بهتراست لفظ «مستضعف» حذف گردد زیرا در آیات مورد بحث این گروه مجرم معرفی شده اند نه مستضعف همچنان که درکلام شیخ مفید محور تقسیم (محّض الایمان ومحّض الکفر) می باشد.” (سبحانی، ۱۳۷۷،ص۵۹-۹۴)
۲-۶-۸)محل اقامت قبل ازقیامت:
مطلب دیگری که پیرامون برزخ وبرزخیان مطرح است مساله اقامت آن هاقبل ازقیامت است.مفسرین دراین زمینه اختلاف نظردارند.بعضی اقامت آن هارا مربوط به دنیاوبعضی دیگرمربوط برزخ وعده ای آن رابه هردومربوط می دانندوکسانی دیگرآن رامربوط به عالم قبر می داند. سخن بعضی مفسرین رادراین موردمی آوریم.درابتداآیات رابیان می کنیم:
«قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنینَ ()قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ ()قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»
(مى‏فرماید: چه مدت به عدد سالها در زمین ماندید؟مى‏گویند: یک روز یا پاره‏اى از یک روز ماندیم. از شمارگران (خود) بپرس مى‏فرماید: جز اندکى درنگ نکردید، کاش شما مى‏دانستید.)(مومنون۱۱۲-۱۱۴)
طبرسی: خداوند به منظور سرزنش و سرکوبى منکران قیامت، بکفار میگوید: چند سال در قبرها مانده‏اید؟ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ: آنها نمیدانند چقدر در قبرها مانده‏اند. از اینرو میگویند: یک روز یا قسمتى از یک روز. برخى گویند: این سؤال در مورد زندگى ایشان در دنیاست و آنها بقدرى زندگى دنیا را کوتاه و زودگذر مى‏بینند که میگویند: یک روز یا قسمتى از یک روز مخصوصاً که دوران توقف آنها هم در جهنم طولانى است. این مطلب دروغ هم نیست.(طبرسی،۱۳۶۰،ج۱۷،ص۸۹).
شریف لاهیجی: گفت خداى تعالى إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا درنگ نکردید شما در دار دنیا مگر اندکی……(لاهیجی، ۱۳۷۳،ج۳ ،ص۲۵۴)
علامه طباطبایی:
این از جمله پرسش‏هایى است که خدا در قیامت از مردم مى‏کند، که مدت درنگ شما در زمین چقدر بود؟ و این پرسش در چند جا از کلام مجیدش آمده و منظور از آن پرسش از مدت درنگ در قبور است.
پس دیگر نباید به گفتاربعضی مانندحسن اعتنا کرد که گفته‏اند:
مراد از درنگ ،درنگ در دنیا است، و همچنین احتمال بعضی که گفته اندمنظوردنیاوعالم برزخ است (کاشانی،۱۳۳۶،ج۶،ص۲۶۱). نبایدنظرآن هاراپذیرفت.(طباطبایی،۱۳۷۳،ج۱۵، ص۱۰۳)
قشیری نیزاین مکث ودرنگ رامربوط به عالم قبرمی داند… کذلک مده مقامهم تحت الأرض….. (قشیری،۲۰۰۷،ج۲،ص۵۹۱).
ازملا صدرا دراین مورد مطلبی بیان نشده است زیرا این سوره را تفسیر نکرده اند
نتیجه این که، چون جهان برزخ، عالم درک وفهم احساس است، می توان سخن مفسرینی که، مدت مکث رامربوط به عالم قبر می دانندپذیرفت،ویا می تواند مربوط به دنیا باشد چون تمام افراد در جهان برزخ مورد سؤال وجواب قرار می گیرند واز کیفیت حضورشان با خبرند.وخداوند دانا تر است.
به همین مقدارازبحث آیات مربوط به اثبات برزخ بسنده می کنیم وازمنظرروایات به بررسی برزخ می پردازیم.
۲-۶-۹)روایات ،مفسرآیات برزخ:
بعضی آیات وجود دارند که برزخ را به صورت غیرمستقیم بیان نموده اند و معلمان حقیقی یعنی پیامبر واهل بیت او عالم به علم آن می باشند. به طورنمونه:
۱-در آیه ۲۷سوره ابراهیم علیه السلام آمده است :
«یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاء»
(خدا کسانى را که ایمان آورده‏اند، در زندگى دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت مى‏گرداند، و ستمگران را بى‏راه مى‏گذارد، و خدا هر چه بخواهد انجام مى‏دهد.)
