خدمات پیش بینی شده خدمات مناسب تنوع خدمات دریافتی
شکل ۲-۳ ادراکات وانتظارات عوامل موقعیتی
۲-۲-۳ عوامل موثر برانتظارات مشتریان
برای اینکه بتوان بر انتظارات مشتریان به نحوی موثر مدیریت کنند ابتدا باید به روش های علمی نسبت به شناخت انتظارات ومنشاءوعوامل موثر آن اقدام نماید.نتایج تحقیقات حاکی است به طورکلی انتظارات مشتریان از دومنبع ناشی می شود :

الف-نیازهای شخصی :به حالات روحی وروانی وهم چنین جسمی مشتری مربوط می شود ودر شکل دهی سطح خدمات مورد انتظار نقش بسیار دارد وبه نیازهای فیزیکی،اجتماعی،روانی وکارکردی تقسیم می شود.
ب-شناخت درباره جامعه:نگرش فرد راجع به خدمت،وانجام صحیح آن را بیان می گند واگرمشتری در زمینه های خاصی تجربه وصاحب نظر باشد شناخت قوی تری راجع به آن خدمت دارد.لذا شناخت فردی مشتری راجع به ارائه خدمت بیشتر باشد، انتظاراتش از ارائه کننده خدمات بیشتر می شود(زیتمل،۱۹۹۳).
مدل انتظار مشتریان، منشاء انتظارات را عوامل زیر می دانند:
۱-تجربه قبلی مشتری از سازمان ارائه کننده خدمت وهمچنین رقبا
۲-توصیه های رسمی وغیررسمی
۳-قیمت
۴-تعالی جویی
۵-نیازهای شخصی
۶-وجود یک تصویر خوب ذهنی از شرکت.(مارک آنتی میو^۲۴، ۲۰۰۱)
۲-۲-۴رضایت مشتری^۲۵
لذا شرکت های در راستای توجه به مشتری وتامین رضایت وتهیه کالا وخدمات مناسب در جهت رفع نیازهای آنان اهمیت خاصی قائل هستند.زیرا مشتری مهمترین دارایی سازمان است وبه ادعای پیتر دراکر رضایت مشتری هدف ومقصود تمامی فعالیت ها است(مک نیلی^۲۶،۱۹۹۴).
شرکت ها دریافته اند که از دست دادن یک مشتری چیزی بیش از از دست دادن یک قلم فروش
۲۴- Marco Antimio
۲۵- Customer Satisfaction
۲۶-mcnealy
است وبه معنی از دست دادن کل جریان خرید هایی است که مشتری می توانست درطول زندگی خود یا دوره زمانی که مشتری بود،انجام دهد.بنابراین تلاش درراه حفظ ونگهداری مشتری(حتی به بهای هزینه بیش ازفروش در کوتاه مدت )از نظر اقتصادی به صرفه است(فروزنده،۱۳۷۹ ،۲۱).
۲-۲-۵ کیفیت خدمات ادراک شده
هرمشتری انتظارات وخواسته ها ونیاز هاوترجیحات وتمایلات منحصر به فرد خاص خود رادارد این عوامل مبنایی هستند برای تصمیمات خرید او،درک اواز کیفیت خدمات،احتمال مراجعه مجدد اووارزشی که او برای نام تجاری قایل می شود.شرکت هایی که قادرند درفرایند تولید خود نیاز ها وترجیحات مشتری رابه موقع براورده سازد از یک مزیت رقابتی بهتر نسبت به رقبایش برخوردار است(اعرابی،۱۳۸۲ ،۷۰۳).
اگر سازمانی بخواهد نیاز مشتریان خارجی خودرا تامین کند،بایستی خواسته ها،نیازها وانتظاراتشان مستمراً برآورده گردد واین مستلزم جمع آوری تجزیه وتحلیل خواسته های مشتری است(شرکت،۱۳۷۶ ،۱۴) .نباید فراموش کرد که مشتریان به منظور حصول انتظارات ونیازهایشان به سازمانها اطمینان می کنند،از این نظر سازمان نسبت به ارضای این نیازها و انتظارات تعهد اخلاقی دارد.
کیفیت درک شده یا دریافتی^۲۷ PQ درواقع ذهنیتی است که مشتری ازکیفیت خدماتی که قبلا استفاده کرده است،دارد.شاخص های اندازه گیری ان رامی توان از طریق مطالعه مشتریان معین کردکه در حقیقت آنچه که مشتری می تواند یا می خواهد درباره درک خودبیان کند را شرح می دهد.ولی کیفیت تحویلی یا عرضه شده ^۸۲ DQ بیانگر خدمات واقعی ارائه شده به مشتری است و شاخص های آن از تجربیات و داده های ثبت شده به دست می آید. نگرش بازاریابی در خصوص کیفیت
۲۷- Perceived Quality
۲۸- Delivery Quality
خدمات به طورعمده شامل سنجش کیفیت درک شده است( کوزه گر،۵۹،۱۳۸۳) .
