که مراد از گرگ بودن، خوی درندگی و وحشیگری نیست، بلکه مراد این است که مؤمن در مواجهه با مشکلات و فتنهها و انحرافات از خود زیرکی به خرج دهد و از راه بصیرت، خود را از مهلکه نابودی نجات دهد. و به گونه ای نباشد که مؤمن، گوشه نشین و منظلم باشد تا هر کسی به او آسیبی برساند.
۴-۱-۱۴- دور بودن از حکام جور
در روایتی ابن عباس فرمود: «سیکون أمراء تعرفون وتنکرون، فمن نابذهم نجا، ومن اعتزلهم سلم، ومن خالطهم هلک»[۳۸۷]: زود است که فرماندهانی باشند که شما را بشناسند ولی انکار کنند پس هر کس ایشان را کنار گذارد نجات یابد و هر کس از ایشان دوری کند سالم بماند و هر کس با ایشان آمیزش کند هلاک شود.
و در روایتی است که: «لیأتین على الناس زمان یکون علیهم أمراء سفهاء یقدمون شرار الناس ویظهرون حب خیارهم یؤخرون الصلاه عن مواقیتها فمن أدرک ذلک منکم فلا یکونن عریفا ولا شرطیا ولا جابیا ولا خازنا»[۳۸۸]: بیاید بر مردم زمانی که بوده باشد برای ایشان پادشاهانی سفیه که مقدم می دارند شرار مردم را و اظهار می کنند دوستی با خوبان را نماز را از وقتش عقب انداخته پس هر کس از شما آن زمان را درک کرد پس نبوده باشد البته قیّم ایشان و نه پاسبان و نه مالیات بگیر و نه خزینهدار.
و در روایتی داریم که: «اسمعوا هل سمعتم أنه سیکون بعدی أمراء فمن دخل علیهم فصدقهم بکذبهم و أعانهم على ظلمهم فلیس منی ولست منه، و لیس بوارد علی الحوض، و من لم یدخل علیهم و لم یعنهم على ظلمهم و لم یصدقهم بکذبهم فهو منی وأنا منه، وهو وارد علی الحوض»[۳۸۹]: آگاه باشید آیا دانستید که بعد از من امیرانی میآیند که اگر کسی ایشان را همراهی کرد و دروغشان را تصدیق کرد و در ظلمشان یاریشان نمود پس ایشان از من نیستند و من نیز از ایشان نیستم و -بر من- بر حوض وارد نمیشوند. و هر کس بر ایشان داخل نشد و بر ظلمشان نیز یاریشان نکرد و دروغشان را نیز تصدیق نکرد پس او از من و من از اویم و او بر من بر حوض وارد می شود.
رسولخدا فرمود: «سیکون علیکم أمراء یؤخرون الصلاه عن مواقیتها ویحدثون البدع، قال ابن مسعود: فکیف أصنع إن أدرکتهم؟ قال … لا طاعه لمن عصى الله»[۳۹۰]: امیرانی بر شما خواهند آمد که نماز را از وقتش به تأخیر می اندازند و بدعت ها ایجاد می کنند. ابن مسعود گفت: اگر آنها را درک کردم چه کاری انجام دهم؟ فرمود: جای هیچ گونه اطاعتی برای کسی که نافرمانی خدا را می کند وجود ندارد.
۴-۱-۱۵- وقف راه حق بودن
در روایتی است که عبدالحمید واسطی به محضر امام باقر رسید و عرض کرد: ما بازارها را ترک کرده ایم به انتظار این امر (یعنی ظهور). حضرت فرمودند: «یَا عَبْدَ الْحَمِیدِ أَ تَرَى مَنْ حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَجْعَلُ اللَّهُ لَهُ مَخْرَجاً بَلَى وَ اللَّهِ لَیَجْعَلَنَّ اللَّهُ لَهُ مَخْرَجاً رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَیْنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا»[۳۹۱]: اى عبد الحمید آیا کسى را دیدهاى که خودش را به خاطر خداى تعالى حبس کند و خداوند براى او گشایشى قرار ندهد؟ آرى به خدا سوگند خداوند براى او گشایش قرار مىدهد، خدا رحمت کند کسى را که خود را وقف ما سازد، خدا رحمت کند کسى را که امر ما را احیا کند.
که عبارت «حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَى اللَّهِ» به معنای «وقف نفسه علی الله و علینا» یعنی خود را وقف خدا و ما اهل بیت کند، لذا در این صورت یقین داشته باشد که خدا در امورش گشایش قرار میدهد و در مواجهه با انحرافات دچار ضعف نخواهد شد.
۴-۱-۱۶- انتظار فرج
انتظار فرج یکی از امید بخشترین گزارههای دین مبین اسلام است که طی اخبار فراوانی ما را در زمان غیبت، امر به آن کرده اند. مثلاً در روایتی رسول خدا فرمود: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّه»[۳۹۲]: افضل اعمال امت من انتظار فرج –ظهور امام عصر توسط- خداوند است.
و در جای دیگر رسول خدا فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ عِبَادَهٌ»[۳۹۳]: انتظار فرج بواسطه صبر، عبادت است.
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا کَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»[۳۹۴]: منتظر امر ما مانند کسى است که در راه خدا در خون خود بغلطد.
و در روایت دیگری امام صادق فرمود: «طُوبَى لِشِیعَهِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیْبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِکَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»[۳۹۵]: خوشا به حال شیعهی قائم ما که انتظار ظهورش را در غیبتش دارند و در وقت ظهورش اطاعت او را می کنند. اینان اولیاء خداوند هستند که ترسی بر آنها نیست و هیچ وقت غمگین نمیشوند.
و در جای دیگر امام کاظم در فضیلت انتظار فرمود: «طُوبَى لِشِیعَتِنَا الْمُتَمَسِّکِینَ بِحَبْلِنَا فِی غَیْبَهِ قَائِمِنَا الثَّابِتِینَ عَلَى مُوَالاتِنَا وَ الْبَرَاءَهِ مِنْ أَعْدَائِنَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ قَدْ رَضُوا بِنَا أَئِمَّهً وَ رَضِینَا بِهِمْ شِیعَهً فَطُوبَى لَهُمْ ثُمَّ طُوبَى لَهُمْ وَ هُمْ وَ اللَّهِ مَعَنَا فِی دَرَجَاتِنَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ»[۳۹۶]: خوشا بر احوال شیعیان ما که در غیبت قائم ما، به رشته ما متمسّک هستند و بر دوستى ما و بیزارى از دشمنانمان ثابت قدم هستند، آنها از ما و ما از آنهائیم، آنها ما را به امامت و ما نیز آنان را به عنوان شیعیان پذیرفتهایم پس خوشا بر احوال آنها و خوشا بر احوال آنها به خدا سوگند آنان در روز قیامت هم درجه ما هستند.
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»[۳۹۷]: منتظر فرج باشید و از رحمت خدا مأیوس نباشید. به درستی که دوست داشتنی ترین اعمال در نزد خداوند انتظار فرج است.
و امام سجاد در بخشی از دعای روز عرفه این گونه فرمودند که: «اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَى أَوْلِیَائِهِمُ الْمُعْتَرِفِینَ بِمَقَامِهِمُ، الْمُتَّبِعِینَ مَنْهَجَهُمُ، الْمُقْتَفِینَ آثَارَهُمُ، الْمُسْتَمْسِکِینَ بِعُرْوَتِهِمُ، الْمُتَمَسِّکِینَ بِوِلَایَتِهِمُ، الْمُؤْتَمِّینَ بِإِمَامَتِهِمُ، الْمُسَلِّمِینَ لِأَمْرِهِمُ، الْمُجْتَهِدِینَ فِی طَاعَتِهِمُ، الْمُنْتَظِرِینَ أَیَّامَهُمُ، الْمَادِّینَ إِلَیْهِمْ أَعْیُنَهُمُ، الصَّلَوَاتِ الْمُبَارَکَاتِ الزَّاکِیَاتِ النَّامِیَاتِ الْغَادِیَاتِ الرَّائِحَاتِ. وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ وَ عَلَى أَرْوَاحِهِمْ، وَ اجْمَعْ عَلَى التَّقْوَى أَمْرَهُمْ، وَ أَصْلِحْ لَهُمْ شُئُونَهُمْ، وَ تُبْ عَلَیْهِمْ، إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ، وَ خَیْرُ الْغافِرِینَ، وَ اجْعَلْنَا مَعَهُمْ فِی دَارِ السَّلَامِ بِرَحْمَتِکَ، یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ»[۳۹۸]: بار خدایا، تحیت و درود بفرست دوستان ایشان را، آن اعتراف کنندگان به مقام و منزلت ایشان، آن پیروى کنندگان راه ایشان، آن پاى نهندگان به جاى پاى ایشان، آن چنگ زنندگان به رشته آیین ایشان، آن تمسک جویان به دوستى ایشان، آن پذیرندگان پیشوایى ایشان، آن تسلیم شوندگان به فرمان ایشان، آن کوشندگان در طاعت ایشان، آن منتظران دولت ایشان و آن چشم به راهان ظهور ایشان. تحیت و درودى مبارک پاکیزه، فزاینده، در هر بامداد و هر شبانگاه. اى خداوند، بر ایشان سلام کن و بر ارواحشان. اعمالشان با تقوى توأم نماى و احوالشان به صلاح آور و توبهشان بپذیر، که تو، توبه پذیرنده و مهربانى، تو بهترین آمرزندگانى. ما را به رحمت خود با آنان در دار السلام بهشت جاى ده، اى مهربانترین مهربانان.