در روایات آمده :منظور از آیه،ثابت قدم بودن مومن،در عالم برزخ است.
طبرسی گوید:اکثر مفسرین معتقدند منظور از آخرت در آیه فوق عالم قبر است ، وآیه در مورد سوال قبر نازل شده است و این تفسیر از ابن عباس و ابن مسعود نیز نقل شده وازامامان معصوم(ع) روایت گردیده است ازجمله امیرمومنان علی(ع) در ضمن گفتاری فرمود:هنگامی که دو فرشته ی نکیر و و منکر وارد قبر می شوند از مومن می پرسند: : خداى تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کیست؟ گوید: پروردگارمن خداى من و اسلام دین من ومحمد(صلی الله علیه وآله وسلم)پیامبرمن است.فرشتگان گویند:خداونددرآنچه دوست دارى ومى‏پسندى،ترا استواروثابت قدم بدارد. چنان که خداوند:می مى‏فرماید: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ» (طبرسی، ۱۳۶۰،ج۱۳،ص۱۳۰)
۲- در آیه ۱۲۴ سوره طه می خوانیم:
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکاً وَ نحَْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَهِ أَعْمَى.»
(و هر کس از یاد من روی گردان شود،زندگی تنگ (وپر زحمت) خواهد داشت و روز قیامت او را نابینا محشور می کنیم.)
طبق پاره ای از روایات،این زندگی سخت،مربوط به عالم برزخ است.
علامه مجلسی(ره)روایتی از امام سجاد(ع)نقل می کند که فرمود:این زندگی سخت در عالم برزخ است، (مجلسی،۱۴۰۴،ج۷،ص۱۰۵)
مراد از«زندگی سخت ،در عالم برزخ است»و در آیه فوق،عذاب قبر است،چون بعدازآن قیامت را در آیه، نموده است،وبسیاری از مفسران این گونه تفسیر کرده اند.
طبرسی: گفته شده که منظوراز«معشیت ضنک»،عذاب قبر است، و این تفسیر از ابن مسعود و ابو سعیدخدری و…نقل شده است،وابو هریره دراین مورد،روایاتی نقل نموده است(طبر
سی،۱۳۶۰،ج۱۶،ص۸۳) وامیرمؤمنان درضمن نامه ای که برای اهل مصرمی نویسدو توسط محمد بن ابوبکر می فرستد، می فرماید:

همانا معشیت ضنک که خداوند دشمن خود را از آن بر حذر داشته عذاب قبر است. سپس فرمود:چرا که خداوند نود و نه مار بر کافر مسلط می کند، آنها به گوشت او نیش می زنند،و استخوان او را می شکنند،وتا روز قیامت با او این گونه رفتار می نمایند. (شاید تعداد ۹۹ مار،اشاره ای به ۹۹ عمل زشت دنیوی او باشد،که به صورت۹۹ مارشده و در عالم قبر او را می. گزند. (مجلسی،۱۴۰۴،ج۶،ص۲۱۹).
۳- در آیه۶۲ سوره ی مریم می خوانیم:
«لَّا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا إِلَّا سَلَامًا وَ لهَُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَ عَشِیًّا»
(و هر صبح و شام روزی آنها(بندگان صالح خداوند) در بهشت مقرر است.)
مفسر معروف،علی بن ابراهیم(ره)(درتفسیری که منسوب اوست) با بهره گرفتن از روایات می گوید: منظور از این بهشت،بهشت دنیا(در عالم برزخ) است که ارواح افراد با ایمان به آن انتقال می یابد،چرا که در بهشت جاویدان آخرت،صبح و شب وجود ندارد.(قمی،۱۳۶۷،ج۲،ص۵۳) ( بحرانی، ،ج۳،ص۷۳۳
نتیجه اینکه:در قرآن حدود ۱۵ آیه وجوددارد که به نحوی از انحاء یک جریان حیاتی را یاد کرده است که می­رساند انسان در فاصله بین مرگ و قیامت از یک حیات کامل برخوردار است. این آیات بر چند گونه است:
دسته اول آیاتی که جریان یک سلسله گفت و شنودها میان انسانهای صالح و نیکوکار و یا انسانهای فاسد و بدکار را با فرشتگان الهی یاد می­ کند که بلافاصله بعد از مرگ صورت می­گیرد. این­گونه آیات زیاد است. آیه ۹۷ از سوره نساء و آیه ۱۰۰ از سوره مؤمنون.
