نقطهی آغازی جهت توجه بیشتر مسئولین و کتابداران به کیفیت زندگی کاری کتابداران کتابخانه های عمومی باشد.
فهرست منابع و مآخذ
بخش اول: منابع فارسی
استوارت، رابرت دی.، موران، باربارا بی. (۱۳۸۹). مدیریت کتابخانه ها و مراکز اطلاعرسانی. ترجمه زهیر حیاتی و فاطمه جمشیدی قهفرخی. تهران: نشر کتابدار.
اسلامی، سمیرا، نوروزی چاکلی، عبدالرضا، و زارعی هاجر (۱۳۹۱). بررسی دیدگاه مدیران کتابخانه های عمومی استان مازندران در خصوص کیفیت زندگی کاری خود و نقش آن در عملکرد آنها. دانش شناسی (علوم کتابداری و اطلاع رسانی و فناوری اطلاعات)، ۵ (۱۶)، ۱-۱۷٫
اشرفیریزی، حسن (۱۳۸۲). بررسی میزان رضایت شغلی کتابداران شاغل در کتابخانه های عمومی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در استان اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه تهران.
اشرفیریزی، حسن و کاظم‌‌پور، زهرا (۱۳۸۸). رضایت شغلی کتابداران، مفهومی فراموش شده در مدیریت کتابخانه‌‌ها با تأکید بر کتابخانههای دانشگاهی: پژوهشی در متون. تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی، ۴۳ (۵۰)، ۷۱-۹۴٫