در روایتی امام صادق فرمود: «البته باید هر کردام از شما خود را برای خروج قائم آماده کند ولو این که یک تیری باشد به جهت آن که اگر خدا بداند این آمادگی را از او امید میرود که عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند»[۳۹۹](پس بوده باشد از انصار و یاران او).
ولی با این وجود برای منتظران حضرت حجت تکالیف و وظایفی را ذکر کرده اند که به قرار زیر است:
۱- مهموم و غمناک بودن برای آن جناب در ایام غیبت. ۲- دعا کردن برای حفظ وجودش. ۳- انتظار فرج آل محمد را داشتن. ۴- صدقه دادن به آنچه میسور است برای دفع بلاها از وجود مبارکش. ۵- حج کردن به نیابتش. ۶- برخواستن از برای تعظیم وتکریم ایشان با شنیدن نام مبارکشان، خصوصاً اگر نام «قائم» برده شود. ۷- تضرع و مسئلت از خداوند برای حفظ دین از شبهات شیاطین و زنادقهی مسلمین و خواندن دعاهای وارده برای این کار. ۸- کمک خواستن از ایشان (یعنی امام زمان) در وقت گرفتاریها که اگر کسی از روی حقیقت متوسل شود، گرفتاریاش رفع می شود.[۴۰۰]
۴-۱-۱۷- ناپسند دانستن انحرافات
پایینترین حد منکر دانستن انحرافات و منکرات، مرحله قلبی است که در آخرالزمان وظیفه مؤمنان است که به هر طریقی که میتوانند در مقابل منکرات عکس العمل نشان دهند ولو به انکار قلبی باشد. لذا در روایتی داریم که پیامبر فرمود: «سَتَکُونُ فِتَنٌ لَا یَسْتَطِیعُ الْمُؤْمِنُ أَنْ یُغَیِّرَ فِیهَا بِیَدٍ وَ لَا لِسَانٍ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع وَ فِیهِمْ یَوْمَئِذٍ مُؤْمِنُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَیَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ إِیْمَانِهِمْ شَیْئاً قَالَ لَا إِلَّا کَمَا یَنْقُصُ الْقَطْرُ مِنَ الصَّفَا إِنَّهُمْ یَکْرَهُونَهُ بِقُلُوبِهِم»[۴۰۱]: زود است که فتنههایی واقع شود که مؤمن نتواند آن را تغییر دهد به دست و نه به زبان. امیر المؤمنین عرض کرد: در ایشان مؤمنان هستند؟ فرمود: بلی. عرض کرد: از ایمانشان چیزی کم می کند؟ فرمود: نه مگر مثل آن که باران از روی سنگ صاف چیزی را کم کند. (چون ایشان اگر چه به دست و زبان قدرت تغییر فتنهها را ندارند) ولی ایشان به لحاظ قلبی آن –فتنهها و انحرافات را- مکروه میدارند.
۴-۱-۱۸- بودن در مسیرِ خلافِ حرکتِ منحرفین
امام صادق بعد از ذکر بیش از یکصد و بیست مورد انحراف در بیان راهکار فرمود: «… وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّاسَ فِی سَخَطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّمَا یُمْهِلُهُمْ لِأَمْرٍ یُرَادُ بِهِمْ فَکُنْ مُتَرَقِّباً وَ اجْتَهِدْ لِیَرَاکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی خِلَافِ مَا هُمْ عَلَیْهِ فَإِنْ نَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ وَ کُنْتَ فِیهِمْ عَجَّلْتَ إِلَى رَحْمَهِ اللَّهِ وَ إِنْ أُخِّرْتَ ابْتُلُوا وَ کُنْتَ قَدْ خَرَجْتَ مِمَّا هُمْ فِیهِ مِنَ الْجُرْأَهِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمْ أَنَ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ وَ أَنَ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ»[۴۰۲]: و بدان که مردم، گرفتار خشم خدایند و خداوند به آنها مهلت مىدهد براى امرى که با آنها خواهد کرد و تو مراقب خویش باش، و بکوش تا خداوند عزّ و جل تو را بر خلاف روش آنها ببیند، و اگر عذابى برایشان فرستاد و تو در میان آنها قرار داشتى، به دریافت رحمت الهى شتافتهاى، و اگر از آنها جدا باشى آنان گرفتار عذاب شوند و تو از آنچه ایشان در آن هستند، از جسارت بر خداوند عزّ و جلّ، بیرون آمدهاى. و بدان که خداوند اجر نیکوکاران را تباه نمىکند و همانا که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.
۴-۱-۱۹- استغفار
حضرت حجت در سخنانی به علی بن مهزیار فرمود: « یَا ابْنَ الْمَهْزِیَارِ، لَوْ لَا اسْتِغْفَارُ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ لَهَلَکَ مَنْ عَلَیْهَا إِلَّا خَوَاصَّ الشِّیعَهِ الَّذِینَ تُشْبِهُ أَقْوَالُهُمْ أَفْعَالَهُم»[۴۰۳]: پسر مهزیار! اگز نبود استغفارِ بعضی از شماها برای بعضی دیگر، هر کسی که روی زمین بود هلاک میشد مگر شیعیان خاص که گفتارشان شبیه به کردارشان است.
۴-۱-۲۰- داشتن ورع و محاسن اخلاقی
امام صادق فرمود: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ فَإِنْ مَاتَ وَ قَامَ الْقَائِمُ بَعْدَهُ کَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ أَدْرَکَهُ فَجِدُّوا وَ انْتَظِرُوا هَنِیئاً لَکُمْ أَیَّتُهَا الْعِصَابَهُ الْمَرْحُومَهُ»[۴۰۴]: هر کس که دوست دارد در شمار یاران امام قائم باشد باید به انتظار باشد و با همین حال انتظار به پرهیز و اخلاق نیکو رفتار کند پس اگر اجلش فرا رسید و امام قائم پس از مرگ او قیام کرد پاداش او همانند پاداش کسى است که امام قائم را درک کرده باشد پس کوشا باشید و به انتظار بنشینید گوارا باد بر شما اى گروهى که مشمول رحمت خدائید.
بخش دوم: راههای خاص
درونی
۴-۲-۱-۱- مقابله با دنیا طلبی و دنیا پرستی
یکی از معانی کلی روایات آخرالزمان در باب انحرافات این است که ما دچار دنیا طلبی و دنیا پرستی نشویم چنانچه سید رضی در بیان این روایت که رسول خدا فرمود: «إِنَ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَهِ سُوءَ الْجِوَارِ، وَ قَطِیعَهَ الْأَرْحَامِ، وَ أَنْ یُعَطَّلَ السَّیْفُ مِنَ الْجِهَادِ، وَ أَنْ تُخْتَلَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ»[۴۰۵]: از نشانه های ساعت (ظهور) بد بودن همسایهها و قطع شدن صله رحم و تعطیل شدن شمشیرها از جهاد و نیز اینکه به اسم دین، دنیا را طلب می کنند.[۴۰۶] میفرمایند که: «این روایت از باب مجاز است و مراد از آن، نهی از طلب منافع و مال فناپذیر دنیا از طریق اظهار ورع و پنهان کردن طمع است»[۴۰۷].
در مقابله با این خصلت به نظر میرسد که برخی از آثار شوم این خصلت ناپسند را بر روح و جسم انسان متذکر شود که «العاقل یکفیه الاشاره». امامان معصومین در برخی از روایات ما به پیامدهای شوم آن اشاره کرده اند که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره نمود؛
۱- طمعکاری[۴۰۸] ۲-تباه شدن خرد[۴۰۹] ۳- ناشنوا شدن دل از شنیدن حکمت[۴۱۰] ۴- عذاب دردناک[۴۱۱] ۵- اندوه بی پایان[۴۱۲] ۶- آرزوی دست نیافتنی[۴۱۳] ۷-امید نارسیدنی[۴۱۴].
که با وجود این عواقب خطرناک شایسته انسان عاقل نیست دنبال دنیا خواهی برود.
اما برخی راهکارهای پیشنهادی به قرار زیر است؛
اول؛ زیاد کردن محبت خداوند در دلمان
عشق به خدا اگر در دلی بیاید جا را بر چیزهای دیگر تنگ می کند و خود به خود با بزرگ شدن خدا در دل، دنیا و حب آن کم کم از دل بیرون میرود.