دسته دوم آیاتی که علاوه برمضمون آیات بالارسماً می­گویندکه فرشتگان پس ازآن گفت­وشنودها به صالحان و نیکوکاران می­گویند از این پس، از نعمتهای الهی بهره گیرید، یعنی آنها را در انتظار رسیدن قیامت کبری نمی­گذارند. دو آیه ذیل مشتمل بر این مطلب است: « الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّهَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ »
آنان که در حالی که پاکیزه­اند فرشتگان آنان را تحویل می­گیرند و فرشتگان به آنها می­گویند: درود بر شما! همانا به موجب کردارهای شایسته­تان وارد بهشت گردید.
«قیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمی‏ یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لی‏ رَبِّی وَ جَعَلَنی‏ مِنَ الْمُکْرَمینَ»
(پس از مرگ) به او گفته شد: داخل بهشت شو! او گفت: ای کاش مردم من که سخن مرا نشنیدند اکنون می دانستند که چگونه پروردگارم مرا آمرزید و مرا جزء بندگان مکرم خویش قرار داد.
باید بدانیم که آنچه پس از مرگ برای اهل سعادت آماده شده، بهشتهاست نه بهشت، یعنی انواع بهشتهاست. بهشتها در آخرت به حسب مقامات قرب الهی متفاوت­اند. بعلاوه همان طور که در اخبار و روایات اهل بیت (علیهم­السلام) رسیده است بعضی از این بهشتها مربوط به عالم برزخ است نه عالم قیامت. علیهذا اینکه در دو آیه فوق کلمه بهشت آمده است نباید سبب اشتباه شود که مربوط به قیامت است.
دسته سوم آیاتی است که در آن آیات سخنی از گفت و شنود فرشتگان با انسانها در میان نیست بلکه مستقیماً از حیات انسانهای سعادتمند و نیکوکار یا انسانهای بی­سعادت و بدکار و تنعم دسته اول و عذاب و رنج دسته دوم درفاصله مرگ و قیامت یاد شده است. دو آیه ذیل از این گونه است: و « وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ ()فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ »
(هرگز کسانى را که در راه خدا کشته شده‏اند، مرده مپندار، بلکه زنده‏اند که نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند. به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و براى کسانى که از پى ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته‏اند شادى مى‏کنند که نه بیمى بر ایشان است و نه اندوهگین مى‏شوند. بر نعمت و فضل خدا و اینکه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمى‏گرداند، شادى مى‏کنند.)(آل عمران۱۷۱-۱۷۲).آرزو می کنند که بشارت شهادت دوستان دنیائی شان به آن ها برسد تا آن هارا با خود در این شهادت شریک ببینند.
«وَحاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ».
عذاب ناراحت­کننده، آتش، بر فرعون نیان احاطه کرد، هر بامداد و شامگاه بر آن عرضه می­شوند. آنگاه که قیامت به پا شود (گفته می­ شود) فرعونیان را در شدیدترین عذاب داخل نمایید.
این آیه کریمه دو نوع عذاب برای فرعونیان ذکر می­ کند: یکی قبل از قیامت که از آن به «سوءالعذاب» تعبیر شده است و آن این است که روزی دو بار به آتش عرضه شوند بدون آنکه وارد آن گردند، دوم بعد از قیامت که از آن به «اشدالعذاب» تعبیر شده است برخلاف عذاب دوم همان­طور که امیرالمؤمنین علی (علیه­السلام) در توضیح و تفسیر این آیه فرموده است، بدین جهت است که عذاب اول مربوط است به عالم برزخ و در عالم برزخ به تبع عالم دنیا صبح و شام و هفته و ماه و سال هست، برخلاف عذاب دوم که مربوط به عالم قیامت است و در آنجا صبح و شام و هفته و ماه و غیره وجود ندارد.