مقصود از ادراکات مشتری از خدمت این است که مشتری خدمت دریافت شده راچگونه ارزیابی می کند.آیاخدمت ارزشمند بوده است یاخیر؟ومواردی از این قبیل.درتمام ابعاد کیفی بین انتظارات وادراکات مشتریان فاصله معناداری است."درک انتظارات مشتریان پیش نیازی برای بهبود کیفیت ورسیدن به رضایت کامل مشتری است"(شرکت،۱۳۷۶ ،۷۵).
کیفیت ادراک
رضایتمندی
انتظارات
شکل ۲-۴ الگوی رضایتمندی مشتری
به گفته کاتلر(۲۰۰۵) مقوله های رضایت مشتری وارزش ادراک شده توسط مشتری رمز اصلی سود آوری شرکت است.
ارزش مشتری = کیفیت فرایند +نتایج تولید شده برای استفاده مشتری
ارزش نتایج تولید شده برای مشتری+هزینه های کسب خدمات
در شکل زیرعوامل اولیه ای که ادراکات مشتری از خدمت را تحت تاثیر قرارمی دهد،ترسیم شده است:(زیمتل و بیتنر،۱۹۹۶)
شواهد خدمت مواجهات خدمت
کیفیت خدمات
ادراکات از
خدمات ارزش
رضایتمندی
مشتری
قیمت تصویر ذهنی
شکل ۲-۵ عوامل اولیه موثر بر ادراکات مشتری
تحویل یک خدمت باید انتظارات یک مشتری راازآغاز تاانتهای فرایند خدمت رسانی براورده سازد از آنجا که مشتری در فرایند خدمات مشارکت می کند، برداشت او از کیفیت خدمات تحت تاثیر مشاهدات متعددی قراردارد(ممیزی جامعWTA)(اعرابی،۱۳۸۲ ،۸۷۸).
کیفیت خدمت ادراک شده به عنوان قضاوت مصرف کننده در مورد عالی بودن جامع تعریف می شود و با کیفیت عینی فرق دارد که شامل یک جنبه« برتری » یک ماهیت یاعینی یا ساختاری از یک چیز یا یک اتفاق می باشد . کیفیت ادراک شده شکلی از یک نگرش است که مرتبط با رضایت و نتیجه مقایسه بین انتظارات با ادراکات از عملکرد می باشد، نه این که همان باشد . پاراسورامان و همکارانش نیز از این عقیده حمایت می کنند که کیفیت خدمات یک ارزشیابی جامع مشابه با نگرش است.
مصرف کنندگان مایلند که کیفیت خدمت را ازمقایسه آنچه که قبل از خریدشان توقع داشتند با خدمتی که دریافت کرده اند ،مشاهده کنند.(شرکت،۱۳۷۶ ،۴۹)مشخصات محصول وخدمات موردانتظار مشتری می تواند یک سلسله مراتب پیشرونده در سه سطح باشد انتظارات پایه، مشخصات بر پایه نیازمندی ها وجلب رضایت(همان منبع،۵۹).
شکل۲-۶سطوح انتظارات مشتری

Units: bird
(۰۲۳) Chicken price= Chicken product cost*(The rate of chicken demand to production)
Units: toman
(۰۲۴) Chicken product cost= Incubation cost+ (0.576*Grain price)+ (Energy cost/6.18)+(Breeder chicken price/130)+(Other costs/6.18)
Units: toman
(۰۲۵) Chicken profit=(Chicken price-Chicken product cost)
Units: toman
(۰۲۶) Chiken profit=Chicken*Chicken profit
Units: toman
(۰۲۷) Concentrate price = WITH LOOKUP (Time, ([(0,0)-(85,8000)],(0,1372), (1,1675), (2,1671), (3,1844), (4,1711), (5,1708), (6,1713), (7,1688), (8,1654), (9,1652), (10,1644), (11,1699), (12,1694), (13,1707), (14,1739), (15,1759), (16,1750), (17,1807), (18,1810), (19,1793), (20,1792), (21,1756), (22,1788), (23,1874), (24,1835), (25,1881), (26,1843), (27,1820), (28,1822), (29,1827), (30,1810), (31,1811), (32,1830), (33,1833), (34,1830), (35,1830), (36,1842), (37,1886), (38,1886), (39,1900), (40,1891), (41,1921), (42,1894), (43,1946), (44,1951), (45,1921), (46,1975), (47,1962), (48,1980), (49,1996), (50,2078), (51,2190), (52,2207), (53,2360), (54,2447), (55,3836), (56,4350), (57,4601), (58,5154), (59,5159), (60,5200), (61,5218), (62,5350), (63,5379), (64,5489), (65,5415), (85,6100) ))