امام صادق فرمود: «إذا تَخَلّى المؤمنُ مِن الدُّنیا سَما و وَجَدَ حَلاوَهَ حُبِّ اللّهِ، و کانَ عندَ أهلِ الدُّنیا کأنَّهُ قد خُولِطَ، و إنَّما خالَطَ القَومَ حَلاوَهُ حُبِّ اللّهِ فلَم یَشْتَغلوا بغَیرِهِ»[۴۱۵]: هرگاه مؤمن از دنیا کنار کشد بلند مرتبه گردد و شیرینى محبت خدا را دریابد و نزد دنیا پرستان چون دیوانه نماید، در صورتى که شیرینى محبت خدا با آنها درآمیخته است و از این رو دل را جز به او مشغول نکرده اند.
باز ایشان در روایت دیگری فرمود: «حُبُّ اللّه ِ إذا أضاءَ على سِرِّ عَبدٍ أخْلاهُ عن کُلِّ شاغِلٍ ، و کُلُّ ذِکْرٍ سِوى اللّه ِ عند ظُلمه، و المُحِبُّ أخْلَصُ النّاسِ سِرّا للّهِ، و أصْدقُهُم قَولاً، و أوْفاهُم عَهْدا»[۴۱۶]: هرگاه نور محبّت خدا بر درون بنده اى بتابد، او را از هر مشغله دیگرى تهى گرداند. هر یادى جز خدا تاریکى است. دلداده خدا پاکدل ترین مردم براى خدا است و راست گوترین و وفادارترین آنها به عهد و پیمان است.
دوم؛ موعظه
شنیدن موعظه از راههای کم کردن غفلتها و گرد و غبارهای دنیاست و هر کس در هر مقامی که باشد نیاز به موعظه دارد. چنانچه برخی از روایات به پذیرش نصیحت توصیه کرده اند؛
عمر بن خطاب روایتی نقل می کند که: «اَقْبَلِ النَّصِیحَهَ وَ لَا تُعَارِضْ بِالْحَمِیَّهِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ سَیَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ التَّزْکِیَهُ لَهُمْ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِنَ النَّصِیحَه»[۴۱۷]: نصیحت را بپذیر و به وسیله نادانی -با نصیحت یا هر چیز دیگری- معارضه نکن چرا که از رسول خدا شنیدم که میفرمود: روزگاری بر مردم خواهد آمد تزکیه و خودسازی را از نصیحت بیشتر دوست میدارند. [یعنی حاضرند از روی کبر و غرور به خود سازی بپردازند ولی نصیحت دیگران را در مسیر کمال و خیرخواهی نپذیرند].
سوم؛ مقایسه در امور مادی با پایین تر از خود
که اولاً باعث می شود انسان به جای گله و شکایت به شکر و رضایت برسد لذا وقتی میبینیم کسانی هستند که خیلی پایینتر از ما هستند غصه و ناراحتی کم می شود مثلاً گاه انسان فکر می کند بلای خودش بزرگترینِ بلاهاست ولی وقتی میبیند دیگران بزرگتر و بدترش را دارند آرام میگیرد.
و ثانیاً دیگر حرص نمیزنیم و گمان نمیکنیم که عقب افتادهایم زیرا عقبتر از ما هم وجود دارد.
لذا این وقتی است که انسان پایینتر از خود را ببیند ولی وقتی به بالاتر از خود نگاه کند دچار حرص و غم و غصه و … می شود و آرام و قرار از او گرفته می شود.
چهارم؛ یاد مرگ
که باعث می شود انسان رابطهاش را با دنیا درست کند و افکار انسان را تنظیم کند تا از لذات زود گذر دنیا دل بکند و متوجه آخرت گردد.
امام علی فرمود: «کانَ ضِحکُ النبیِّ التبسُّمَ ، فاجتازَ ذاتَ یومٍ بِفِئَهٍ مِن الأنصارِ و إذا هُم یَتَحَدَّثُونَ و یَضحَکُونَ بِمِلءِ أفواهِهِم، فقالَ: یا هؤلاءِ، من غَرَّهُ مِنکُم أمَلُهُ و قَصَرَ بهِ فی الخَیرِ عَمَلُهُ، فَلْیَطَّلِعْ فی القُبورِ و لْیَعتَبِرْ بِالنُّشُورِ، و اذکُرُوا المَوتَ فإنّهُ هادِمُ اللذّاتِ»[۴۱۸]: خنده پیامبر لبخند بود. روزى بر گروهى از انصار گذشت که با هم صحبت مىکردند و باصدای بلند مىخندیدند ، ایشان فرمود: اى جماعت! هر یک از شما که آرزو فریبش داده و در کار خیر کوتاهى کرده است، باید سرى به قبرستان بزند و از مبعوث شدن مردگان –در روز قیامت- عبرت بگیرد. و به یاد مرگ باشید ، چرا که یاد مرگ لذّتها را نابود می کند .
۴-۲-۱-۲- مقابله با نفس
در راهکار مقابله با نفس، اهل بیت راهکارهای فراوانی ارائه دادهاند که برخی از آنها به قرار زیر است:
۴-۲-۱-۲-۱- اراده و خواست درونی خودِ شخص
علاوه بر این، در این مرحله از تحلیل این یافته به دست آمد که ساختار سازمانی بازدارنده با رضایت تحصیلی دارای رابطه منفی معناداری میباشد. این یافته با نتیجه تحقیقات هوی و همکاران (۱۹۸۳و ۱۹۹۶)، آرچس (۱۹۹۱)، هوی و سوئیتلند (۲۰۰۱)، هوی و میسکل (۲۰۰۵ و ۲۰۰۸) و دفت (۱۹۹۵) همسو میباشد. در این خصوص هوی و همکاران (۱۹۹۶) اذعان نمودند، در ساختار سازمانی بازدارنده به دلیل تأکید بر کنترل متمرکز امور، اجرای دقیق استانداردها و همچنین عدم توجه به انتظارات ذینفعان آموزشی، توجهی به تأمین رضایت تحصیلی آنها نخواهد شد.
بین سرمایه اجتماعی بخشها با رضایت تحصیلی دانشجویان رابطه منفی معناداری وجود دارد. نتیجه این بخش از پژوهش با یافته پژوهشی اندو و هارپل (۱۹۸۲) مبنی بر تأثیر ساختار اجتماعی آموزش بر میزان رضایتمندی دانشجویان از دانشگاه همراستا و با نتیجه تحقیق کلمن (۱۹۹۰ب) مبنی بر وجود رابطه مثبت بین افزایش میزان سرمایه اجتماعی در محیطهای آموزشی با افزایش دستاوردهای تحصیلی فراگیران ناهمراستا میباشد. دستیابی به این یافته پژوهشی به این معناست که سرمایه اجتماعی موجود در بخشهای آموزشی دانشگاه قلمرو پژوهش از کارکرد درونی مثبت و کارکرد بیرونی منفی برخوردار میباشند.
بر مبنای مهمترین یافته به دست آمده در این پژوهش، این نتیجه حاصل شد که نوع ساختار سازمانی دانشگاه و سرمایه اجتماعی بخشها در تعامل با همدیگر، پیش بینیکننده معناداری برای رضایت تحصیلی دانشجویان میباشند. به این ترتیب که بین نوع ساختار سازمانی تواناساز و رضایت تحصیلی دانشجویان رابطه مثبت و بین ساختار سازمانی بازدارنده و سرمایه اجتماعی بخشها با رضایت تحصیلی دانشجویان رابطه منفی معناداری وجود دارد. در توضیح و تبیین این یافته پژوهشی میتوان گفت، زمانی که دو متغیر نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی در تعامل با هم قرار میگیرند، هر چند همچنان دارای توان پیش بینیگنندگی معناداری برای رضایت تحصیلی دانشجویان میباشند، اما به دلیل تأثیرپذیری از متغیر دیگر توان پیش بینیکنندگی آنها در مقایسه با زمانی که به تنهایی مورد بررسی قرار میگیرند، کاهش مییابد. البته این مقدار کاهش به طور قابل ملاحظهای برای سرمایه اجتماعی بیشتر است. از علل احتمالی چنین نتیجهای میتوان به غلبه ویژگیهای ساختار سازمانی تواناساز دانشگاه بر کارکرد منفی سرمایه اجتماعی بخشها اشاره کرد.
تفاوت معناداری بین ادراک دانشجویان از ابعاد مختلف رضایت تحصیلی وجود دارد. به این ترتیب که بیشترین میانگین رضایت تحصیلی دانشجویان مربوط به بُعد رضایت از تحصیل، رضایت از استاد، رضایت از همکلاسی، رضایت از پیشرفت تحصیلی، رضایت از محیط تحصیلی و در نهایت رضایت از شیوه ارزیابی آموزشی میباشد.
تفاوت معناداری بین ادراک اساتید در گروه های مختلف آموزشی پیرامون نوع ساختار سازمانی غالب در دانشگاه و مطلوبیت سرمایه اجتماعی وجود ندارد. چنین نتیجهای بیانگر این است که همه اساتید بر غالب بودن نوع ساختار سازمانی بازدارنده و همچنین میزان مطلوبیت سرمایه اجتماعی در حد متوسط، اتفاقنظر دارند. لذا میتوان گفت ساختار سازمانی بازدارنده در قلمرو تعاملی اساتید تسری دارد و سرمایه اجتماعی موجود در بخشهای مختلف دانشگاه نیز همسان است.
