۴-۱-۶-اجزای تشکیل دهنده اسانس………..………………………………….. ۵۴
۴-۲-بحث و نتیجه گیری ……….………….۶۴
۴-۲-۱-پارامتر‌های رشدی…………………………………………………… ۶۴
۴-۲-۲-بازدهی اسانس…………………………………………………… ۶۵
۴-۲-۳-اجزای تشکیل دهنده اسانس………………………………………… ۶۷
۴-۳-پیشنهادها ۷۰
فهرست منابع ۷۱
فصل اول
مقدمه و اهداف

• • 1. 1.  

     

    1. 1. مقدمه

     

     

گیاهان دارویی،گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندام­های آنها حاوی مواد مؤثره می­باشد این مواد دارای اثرات فعال کننده زیستی در موجودات زنده است. کاشت، داشت و برداشت این گیاهان به منظور استفاده از مواد مؤثره آنها انجام می­گیرد (امیدبیگی، ۱۳۸۴). افزایش جمعیت دنیا و نیاز مبرم صنایع داروسازی به گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولید دارو، ناتوانی در تولید مصنوعی پاره­ای از داروهای حیاتی توسط صنایع داروسازی و همچنین اهمیت مواد مؤثره گیاهان دارویی در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی باعث شده است که توجه و تحقیق پیرامون این دسته گیاهان از نقطه نظر اهلی­سازی، کشت، تولید و مصرف از اهمیت خاصی برخوردار شود. خوشبختانه برای بسیاری از گونه­ های دارویی، تنوع ژنتیکی کافی در دسترس می­باشد. توده­های وحشی و نژاد­های بومی از مهم­ترین منابع تنوع ژنتیکی در دسترس می­باشند. اهلی­سازی جمعیت­های برتر انتخاب شده از بین تعداد زیادی توده می ­تواند پیشرفت قابل توجهی در تأمین نیاز صنایع وابسته بدون نیاز به روش­های پرهزینه و گران اصلاحی ایجاد نماید. اهلی کردن، فرآیندی طولانی است، اما با انتخاب مناسب در شروع فرایند به شدت بر سرعت آن نیز افزوده می­ شود. بنابراین، با بررسی تنوع موجود، آگاهی از ساختار ژنتیکی جمعیت و بررسی تنوع فنوتیپی و ویژگی­های شیمیایی می­توان در بین توده­های طبیعی به انتخاب، به­عنوان اولین روش اصلاحی در طی اهلی کردن پرداخت.