Units: toman
(۰۲۸) Consumer price index([(-1,0)-(85,600)],(-1,58.8), (0,60.6), (1,61.6), (2,63), (3,63.3), (4,64.5), (5,67), (6,68.1), (7,68.6), (8,69.5), (9,69.2), (10,68.9), (11,69.2), (12,70), (13,70.9), (14,72.1), (15,72.2), (16,72.9), (17,73.2), (18,73.3), (19,73.7), (20,74.6), (21,74.6), (22,75.1), (23,76.5), (24,77.2), (25,77.5), (26,78.1), (27,78.9), (28,79.9), (29,80.5), (30,82), (31,82.9), (32,84.2), (33,86.4), (34,88.6), (35,91.6), (36,93.1), (37,94.5), (38,95.7), (39,96), (40,96.9), (41,98.6), (42,99.8), (43,101.3), (44,102.8), (45,104.1), (46,106.9), (47,110.4), (48,112.9), (49,115.5), (50,116.7), (51,119.2), (52,121.4), (53,124.7), (54,130.8), (55,136.8), (56,140), (57,142.5), (58,150.1), (59,155.9), (60,160.5), (61,163.7), (62,169.3), (63,171.7), (64,173.7), (65,176.6), (66,183.4), (67,186.7), (68,190.8), (69,193.8), (70,196.9), (71,199), (72,203), (73,206.2), (74,209.2), (75,212.3), (76,216.4), (77,219.5), (78,222.6), (79,225.6), (80,229.7), (81,233.8), (82,236.9), (83,239), (84,242), (85,246))
(۰۲۹) Consumption= Feeding*wastage rate
Units: kg
(۰۳۰) Consumption grain= (FCR*Live weight)/1000
Units: ton/Month
(۰۳۱) Corn consumption= 0.58*Monthly grain consumption
Units: ton/Month
(۰۳۲) Corn import = WITH LOOKUP (Time, ([(-8,0)-(85,600000)],(-6.5,223600), (5.5,283100), (17.5,321200), (29.5,327800), (41.5,277000), (53.5,409900), (63,434211), (85,465789) ))
Units: ton/Month
(۰۳۳) Corn inventory= INTEG (Corn import+Corn production-Corn consumption, 400000)
Units: ton
(۰۳۴) Corn price= INTEG (Corn price change, 340)
Units: toman
(۰۳۵) Corn price change= (Corn price F*(1+world corn price change)* (IF THEN ELSE (Time>63, Percent of change, 1+Inflation rate))*Corn price)-Corn price
Units: toman/Month
(۰۳۶) Corn price F = WITH LOOKUP (The rate of corn demand to inventory, ([(0,0)-(2,2)],(0,0.9), (1,1), (2,1.1) ))
(۰۳۷) Corn production = WITH LOOKUP (Time, ([(-8,0)-(85,400000)],(-6.5,130000), (5.5,140000), (17.5,150000), (29.5,164583), (41.5,194583), (53.5,195833), (63,200877), (85,210526) ))
Units: ton/Month
(۰۳۸) Cost of BM production= (FCR*(1+(Percent pellet*0.5))*Grain price)+Energy cost+(Chicken price/Weight average live)+Other costs
Units: toman
(۰۳۹) DEALAY FIXED laying= DELAY FIXED (Laying, 4,330000)
Units: bird
(۰۴۰) Delete= DEALAY FIXED laying+IF THEN ELSE (Chicken profit<0,0.8 *Laying molters-DEALAY FIXED laying, 0)
Units: bird
(۰۴۱) Emergency delete= IF THEN ELSE (SMOOTH (Chicken profit,4)<0,0.001*Laying Breeder inventory,0)
Units: bird
(۰۴۲) Energy cost= Energy price*Montly consumption patern*(1-0.5*Optima percent)
Units: toman/bird
(۰۴۳) Energy price = WITH LOOKUP
Units: toman
(۰۴۴) Export chick= IF THEN ELSE (Chicken>Growth, Chicken-Growth,0)
Units: bird
(۰۴۵) FCR=DELAY1i (Consumption/Weight average live, 0.3333, 2.14)
(۰۴۶) Feeding= ((1-(1.87*Percent pellet))*Initial feeding+ (1.87*Percent pellet*Standard feeding))
(۰۴۷) FINAL TIME = 85/Units: Month/ The final time for the simulation.