بیشترین میزان رضایت تحصیلی دانشجویان به ترتیب مربوط به دانشجویان در گروه های آموزشی علوم انسانی، کشاورزی و دامپزشکی، علوم پایه، فنی و مهندسی و هنر و معماری است. این با نتیجه تحقیق جونز (۱۹۹۹) مبنی بر وجود تفاوت معنادار بین میزان رضایت تحصیلی دانشجویان در گروه های مختلف آموزشی همسو میباشد.
۵ ـ ۶ ـ محدودیتهای پژوهش
۵ ـ ۶ ـ ۱ ـ محدودیتهای پژوهشی
نو بودن موضوع و متغیرهای اساسی پژوهش و در نتیجه فقدان پژوهشهای مرتبط با موضوع پژوهش
عدم دسترسی به منابع فارسی قابل ملاحظه پیرامون موضوع و متغیرهای پژوهش
اتکا به پرسشنامه به عنوان تنها ابزار گردآوری اطلاعات
محدود بودن نمونه پژوهش
۵ ـ ۶ ـ ۱ ـ محدودیتهای اجرایی
دسترسی نسبتاً مشکل به اساتید دانشکده های مختلف و جلب همکاری آنان
عدم همکاری برخی از اساتید و دانشجویان در تکمیل پرسشنامه ها
طولانی بودن مدت زمان فرایند اداری به منظور دریافت مجوز جهت توزیع پرسشنامه ها در دانشکده ها
۵ ـ ۷ ـ پیشنهادهای پژوهش
۵ ـ ۷ ـ ۱ ـ پیشنهادهای پژوهشی
انجام این پژوهش در قلمرو وسیعتری از دانشگاه شیراز یا سایر دانشگاهها
شناسایی سایر عوامل مؤثر بر رضایتمندی دانشجویان از تحصیل و دانشگاه به ویژه بررسی عوامل مؤثر بر رضایتمندی آنها از همکلاسیها و شیوه های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی
بررسی سرمایه اجتماعی موجود در بین سایر مخاطبان و ذینفعان آموزشی مانند مدیران، کارمندان و دانشجویان و در نهایت مقایسه و جمعبندی نتایج آنها با یکدیگر
بررسی تأثیر تعاملی نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی در ارتباط با سایر متغیرهای سازمانی نظیر تعهد و وفاداری اعضا به دانشگاه، میزان انگیزش آنها، انسجام درونی و بیرونی دانشگاه، جوّ آموزشی و سازمانی و …
۵ ـ ۷ ـ ۱ ـ پیشنهادهای کاربردی
با نظر به اینکه در این پژوهش این یافته به دست آمد که از نظر اساتید ساختار سازمانی غالب در دانشگاه شیراز، از نوع بازدا
رنده میباشد، لازم است مدیران و مسئولان دانشگاهی از طریق اصلاح و بهبود بسیاری از قوانین و فرایندهای سخت و غیرقابل تغییر دانشگاهی و توسعه جوّی از اعتماد و مشارکت، بستر مناسب برای سوق دادن ساختار سازمانی دانشگاه به سوی ساختار سازمانی تواناساز را فراهم آورند.
با توجه به یافتههای این بخش از پژوهش مبنی بر وجود رابطه مثبت بین ساختار سازمانی تواناساز با رضایت تحصیلی دانشجویان، مدیران و مسئولان دانشگاهی باید از طریق اصلاح برنامه ها، قوانین و فرایندهای موجود، توسعه جوّی از اعتماد و مشارکت بین ذینفعان آموزشی، شرایط افزایش میزان رضایتمندی دانشجویان را فراهم آورند.
با توجه به اینکه در این پژوهش این نتیجه حاصل شد که سرمایه اجتماعی موجود در بخشهای دانشگاه دارای کارکرد بیرونی منفی میباشد، لازم است مدیران و مسئولان دانشگاهی و به خصوص مسئولان بخشهای آموزشی، تقویت و انسجام شبکه های اجتماعی، بهبود فضای موجود در بخشها و افزایش اعتماد اجتماعی افراد به همدیگر را جهت تبدیل کارکردهای بیرونی منفی سرمایه اجتماعی به کارکرد مثبت مورد توجه قرار دهند.
با نظر به اینکه در این پژوهش این نتیجه حاصل آمد که سرمایه اجتماعی موجود در بخشها از نوع پیوندی (مختص گروه های همگن) است، لازم است مدیران و مسئولان دانشگاهی از طریق افزایش شبکه های اجتماعی و توسعه الگوهای ارتباطی میان آنها، بستر مناسب برای تبدیل سرمایه اجتماعی پیوندی به سرمایه اجتماعی پلزننده (مختص گروه های ناهمگن) و ارتباطی (بیانگر روابط افراد و گروه ها به صورت افقی و عمودی است)را فراهم آورند.
از آنجا که جلب رضایت دانشجویان ـ به عنوان اعضا و خدمتگیرندگان اصلی دانشگاه ـ در استمرار بقا و موفقیت دانشگاه در محیط حائز اهمیت است، شناسایی انتظارات و عوامل مؤثر بر رضایت دانشجویان و تلاش جهت تأمین آنها امر مهمی است که باید از سوی مدیران و مسئولان دانشگاهی مورد توجه ویژه قرار گیرد.
در این پژوهش مشخص شد، زمانی که نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی در تعامل با همدیگر قرار میگیرند، ساختار سازمانی تواناساز می تواند اثر منفی سرمایه اجتماعی را خنثی کند. با نظر به این نکته و نیز یافته دیگر این پژوهش مبنی بر غالب بودن ساختار سازمانی بازدارنده در دانشگاه شیراز، شایسته است مدیران و مسئولان دانشگاهی علاوه بر تغییر نوع ساختار سازمانی موجود و سوق دادن آن به سمت ساختار سازمانی تواناساز، اولاً زمینهای برای بهرهمندی دانشگاه از پیامدهای مطلوب ساختار تواناساز را فراهم سازند. ثانیاً از طریق توسعه ساختار تواناساز، زمینهای برای خنثیسازی کارکرد منفی سرمایه اجتماعی موجود در بخشهای دانشگاه را فراهم آورند.
بر اساس یافته دیگر این پژوهش مبنی بر کارکرد منفی سرمایه اجتماعی و همچنین یکسان بودن این وضعیت در بخشهای آموزشی قلمرو پژوهش و با نظر به نقش سرمایه اجتماعی در کاهش هزینه های مدیریتی، افزایش میزان تعاون و همکاری افراد، تعهد درونی، مقبولیت اجتماعی، افزایش میزان خلاقیت، نوآوری، مشارکت، تعهد، امنیت، توانمندی، انسجام اجتماعی و استمرار تحصیل و یادگیری در محیطهای آموزشی، توجه به توسعه و بهسازی سرمایه اجتماعی و خنثی کردن کارکرد منفی آن، توسط مدیران و برنامه ریزان دانشگاهی ضروری است. در این راستا، مسئولین دانشگاه باید تلاش نمایند از طریق تغییر نوع ساختار سازمانی موجود، توسعه شبکه های اجتماعی کارآمد و فروپاشی برخی شبکه های اجتماعی کژکارکرد موجود، توسعه جوّی از اعتماد و اطمینان در بین ذینفعان آموزشی به ویژه اساتید و دانشجویان و همچنین اصلاح و بهبود هنجارهای اجتماعی در دانشگاه، زمینه تغییر و توسعه سرمایه اجتماعی موجود در دانشگاه، به سوی یک سرمایه اجتماعی مثبت و مولد را فراهم آورند.
بر مبنای این یافته پژوهشی مبنی بر وجود تفاوت بین میزان رضایتمندی دانشجویان در گروهای مختلف آموزشی، بررسی و مقایسه علل و عوامل مؤثر بر میزان رضایت تحصیلی دانشجویان در رشتهها و گروه های مختلف آموزشی، می تواند سرنخهای مفیدی را برای برنامه ریزی و اقدام مدیران و مسئولان دانشگاهی جهت ارتقای هر چه بیشتر فراهم آورد. لذا شایسته است، این موضوع از طریق پژوهش مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
با نظر به اینکه دانشجویان بُعد رضایت از ارزیابی پیشرفت تحصیلی را به عنوان ضعیفترین بُعد رضایت تحصیلی خود ارزیابی کرده اند و با توجه به اینکه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در تحقق اهداف دانشگاهها دارای نقش تعیین کننده ای میباشد، مدیران و برنامه ریزان دانشگاهی بایستی ضمن ترغیب اساتید به استفاده از روشهای متنوع ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، اهداف و نتایج حاصل از ارزشیابی را نیز برای دانشجویان بیان کنند تا از این طریق میزان رضایتمندی دانشجویان از تحصیل را ارتقا دهند.