در کشور ایران طی چند دهه اخیر بیشتر مطالعات در زمینه حفظ و بهره ­برداری از ژرم­پلاسم گیاهان زراعی و باغی بوده و توجه اندکی به گیاهان دارویی و زینتی مبذول شده است. همچنین اکثر تحقیقات انجام شده در بخش گیاهان دارویی به شناسایی و جداسازی ترکیبات اسانس ­ها اختصاص داشته و مطالعه محدودی در زمینه ذخایر ژنتیکی این گیاهان و همچنین اهلی سازی آنها صورت گرفته است. برنامه ­های به­نژادی از طریق تهیه و معرفی ارقام، نژادها و ژنوتیپ­های جدید و اصلاح شده پیشرفت چشمگیر و قابل ملاحظه­ای در بهبود و افزایش کمّی و کیفی محصولات کشاورزی داشته است. در این راستا مواد ژنتیکی متنوع گیاهی گنجینه با ارزشی هستند که اساس کار به­نژادگران را بنیان می­نهند (غریبی، ۱۳۸۹).
گیاه دارویی مرزه بختیاری با نام علمیSatureja bachtiarica Bunge L. گیاهی چند ساله و متعلق به خانواده Labiatae می­باشد. این گونه انحصاری ایران و متعلق به منطقه زاگرس است که در استان­های غربی، مرکزی و جنوب­غرب ایران می­روید. عمدتاً در شیب­های سنگلاخی، کوه­ها و تپه­ها مشاهده می­ شود و گیاهی صخره­روی است که بیشتر در شکاف صخره­ها و در خارج از صخره­ها در خاک­های شنی مجاور صخره­ها رشد می­ کند (فیضی، ۱۳۸۰). مرزه از نظر پزشکی در طب سنتی طبیعتی نسبتاً گرم و خشک دارد، ضد نفخ و اشتهاآور می­باشد و برای تقویت نیروی جنسی مفید است. برای تسکین درد دندان استفاده می­ شود و ضماد آن با روغن زیتون برای رفع انواع دردهای پیچش شکم مناسب است (میر حیدر، ۱۳۷۵). فعالیت­های ضدقارچی، ضد ویروسی، ضد باکتری، ضد تشنج، ضد اسهال و رگ­گشا در بسیاری از گونه­ های مرزه در مناطق مختلف جهان گزارش شده است (احمدی و همکاران، ۱۳۸۸).
عوامل زراعی تأثیر عمده­ای روی کمیت و کیفیت متابولیت­های ضروری در گیاهان معطر دارند. از جمله این عوامل می­توان به تراکم گیاهی و استفاده از مواد تنظیم کننده رشد گیاهی اشاره کرد. یکی از پیش شرط­های لازم برای دستیابی به عملکرد بالای گیاهی، تامین شرایط مطلوب جهت استفاده از تابش خورشید به منظور تولید مواد فتوسنتزی در بالاترین حد کارآیی آنهاست (بهشتی و همکاران، ۱۳۸۱). دستیابی به این هدف با تغییر تراکم بوته و توزیع بوته­ها در واحد سطح زمین میسر است (گنجعلی و همکاران، ۱۳۸۹). اثر توزیع یکنواخت بوته در واحد سطح بر توزیع مناسب نور دریافتی درون پوشش گیاهی نمایان می­ شود. بنابراین، اثر اصلی آرایش کاشت و تراکم گیاهی بر محصول، عمدتاً به علت تفاوت در چگونگی توزیع انرژی تابش خورشید است. با توجه به این که سرعت رشد محصول تابعی از انرژی تشعشعی مورد استفاده در فتوسنتز است، لذا افزایش جذب تابش خورشیدی منجر به افزایش عملکرد می­ شود (اوزونی دوجی و همکاران، ۱۳۸۶). همچنین عملکرد هر گیاه زراعی حاصل رقابت درون گونه ­ای (بین بوته­ های مختلف) و درون بوته­ای (رقابت اندام­هایمختلف یک بوته با یکدیگر) برای عوامل محیطی مانند نور، مواد غذایی، آب و غیره است. حداکثر عملکرد دانه در واحد سطح هنگامی به دست می ­آید که این رقابت­ها به حداقل رسیده و گیاه بتواند از عوامل رشد موجود حداکثر استفاده را بنماید (خواجه پور، ۱۳۷۴).
هورمون­های گیاهی از جمله عوامل بسیار مهم در تکمیل فعالیت­های نموی گیاه بوده و در واکنش­های گیاهان به محیط فیزیکی خارج اهمیت دارند. هورمون بیشتر به عنوان یک ماده آلی است تا یک ماده غذایی، در مقادیر بسیار اندک فعالیت می­نماید (مثلا کمتر از ۱ میلی­مول، اغلب کمتر از ۱ میکرو­مول)، در بخش­های معینی از گیاه ساخته شده و به جایگاه­های دیگر منتقل می­ شود و در آن­جا واکنش­های بیوشیمیایی، فیزیولوژیکی و یا مورفولوژیکی را سبب می­ شود. از این رو تمام هورمون­ها (فرآورده ­های طبیعی گیاه) تنظیم­کننده رشد گیاهی هستند ولی عکس این موضوع درست نیست. به طور کلی هورمون­های گیاهی عبارت­اند از: اکسین­ها، جیبرلین­ها، سایتوکینین­ها، اسید آبسزیک، اتیلن، براسینواستروئید­ها، سالیسیلیت­ها و جاسمونات­ها (لاهوتی و همکاران، ۱۳۸۶).
اسید سالیسیلیک^[۱] یا اورتوهیدروکسی بنزوئیک اسید، یک تنظیم کننده رشد درونی از گروه ترکیبات فنلی طبیعی می­باشد که در تنظیم فرایند­های فیزیولوژیکی گیاه نقش دارد. القای گلدهی، رشد و نمو، سنتز اتیلن، تاثیر در باز و بسته شدن روزنه­ها و تنفس از نقش­های مهم اسید سالیسیلیک به شمار می­رود (راسکین، ۱۹۹۲). اسید سالیسیلیک در گیاهانی که تحت تنش هستند نقش حفاظتی دارد. این ترکیب سبب افزایش مقاومت به تنش شوری در گیاه فلفل (چانگلی و چان یو، ۲۰۱۰)، تنش خشکی در گیاه برنج (فاروق و همکاران، ۲۰۰۹)، تنش سرما و گرما در گوجه فرنگی و لوبیا (سنارانتا و همکاران، ۲۰۰۰) و تنش عناصر سنگین در جو (متوالی و همکاران، ۲۰۰۳) شده است. مکانیسم عمل اسید سالیسیلیک در برابر تنش­ها به نقش آن در تنظیم آنزیم­ های آنتی اکیسدانی و ترکیبات دارای گونه­ های اکسیژن فعال در گیاه برمی­گردد. اسید سالیسیلیک از طریق افزایش فعالیت آنزیم­ های آنتی اکسیدانت، گیاهان را از صدمات بدست آمده از واکنش­های اکسیداتیو حفظ می­ کند (قربانی جاوید و همکاران، ۲۰۱۱). همچنین مطالعات مختلفی در زمینه تاثیر مثبت این ماده در کمیت و کیفیت گیاهان دارویی موجود است.
با توجه به مطالب گفته شده این آزمایش با هدف بررسی اثر اسید سالیسیلیک و تراکم گیاهی بر کمیت و کیفیت گیاه دارویی مرزه بختیاری در شرایط ایلام طراحی و اجرا گردید.