فهرست منابع
فهرست منابع فارسی
اسکات، ریچارد (۱۳۸۷). سازمانها: سیستمهای عقلایی، طبیعی و باز. ترجمهی حسن میرزایی اهرنجانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
اکبری، امین (۱۳۸۳). نقش سرمایه اجتماعی در مشارکت، بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت سیاسی ـ اجتماعی. دانشکدهی علوم اجتماعی. دانشگاه تهران.
امیرکافی، مهدی (۱۳۸۰). اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن. نمایهی پژوهشی. سا
ل پنجم. شماره ۱۸، صص۱۰ ـ ۴۲٫
امین بیدختی، علی اکبر و نظری، ماشاءالله (۱۳۸۸). ارائه یک مدل نظری برای نهادینهسازی مؤلفه های سرمایه اجتماعی جهت بهبود عملکرد اقتصادی. راهبرد یاس، شماره ۱۹، صص ۵۵ ـ ۷۵٫
بیکر، و. (۱۳۸۲). مدیریت و سرمایه اجتماعی. سید مهدی الوانی و محمدرضا ربیعی. تهران: سازمان مدیریت صنعتی.
تاجبخش، کیان (۱۳۸۴). سرمایهی اجتماعی و سیاست اجتماعی. رفاه اجتماعی، سال سوم، شماره ۱۰٫
ترکزاده، جعفر؛ محترم، معصومه (زیرچاپ). بررسی رابطه نوع ساختار سازمانی و سرمایه اجتماعی گروه های آموزشی در دانشگاه شیراز. فرایند مدیریت و توسعه.
ترکزاده، جعفر؛ محترم، معصومه (زیرچاپ). تدوین و ارائه الگویی یکپارچه از سرمایه اجتماعی و پیامدهای آن. مطالعات مدیریت انتظامی.
جورابچی، زینت (۱۳۸۱). بررسی آموزش بالینی رشته مامایی در ابعاد برنامه ریزی، کیفیت و کمیت از دیدگاه مربیان و دانشجویان مامایی. مجلهی ایرانی آموزش در علوم پزشکی، شماره ۷، ص ۴۴٫
حسینیبهشتی، علیرضا و هادوی، حسین. (۱۳۸۵). نقش اعتمادسازی در افزایش مشارکت عمومی از دیدگاه امام خمینی (ره). نامهی علوم اجتماعی. شماره ۲۹، زمستان، صص ۱۱۳ـ ۱۳۲٫
حمیدی، مهرزاد (۱۳۸۲). تبیین و تحلیل ارتباط ساختار سازمانی با تعهد سازمانی و اثربخشی سازمان تربیت بدنی از دیدگاه کارشناسان ارشد حوزه ستادی. طرح پژوهشی سازمان تربیت بدنی.
خائفالهی، احمدعلی و متقی، پیمان. (۱۳۸۶). ارائهی الگوی فرایندی خلق دانش سازمانی: تبیین نقش اعتماد در خلق دانش. اولین کنفرانس ملی مدیریت دانش.
کنترل عوامل فشارزا فقط بر عهده مدیران نیست، مسئولان ردههای بالاتر نیز در کنترل عوامل استرس زا میتوانند سهم به سزایی داشته باشند. بررسی تفاوت تاثیر عوامل استرس زا بر مدیران زن و مدیران مرد و تفاوت تاثیر عوامل استرس زا بر مدیران با تجربه و مدیران تازه کار از اهداف دیگر پژوهش حاضر است
۱-۴-اهداف پژوهش:
هدف کلی این پژوهش بررسی رابطه بین عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت استرس در بین مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر درسال تحصیلی ۹۲-۱۳۹۱می باشد .
اهداف جزئی
۱- تعیین عامل غالب استرس زا از دیدگاه مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر.
۲- تعیین راهکار غالب مدیریت استرس مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر.
۳- بررسی رابطه بین عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت استرس در بین مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر
۱-۵- پرسشهای پژوهش:
۱- عامل استرس زای غالب از دیدگاه مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهرکدام است؟
۲- راهکار غالب مدیریت استرس مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر کدام است ؟
-
- آیا بین عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت استرس در بین مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر رابطه وجود دارد؟
۱-۶-تعریف مفهومی متغیرها:
۱-۶-۱- عوامل استرس زا:
عوامل بوجودآورنده استرس وضعیت ها و حوادث بسیار زیاد و متنوعی از قبیل: ناکامی در زندگی، بیماری، کثرت وظایف، تعارضات بین فردی و غیره که باعث ایجاد فشار عصبی در افراد میشوند را عوامل بوجود آورنده استرس میگویند. که در این پژوهش عوامل بوجودآورنده استرس براساس نظر(مقیمی، ۱۳۹۰) شامل عوامل (عجله کاری، رقابتی بودن، حرص زدن، انجام کار بدون برنامه ریزی، محیط فیزیکی، تضاد شغل، ابهام نقش) میباشد.
۱-۶-۲- راهکارهای مدیریت استرس:
روشها و راههایی که برای کاهش و کنترل استرس به کار گرفته می‌شود که براساس نظر (مقیمی، ۱۳۹۰) شامل موارد هفتگانه‌ی ؛ ایجاد خوش بینی، مدیریت زمان، فعالیت تفریحی، ورزش بدنی، بدن را در حالت استراحت قرار دادن، رژیم غذایی و افراد دیگر را سنگ صبور قرار دادن می باشد.
۱-۷-تعریف عملیاتی متغیرها:
۱-۷-۱- عوامل استرس زا:
در این پژوهش عوامل استرس زا بر اساس نمرهای که مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندر ماهشهر به پرسشنامه عوامل استرس زا (اورلی و گیرادتو[۲۱]، ۱۹۸۰) اختصاص داند، مشخص شد.
۱-۷-۲- راهکارهای مدیریت استرس:
در این پژوهش راهکارهای مدیریت استرس بر اساس نمره ای که مدیران مدارس شهرستان بندر ماهشهربه پرسشنامه راهکارهای مدیریت استرس(کوبین و همکاران،۱۹۹۰) اختصاص داند، مشخص شد.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مقدمه:
در این فصل ابتدا مبانی نظری پژوهش در مورد تاریخچه استرس، تعاریف، منابع، نشانهها، پیامدهای استرس و … مطرح میگردد. و سپس پژوهشهای پیشین داخلی و خارجی بررسی شده و در نهایت مدب مفهومی پژوهش ارائه میگردد.
۲-۱- پیشینه نظری
۲-۱-۱-سیر تاریخی مطالعات استرس
اصطلاح استرس از زبان انگلیسی گرفته شده و معادل دقیق آن در فارسی کلمه “فشار” است، البته معنای وسیع و طیف گسترده آن را نمیرساند (شاملو، ۱۳۶۳). این اصطلاح تقریباً از قرن پانزدهم در زبان انگلیسی مورد استفاده قرار گرفت. در این زبان کلمه استرس به معنای فشار یا کشش فیزیکی به کار میرفت . تا قرن هفدهم کاربرد آن در حوزه های مهندسی معماری تعمیم یافت و از آن پس این کلمه در مفهو م سختی و فلاکت در مورد انسا ن نیز مورد استفاد ه قرار گرفت. به عبارت دیگر، فشار وارد بر فرد جانشین فشار وارد بر شیء شده بود. در اوایل قرن بیستم بعضی از پژوهشگران استرس را در ارتباط با اختلالا ت روانتنی مطرح کردند. سپس در سال ۱۹۳۰ سلیه تمایز بین علت اختلالات بدنی و آثار آن را مطرح کرد. او علل یا محرکهای خارجی را عامل استرس و حالت عدم تعادل بدن را استر س نامید (شفر[۲۲] ، ۱۹۸۲)
برای شناسایی بیشتر واژه استرس باید به تاریخچه آن بازگشت، یعنی زمانی که از این واژه برای رسانیدن مفهوم فشار فیزیکی استفاده میشد. فیزیک دانان ثابت می کنند که بین نیروی وارد بر واحد سطح و فشار حاصل از آن رابطه مستقیم وجود دارد بدین معنا که اگر یک نیوتن نیرو بر یک متر مربع سطح وارد کنیم، یک پاسکال فشار خواهیم داشت؛ رابطه بین این سه مؤلفه را به (A) و مترمربع واحد سطح (F) نیوتن واحد نیرو، (P) نشان می‌دهند که در آن (پاسکال واحد فشار( P = FA صورت فرمول است و هر چه نیرو افزایش یابد، درصورتیکه سطح ثابت باشد، فشار به همان نسبت یا اندازه افزایش مییابد.
سلیه [۲۳](۱۹۵۰) تعریف کاملاً نوینی برای استرس ارائه داد. وی با تأکید بر سیستم غدد درونریز اظهار داشت که در ارگانیسم هر عامل یا محرکی می تواند تغییرات حفاظتی و سازگارکنندهای به وجود آورد. به نظر او هر محرک تنشزا، اگر فشار کافی داشته باشد، ممکن است به ایجاد واکنشی که او آن را سندرم سازگاری کلی نامید، منجر شود.
سلیه به هنگام طرح تاریخی این موضوع چنین میگوید: استرس عبارت است از مجموعه واکنشهای غیراختصاصی که تحت تأثیر محرک های گوناگون در ارگانیسم ایجاد می شود. استرس از نظر ماهیت، اختصاصی است، اما منشأ غیراختصاصی دارد. اختصاصی بودن ماهیت آن یعنی اینکه دارای تغییرات کلیشهای یکسان و ویژهای است که مهمترین آنها عبارتند از: واکنش غده قشری فوِق کلیوی، کاهش میزان ائوزینوفنل در خون و رشد زخم در دستگاه گوارش. غیراختصاصی بودن آن از این نظر است که استرس براثر محرک های گوناگون به وجود می آید (فایلا[۲۴]، ۱۹۹۱ ؛ آیزنک[۲۵]، ۲۰۰۰ ). البته سلیه در ابتدا تصور میکرد که استرس فقط تحت تأثیرعوامل زیان آور، ایجاد می شود، ولی بعدها عنوان کرد هرچیز خوشایند و ناخوشایند موجب بروز استرس می شود. استرس و اضطراب دو واکنش طبیعی ارگانیسم در موقعیتهای تهدیدکنندهاند که بدون آنها بقای نوع انسان به خطر میافتد. استرس عاملی است که انسان را در مواجهه با مسائلی که از آنها شناختی ندارد یا اتفاقاتی که به وضوح ما را مورد تهدید قرار میدهد، آماده میسازد. استرس با تشدید جریان خون موجب افزایش فعالیت می‌شود و می تواند در دستیابی به اهداف موردنظر مفید واقع شود. ولی میزان زیاد یا طولانی مدت آن نه تنها دیگر مفید نیست، بلکه زیانبار است.
اشخاصی که درباره استرس اطلاع کمی دارند، اغلب آن را نوعی نیروی خارجی نیرومند می پندارند که نسبت به آن کنترل اندکی دارند. آنها احساس می کنند در صور ت امکان باید از این فشارها ممانعت به عمل آورند، ولی چنانچه برای شخص امکان گریزی وجود نداشته باشد، باید آن را تحمل کند؛ ولی باید ذکر کرد که در مورد استر س عمل خودکار یا گریز ناپذیر وجود ندارد. هریک از ما در مواجهه با موقعیت بالقوه پرتنش به شیوه کاملاً متفاوتی واکنش نشان میدهیم و به انتخاب سبک مقابله با آن میپردازیم. ما میتوانیم راهی را انتخاب کنیم که خود را دچار درماندگی کنیم یا از تجربیات خود لذت ببریم. در استرس عواملی چون زمینه، شرطی شدن، تجربه های پیشین، مدت زمان و شدت استرس نقش مهمی دارند. واکنش هر فرد در مقابل استرس از الگوی پیچیده افکار و رفتار او نشأت می گیرد. برای مثال، ما بر اساس نوع عقیدهمان نسبت به خود و جهان و چگونگی ارضای خود به تنش پاسخ میگوییم. همچنین واکنش ما در مقابل تنش به میزان کنترل ما بر زندگی، و وضعیت فعل و انفعالات شخصی و وضعیت جسمانیمان بستگی دارد. این عوامل و بسیاری دیگر از عوامل حد خاصی از تنش را برای هریک از ما به وجود میآورند. اگر بتوانیم با استرسها به طور صحیحی برخورد کنیم، استرس دوستی می شود که ما را برای مواجهه با مسائل زندگی نیرو میدهد، ولی اگر با ضعف با آن برخورد کنیم و اجازه دهیم از کنتر ل ما خارج شود، به شکل دشمنی در می آید و موجب بروز بیماریهای مختلف بویژه امراض شدید قلبی و ضعف اندامهای بدن می شود.
۲-۱-۲- مفاهیم استرس:
استرس، در قرن حاضر یکی از مهم ترین زمینه های پژوهش در علوم مختلف به شمار می‌آید. این موضوع توجه دانشمندان رشته‌های مختلف اعم از پزشکان، روان شناسان، فیزیولوژیستها، زیست شناسان و جامعه شناسان را به خود جلب کرده است و هریک جنبه هایی از استرس و عوارض آن را مورد بررسی قرار دادهاند در دهههای اخیر همکاری این متخصصان به شکل گیری رشتههایی چون (روان شناسی سلامت)، ( طب روانتنی)، (طب رفتاری) منجر شده است که تاثیر استرس را بر رفتار، بهداشت روانی و اختلال‌های روان تنی مورد توجه قرار دادهاند.
امروزه به دلیل گسترش عوامل تنشزا و کاهش توان مقابله انسان در برابر آنها) به دلیل تغییر سبک زندگی( استرس به پدیده ای پیچیده و بزرگ تبدیل شده است، چرا که تحت تأثیر عوامل متعدد و تعامل میان آنها قرار دارد. از مهم ترین پدیدههایی که به استرس میانجامند، میتوان از مهاجرت به شهرهای بزرگ یا کشورهای بیگانه، صنعتی شدن، تحولات روزافزون و سریع علم وفناوری، افزایش جمعیت، عدم پایبندی به آداب و رسوم گذشته، تغییر روابط خانوادگی، تغییر نقش اعضای خانواده، گسستگی روابط خانوادگی، جنگ، اضطراب فراگیر در مورد جنگهای هستهای، فقر، معلولیت، بیماریهای مزمن و تغییر ارزشهای فرهنگی و اجتماعی نام برد (فریدنبرگ و لوی، ۱۹۹۳)
بدیهی است که استرس بخش جدایی ناپذیر زندگی بشر است، بنابراین لازم است که تمامی افراد با راه ها و راهبردهای مقابله با آن آشنا باشند. با شناخت عوامل ایجادکننده استرس میتوان زمینه مقابله با آن را مهیا کرد. صور مختلف حمایتهای اجتماعی، زمینه را برای بازداری و کاهش مشکلات عاطفی و روانی فراهم می کند. شدت واقعه تنشزا، نوع آن، ویژگیهای شخصیتی فرد، سن و تجارب گذشته، از مهمترین متغیرهایی هستند که در اتخاذ روش مقابله تأثیر دارند.
حوادثی مانند مر گ عزیزان، سیل، زلزله، بیماریهای مزمن و طلاق، از جمله رویدادهایی هستند که تقریباً در بیشتر افراد استرس ایجاد می کنند. میزان تأثیر پارهای از رویدادها بر وضع جسمانی و روانی فرد در دوره های خاصی از زندگی با سایر دورهها متفاوت است .برای مثال، به نظر میرسد استرس ناشی از مرگ والدین در کودکی بیش از سایر دوره های زندگی بر سلامت روانی افراد تأثیر می گذارد. همچنین استرس ناشی از تعارض با والدین معمولاً در نوجوانی افزایش مییابد. واکنش به استرس می تواند در سازگاری فردی نقش مهمی داشته باشد، افراد در ارزیابی رویدادهای تنش زا با یکدیگر تفاوت دارند. آنان به گونه های متفاوت با استرس سازش پیدا می کنند و آن را کاهش می دهند.
ویژگیهای شخصیتی نیز در ارزیابی و در نتیجه سازگاری فرد با استرس تأثیر دارند، به طوری که گاه دو فرد در مقابل رویداد مشخصی به گونه ای کاملاً متفاوت واکنش نشان می دهند. وقوع یک رویداد می تواند در فردی سبب بروز اضطراب شدید، افسردگی یا سایر بیماریهای جسمانی و روانی شود، درحالی که همین رویداد ممکن است بر فرد دیگری تأثیر چندان منفی نداشته باشد یا در رفتار او تغییری جزئی ایجاد کند.
ارگانیسم برای سازگاری با موقعیتهای تنش زا باید کوششهایی فراتر از ظرفیت خود به کار برد و پاسخ های مطلوب فیزیولوژیک، روا نشناختی و رفتاری ارائه کند. میزان تحمل افراد در مقابل موقعیتهای تنشزا، متفاوت است که میزان سازگاری انسان را نسبت به محیط نشان میدهد .برخی از افراد آستانه مقاومت بالایی دارند و در مقابل استرس آسیب کمتری میبینند .واکنشهای شناختی، عاطفی، رفتاری و جسمانی، ازجمله واکنشهایی هستند که افراد در برخورد با استر س نشان می دهند.
استرس به عنوان یک حقیقت در زندگی مدرن امروزی، مطرح است که بدون شناخت کافی، مدیریت آن میسر نخواهد بود. نخستین گام در کسب شناخت، آشنایی با تعاریف گوناگون این پدیده است. سالی (۱۹۸۳)، استرس را به این صورت تعریف کرده است “پیآمدی که بر اثر تقاضای محیطی بر روی اورگانیسم به وجود می آید"؛ اما در نگاهی جامع، بیر و فرانز (۱۹۸۴) برای شناسایی استرس، سه طریق اصلی را مطرح کرده اند.