۱-۲- اهداف آزمایش

- بررسی اثر اسیدسالیسیلیک بر عملکرد و ترکیب فیتوشیمیایی اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری در شرایط مزرعه.
-بررسی فاصله کاشت بر عملکرد و ترکیب فیتوشیمیایی اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری در شرایط مزرعه.
- تعیین بهترین فاصله بوته و غلظت اسیدسالیسیلیک برای دست­یابی به حداکثر عملکرد و بهترین ترکیب فیتوشیمیایی اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری در شرایط مزرعه.

۱-۳- فرضیه ها یا سؤال های تحقیق

حداکثر عملکرد و ترکیب فیتوشیمیایی اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری با چه غلظت اسید سالیسیلیک و تراکم بوته به­دست می ­آید؟

آیا ترکیب فیتوشیمیایی اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری با تغییر غلظت اسید سالیسیلیک و تراکم بوته تغییر می­ کند؟
آیا سطوح مختلف اسیدسالیسیلیک تأثیر معنی­داری بر روی اجزای تشکل دهنده مواد مؤثره اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری دارند؟
غلظت مؤثر اسیدسالیسیلیک در افزایش کمیت و کیفیت اسانس گیاه دارویی مرزه بختیاری کدام است؟
فصل دوم
کلیات و مرور منابع

۲-۱- تاریخچه گیاهان دارویی

قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باور­­های ریشه­دار مردم سرزمین­های مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. طبق برخی سنگ نوشته­ها و شواهد دیگر، به نظر می­رسد مصریان و چینی­ها در زمره نخستین اقوام بشری بوده ­اند که بیش از ۲۷ قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده ­اند (محمدی، ۱۳۸۹).
در قرن هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی و دیگران، به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرفی کردند و کتاب­های معروفی چون قانون و الحاوی را به رشته تحریر درآوردند. ابوعلی سینا ۸۱۱ داروی گیاهی و معدنی را در کتاب قانون همراه با اثرات آنها بر بدن شرح داده است. به هر حال اسناد چند هزار ساله موجود در تاریخ طب و داروسازی حاوی تجربیات و اطلاعات ارزشمند گیاه درمانی می­باشد و توجه و علاقه روزافزون پژوهش­گران در عرصه ­های گوناگون تحقیقات سبب گردیده است تا قرن اخیر را قرن بازگشت به طبیعت نام نهند و اکثر محققین فارماکوگنوزی و علوم وابسته را به بررسی و پژوهش در زمینه شناخت مواد مؤثره ، خواص فارماکولوژیک، کاربرد درمانی و ساخت اشکال دارویی از گیاهان معطوف نماید (مهدوی میمند و میرتاج الدینی، ۱۳۸۵).

۲-۱-۱- تعریف گیاه دارویی و داروی گیاهی

از گیاهان حاوی مواد مؤثره استفاده­های مختلفی به عمل می ­آید و این گیاهان به سه گروه اصلی گیاهان دارویی^[۲]، گیاهان ادویه­ای^[۳] و گیاهان عطری^[۴] طبقه ­بندی می­شوند (امید بیگی، ۱۳۸۴).

۲-۱-۱-۱-گیاهان دارویی

گیاهانی که یک یا چند اندام آنها حاوی موادی هستند که این مواد برای اهداف درمانی و یا به عنوان پیش ماده مواد دارویی شیمیایی شبه سنتزی استفاده می­شوند.

۲-۱-۱-۲-گیاهان ادویه ای

هر گیاه خشک شده که به منظور اهداف ادویه­ای و طعم دهنده مورد استفاده قرار می­گیرد.

۲-۱-۱-۳-گیاهان عطری