۱-به عنوان یک محرک محیطی (نیروی تحمیل شده به یک فرد)
۲-به عنوان واکنش جسمانی و روانی فرد به یک محرک
۳-به عنوان کنش و واکنش بین فرد و شرایط
در توضیح استرس به عنوان محرک چنین گفته شده است ” اتفاقات و رویدادهای محیطی که تقاضاهایی را روی فرد به وجود میآورند، تا اندازه ای قابل تحمل هستند که برای فرد استرس زا نباشد"در توضیح استرس به عنوان یک پاسخ، این طور توضیح داده شده است که در این حالت، استرس به خاطر اینکه بار زیادی بر فرد وارد می آورد، شکل میگیرد. سلی (۱۹۶۵) گفته است استرس یک واکنش غیر مشخص بدن به یک تقاضا است که در معرض واکنش یا پاسخ به یک محرک، به فشار یا استرس منجر میگردد. به بیان دیگر این نگرش به این مطلب تأکید دارد که پاسخهای گوناگون استرس در افراد و شرایط گوناگون متفاوت هستند (گیگان و همکاران، ۲۰۰۳). در حال حاضر، استرس مرتبط با شغل در هر حرفه ای و بیش تر از یک دهه گذشته در حال رخ دادن است و به عنوان موضوعی جدی در ارتباط با سلامتی مطرح است (لو و همکاران، ۲۰۰۳). بنابراین مطالعه آن بسیار مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات بی شماری استرس را از ابعاد اجتماعی، روانشناسی و پزشکی مورد بررسی قرار داده اند. از دیدگاه محیط کاری، محققان منبع اصلی استرس شغلی را محیط کاری و حرفه ای فرد میدانند. تحقیقات دیگری تفاوت های فردی را مرکز توجه خود قرار داده اند و به بررسی استرس شغلی از این دیدگاه پرداخته اند (گانستر و چبرک، ۱۹۹۹)
طبق رویکرد” مؤسسه ملی سلامت و ایمنی شغلی” (۱۹۹۹)، استرس شغلی پاسخهای هیجانی آزاردهنده‌ای است که در صورت عدم تناسب بین خواسته ها و الزامات شغل و استعداد فرد و یا منابع و نیازهای کارگر بروز میکند. طبق نظر محققان این مؤسسه، اغلب استرس شغلی و چالش، به یک معنی و مترادف با یکدیگر به کار میروند، در حالیکه این دو مفهوم از هم جدا هستند. چالش، از لحاظ جسمانی و روانی، به فرد انرژی و نیرو می‌بخشد و افراد را در جهت آموختن مهارت های جدید در شغلشان بر میانگیزد. بنابراین، چالش یک عامل مهم و سازنده برای سلامتی و بهرهوری است (………،۲۰۰۷). در تعریفی دیگر استرس شغلی عبارت است از عدم توانایی در مواجه شدن با فشارهای شغلی به دلیل نبود تناسب بین تواناییهای شخصی و شرایط و نیازهای کاری(…….،۲۰۰۵)
۲-۱-۲-۱- تعریف استرس، علائم و تأثیرات آن
هنگامی که فرد در محیط کار یا زندگی با شرایطی روبه رو می شود که این شرایط با ظرفیتها و امکانات کنونی وی هماهنگی ندارد، دچار عدم تعادل، تعارض و کشمکشهای درونی می شود که به آن استرس میگویند. سلیه (۱۹۵۰)[۲۶] استرس را پاسخ های غیراختصاصی که تحت تأثیر محرک های گوناگون در ارگانیسم ایجاد میشوند، تعریف کرده، ولی این تعریف چندان مفید نیست، زیرا ماهیت این پاسخ ها به موقعیتی که در آن روی می دهد، بستگی دارد. در این تعریف عوامل مؤثر بر استرس نادیده گرفته شده است .
استرس سازه ای پویا و چندبعدی است که روانشناسان را با چالش مواجه کرده است (ونگ،۱۹۹۰) استرس در مفاهیم مهندسی ریشه دارد و به مقدار فشار بیرونی وارد شده بر اجسام اشاره دارد (لازاروس و فلکمن[۲۷]، ۱۹۸۴) نیز تعریفی را در زمینه استرس ارائه دادهاند: استرس رابطه اختصاصی بین شخص و محیطی است که در آن تنش ارزیابی شده، از حد امکانات فرد فراتر رفته و سلامتی او را در معرض خطر قرار میدهد. در این تعریف بر این نکته تأکید می شود که استرس به رابطه تنش زا بین شخص و محیط اشاره دارد وقتی فرد از مقابله با این وضعیت ناتوان است، به مشکلات روانی و جسمانی مبتلا می شود.
ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری و برای هدف خاص
ارزش ویژه برند با توجه به ارزیابیهای صورت گرفته بر روی ابعاد برند در دو بازار با یکدیگر متفاوت است.
۲۰۰۷
کایامان و اراسلی
ارتباطات بین چهار جزء ارزش ویژه برند در صنعت هتلداری و بهبود و ارتقاء مفهومسازی ارزش ویژه برند هتلداری مبتنی بر مشتری.
کمک به ایجاد نگرشهای مهم و جدید به توسعه و سنجش ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری در صنعت هتلداری و توسعه ادبیات محدود مربوط به آن است.
۲۰۰۶
پاپیو و کواستو
سنجش ارزش ویژهی برند خرده‌فروشی بر مبنای یک ساختار ۴ بعدی
روش‌شناختی در ایجاد یک مدل اندازه‌گیری چهار بعدی که ماهیت خرده‌فروشی‌ها را مورد توجه قرار میدهد.
۲۰۰۵
کیم و کیم
ارتباط بین ارزش ویژه برند و عملکرد شرکت در هتلهای لوکس و رستورانهای زنجیرهای
وفاداری برند، کیفیت ادراک شده و تصویر برند عوامل بنیادی و اساسی ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتریاند.
۲۰۰۵
ویلارجو و سانچز
ارتباط بین برخی عناصر آمیزه‌ی بازاریابی و ارزش ویژهی برند در مورد طبقه‌ای از محصولات بادوام ( ماشین‌های لباسشویی)
بین میزان تبلیغات صورت گرفته و سه بعد ارزش ویژهی برند یعنی کیفیت درک شده، آگاهی از برند و تصور از برند رابطه‌ی مثبتی وجود دارد.
۲۰۰۱
یو و دانتو
بررسی ارزش ویژه برند از دیدگاه مشتری در فرهنگ‌های متفاوت و در مورد کالاهای مختلف
تأثیرات متفاوت چهار بعد ارزش ویژه برند در دو فرهنگ
۲-۷-۲ مطالعات داخلی
۱- عنبرشاهی و همکاران (۱۳۹۱) تأثیر عناصر آمیخته ترویجی بر ارزش ویژه برند در صنایع شکلاتسازی تبریز را بررسی کرد. در این پژوهش تأثیر عناصر آمیخته ترویجی(تبلیغات، روابط عمومی و پیشبرد فروش) بر ارزش ویژه برند از طریق تأثیر بر ابعاد ارزش ویژه برند(وفاداری به برند، آگاهی از برند، کیفیت ادراک شده و تداعی برند) در مدل آکر مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج این پژوهش حاکی از تأثیر قوی ابعاد ارزش ویژه برند به جز آگاهی از برند بر روی ارزش ویژه برند و نیز تأثیر قابل توجه ابعاد آمیخته ترویجی به جز تبلیغات بر ابعاد و خود ارزش ویژه برند میباشد.
۲- صداقت و همکاران (۱۳۸۹) تأثیر عناصر آمیخته ترفیع بر ارزش ویژهی نام تجاری را بررسی کردند. این پژوهش درصدد مطالعه تأثیر عناصر آمیخته ترفیع(تبلیغات، فروش شخصی، ترفیع فروش، روابط عمومی و بازاریابی مستقیم) بر ابعاد ارزش ویژهی نام تجاری(وفاداری نام تجاری، ارزش درک شده، آگاهی از نام تجاری) و ارزش ویژهی نام تجاری برآمده است. در این پژوهش از مدل رگرسیون تحلیل مسیر(مدل معادلات ساختاری) و نرم‌افزار ایموس به منظور تحلیل داده‌ها استفاده شده است. نتایج این پژوهش حاکی از وجود ارتباط مثبت میان عناصر آمیخته ترفیع و ارزش ویژهی نام تجاری دارد.
۳- محمدیان و شفیعها (۱۳۸۷) در مقالهای تحت عنوان «بررسی عوامل تأثیرگذار بر اررش ویژه نام و نشان تجاری از دیدگاه مصرف کننده (با بهره گرفتن از مدل آکر)» در دو فصلنامه مجله مدیریت بازاریابی چاپ نموده اند. این تحقیق به بررسی ارزش ویژه نام و نشان تجاری از دیدگاه مصرف کننده نهایی با دید بازاریابی و با بهره گرفتن از مدل آکر(۱۹۹۱) در جامعه مصرف کنندگان نهایی گوشی موبایل در شهر تهران می پردازد. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داده است که در جامعه آماری مذکور، فقط عامل وفاداری به صورت مستقیم بر ارزش ویژه نام و نشان تأثیر دارد و سایر عوامل یعنی کیفیت ادارک شده، آگاهی از نام و نشان و نیز تداعی نام و نشان به طور غیر مستقیم از طریق وفاداری میتوانند بر ارزش ویژه نام و نشان تجاری اثر بگذارند.
۴- پایان نامه کارشناسی ارشد خانم راحیل شمس(۱۳۸۷) در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، با موضوع «بررسی ارتباط میان فعالیتهای بازاریابی و عوامل ایجاد ارزش ویژه برند با بهره گرفتن از مدل تعمیمیافته آکر» این مطالعه به بررسی روابط بین عناصر آمیخته بازاریابی منتخب و ابعاد ارزش ویژه برند تلفن همراه در شهر تهران پرداخته است. در چارچوب مفهومی که در این مطالعه پیشنهاد شده، عناصر بازاریابی با ابعاد مختلف ارزش ویژه برند مرتبط و سپس این ابعاد با ارزش ویژه برند مرتبط شده اند. نتایج این پژوهش حاکی از تأثیرات مثبت ابعاد ارزش ویژه برند بر روی ارزش ویژه برند و تأثیرات قوی عناصر آمیخته بازاریابی بر این ابعاد است. در نهایت، بهره گیری از فعالیتهای برندساز (همچون توزیع و تبلیغات گسترده، استفاده از فروشگاههای دارای تصویر مطلوب، قیمتهای بالا و عدم استفاده مداوم از ترفیعات قیمتی) به جهت ایجاد ارزش ویژه قوی برای تلفن همراه پیشنهاد شده است.
۵- سید جوادین و شمس (۱۳۸۱) در مطالعه‌ای به بررسی عوامل تعیین‌کننده‌ی ارزش ویژهی برند کفش ورزشی در میان گروه سنی جوانان پرداختهاند که در آن از مدل ارزش ویژهی برند مبتنی بر مشتری با عنوان آکر استفاده شده است. همچنین بیان می‌شود که مدیران بازاریابی باید در ارزیابیهای کلی خود در مورد ارزش ویژهی برند به اهمیت نسبی ابعاد ارزش ویژهی برند توجه داشته باشند. در پایان با بهره گرفتن از مدلسازی معاملات ساختاری به بررسی روابط علی بین ابعاد ارزش ویژهی برند و خود ارزش ویژهی برند در صنعت کفش ورزشی پرداخته شده و میزان تطابق مدل آکر در صنعت مذکور مورد سنجش قرار گرفت.
۶- قدرتپور و رنجبریان (۱۳۷۷) در پژوهشی به بررسی اثربخشی فعالیتهای ترویجی صنعت بیمه بر افزایش نفوذ بیمههای عمر شهر تهران پرداختهاند و در آن از مدلهای سلسه مراتب واکنش آیداس استفاده شده است. نتایج این مقاله از اثربخش بودن فعالیتهای تبلیغاتی شرکت بیمه در زمینه ترویج بیمه عمر خبر میدهد. پس از انجام پژوهشها و تجزیه و تحلیل داده ها این نتیجه حاصل گردید که سرمایه گذاری شرکتهای بیمه در زمینه فعالیتهای ترویجی بیمه عمر اثربخش نبودند. از لحاظ آگاهی، افراد جامعه هدف در مورد بیمههای عمر در سطح پایینی قرار دارد ولی فعالیتهای ترویجی شرکتهای بیمه توانسته است به طور متوسط تمایل افراد را نسبت به بیمه عمر افزایش دهد. از طرف دیگر افراد جامعه مورد تحقیق از لحاظ متقاعد شدن و خرید بیمه عمر در حد زیر متوسط قرار دارند. اما کسانی که بیمه عمر را خریداری کرده بودند، از خرید این نوع بیمه به طور متوسط رضایت داشتند.
قاضی‌زاده و سلیمانی و طالبی (۱۳۷۳) نیز طی پژوهشی به بررسی چگونگی تأثیرگذاری تبلیغات و نیز ترفیع قیمت بر روی ارزش ویژه برند بانک پارسیان و ابعاد مختلف آن مانند کیفیت ادارک شده، تداعی برند، وفاداری به برند و در نهایت آگاهی از برند پرداختند. نتایج حاصل از این بررسی نشان داده است که فعالیتهای تبلیغاتی و نیز ترفیعی مربوط به قیمت دارای ارتباط و تأثیرات مثبت بر ارزش ویژهی برند در بانک‌ها بوده‌اند. از اینرو به منظور تقویت ارزش نام و نشان تجاری در بانک‌ها ضروری است مدیران بانکی بر روی عوامل مذکور دقت نظر لازم را اعمال نمایند.
جدول ۲- ۴ خلاصه تحقیقات انجام شده در ایران
سال
محقق
عنوان تحقیق
خلاصه یافته ها
عدم نیاز به اوزان از قبل تعیین شده
خاصیت جبرانی بودن
استانداردسازی
رتبهبندی واحدهای تصمیمگیرنده
تعیین تراکم و میزان آن در نهادهها
تخصیص بهینه منابع
تعیین پتانسیلهای عملکردی (کاربردی)
تحلیل حساسیت نهادهها و ستاندهها
ارزیابی با گرایش مرزی به جای گرایشهای مرکزی
تصویر نمودن بهترین وضعیت عملکردی به جای وضعیت مطلوب
ارائه واحدهای الگو و راهکارهای بهبود عملکرد
ارائه واحدهایی با بیشترین اندازه مقیاس بهره وری و تخمین بازده به مقیاس
ارائه راهکارهای توسعهای شامل انبساط و انقباض واحدها
هرچند تکنیک تحلیل پوششی داده ها دارای قابلیت‌ها و مزایای ذکر شده در بالا میباشد، اما محدودیتهایی را نیز دارا میباشد. از جمله این محدودیتها میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
روش تحلیل پوششی داده ها برای برآورد کارایی نسبی مناسب است، یعنی میتواند مشخص کند که واحد نسبت به بقیه واحدها چگونه عمل میکند ولی نسبت به عملکرد بهینه از نظر تئوریک، مقایسهای را ممکن نمیسازد.
چون DEA روش ناپارامتریک است، آزمون فرضیه بر روی آن مشکل است و امروزه موضوع پژوهش قرار گرفته است.
چون در حالت استاندارد، باید برای هر واحد تصمیمگیری یک برنامه خطی جداگانه تهیه شود، حل مسایل بزرگ، حتی با کمک نرم افزارهای رایانه ای، کار مشکلی است.
چون DEA روش است که مبتنی بر نقطهی حدی است، خطای اندازه گیری داده ها و ستادهها میتواند انحراف زیادی را در پاسخها به بار آورد (مومنی، ۱۳۸۷، ص ۱۷۳).
۳-۶ مدلهای اصلی تحلیل پوششی داده ها
مدل کلی برنامه ریزی خطی DEA به صورت مدل (۳-۱) است (Cooper et al, 2002) :
پارامترها شامل و و متغیرهای تصمیم شامل و بوده که متغیرهایی غیر منفی می باشند.
i: تعداد ورودی ها
r: تعداد خروجی ها
j : تعداد واحدهای تصمیم گیرنده
: مقدار ورودی iام در واحد jام
: مقدارخروجی rام درواحد jام
: وزن ورودی iام
: وزن خروجی rام
مدل (۳-۱)
واحد تصمیمگیری تحت بررسی را واحد صفر می نامند. یعنی اینکه میخواهیم کارایی واحد صفر را با کارایی واحدهای دیگر مقایسه کنیم.
مدلهای اصلی DEA به دو نوع مدل CCR و BCC تقسیم میشوند. هر کدام از این مدل ها را میتوان با بهره گرفتن از دو رویه ورودی محور[۲۷] و خروجی محور[۲۸]، بررسی کرد. مدلهای ورودی محور، مدلهایی هستند که با ثابت نگه داشتن خروجی ها، ورودی ها کاهش مییابند. مدلهای خروجی محور، مدلهایی هستند که با ثابت نگه داشتن ورودیها، خروجی ها افزایش مییابند. هرکدام از این دو رویه را نیز میتوان از دو طریق حل نمود. مدل اولیه که معمولا به صورت حداکثرسازی است به مدل مضربی معروف میباشد. مدل ثانویه هم که معمولا به صورت حداقل سازی است به مدل پوششی معروف می باشد Yinsheny, 2000)).
۳-۶-۱ مدل CCR
این مدل اولین بار توسط چارنز، کوپر و رودز در سال ۱۹۷۸ پیشنهاد شد که نام آن از حروف اول اسامی آنها اقتباس شده است. مدل CCR از نوع مدل های بازده ثابت نسبت به مقیاس هستند که اگر ورودی ها به یک نسبتی تغییر یابند، خروجی ها هم به همان نسبت تغییر می کنند Fukuyama, 2000)).
برای توضیح این مدل فرض می کنیم تعداد واحدهای تصمیمگیرنده یا DMU ها برابر n باشد. این DMU ها از m نوع ورودی برای رسیدن به s نوع خروجی استفاده می کنند. در اینصورت ورودی های واحد DMUj شامل ( ) و خروجی های آن شامل ( ) خواهد بود. در این حالت می توان ماتریس ورودی ها را با نمادI و ماتریس خروجی ها را با نماد O به صورت زیر نشان داد (Charnes et al, 1984) :