(۰۴۸) Fresh BM price= 1.52*Live BM price
Units: toman/kg
(۰۴۹) Fridge inventory= INTEG (BM freezing+Frozen BM import-Frozen BM consumption, 120000)
Units: ton

• دستگاه‌های اجرایی

• دستگاه‍های بهره‌بردار

نیروی انسانی،گزارشات عوامل اجرایی، فرم‌ها و دستورالعمل‌های نظارت و امکانات نرم‌افزاری(سیستم نظارت طرح‌های ملی و استانی)، ابزارهای نظارت اداری محسوب می‌شوند.
گفتار دوّم: نظارت پارلمانی
کنترل قوه­ی مجریه به وسیله­ مجلس، شیرازه­ی نظام پارلمانی را تشکیل می دهد و یکی از آثار و لوازم مسئولیت سیاسی دولت در مقابل مجلس به شمار می­رود. نظارت مجلس بر اجرای بودجه در دو مرحله انجام می گیرد: نظارت در جریان اجرای بودجه ‌یا طی سال مالی مربوطه و نظارت پس از اجرای بودجه ‌یا پس از پایان سال مالی(گزارش تفریغ بودجه) .
۱- نظارت در جریان اجرای بودجه
مسیولیت مالی و حساب‌دهی قوه‌ی مجریه در برابر پارلمان، از هدف‌های قدیم و معتبر نظام‌های بودجه‌ریزی است(شبیری‌نژاد،۱۳۸۷: ۱۱۵). بر اساس این نظارت مجلس حق تفحّص در کلیه‌ی امور مملکتی را دارد( اصل ۷۶قانون اساسی). در چهارچوب این اختیارات نمایندگان مجلس حق دارند مستقیماً و یا از طریق کمیسیون مربوطه امور وزارتخانه‌ها را مورد رسیدگی قرار داده و بر نحوه‌ی اجرای قانون از جمله قانون بودجه و سایر قوانینی که جنبه‌ی مالی دارند نظارت نمایند و در صورت کشف تخلّفات از قوانین و مقررات موضوعه مسئولان مملکتی را مورد تذکر سؤال یا استیضاح قرار داده و یا با رأی عدم اعتماد خود مقامات مزبور را عزل کنند (اصول ۸۸ و ۸۹ قانون اساسی). این کنترل به گونه‌ای نظام یافته و پیوسته انجام نمی‌گیرد و عملاً هرگاه براساس گزارش­های کمیسیون‌های تخصصی مجلس، نمایندگان مجلس درجریان اداره یک وزارتخانه نابسامانی مشاهده نمایند به وظیفه‌ی نظارتی خود عمل می‌نمایند. از طرف دیگر هنگام بحث درباره‌ی لایحه‌ی اصلاح بودجه، قوه‌ی مجریه ضرورتاً باید برای توجیه لایحه‌ی مزبور نسبت به اجرای بودجه‌ای که موضوع اصلاح قرار می گیرد توضیحاتی ارائه دهد. هر وقت لایحه‌ی اصلاح یا متمم بودجه^[۱۰] تقدیم مجلس می‌گردد به‌طور خودکار نحوه‌ی اجرای بودجه مربوط به سال مالی مورد کنترل مجلس قرار می‌گیرد. البته در هر حال این نظارت غیر مستقیم است و به موجب رویه و آئینی که کنترل هدف مستقیم آن نیست اجرا می‌شود. مجلس می‌تواند از طریق دیوان محاسبات نیز نحوه‌ی اجرای بودجه در وزارتخانه‌ها را کنترل نماید.

طبق ماده‌ی ۴۲ قانون دیوان محاسبات، دیوان مزبور علاوه بر موارد پیش‌بینی شده در قانون فوق موضوعاتی را که در ارتباط با وظایف دیوان از طریق مجلس شورای اسلامی به وی ارجاع می‌شود، حسب مورد رسیدگی و اظهارنظر می کند. در واقع دیوان محاسبات یکی از بازوهای مجلس در راستای کنترل است( امامی،۱۳۸۹: ۲۱۸).
۲- نظارت پس از اجرای بودجه (گزارش تفریغ بودجه)
تفریغ در لغت به معنای پرداخت، آماده کردن، فارغ ساختن و خالی کردن است(معین، ۱۳۷۵ :۱۱۱۳). این نظارت از طریق رسیدگی به صورت حساب عملکرد سالانه‌ی بودجه‌ی کل کشور و تصویب آن توسط دیوان محاسبات صورت می گیرد. به موجب اصل ۵۵ قانون اساسی و همچنین ماده­ ۱۰۳ قانون محاسبات عمومی، وزارت اقتصاد و دارائی مکلف است صورت حساب عملکرد هر سال مالی را منتهی تا پایان آذر ماه سال مالی بعد تهیه و به طور همزمان یک نسخه به دیوان محاسبات کشور و یک نسخه به هیأت وزیران تسلیم نماید. اسناد و مدارکی که پایه و اساس بررسی‌های دیوان قرار دارد و مستند به آنها گزارش دیوان تهیه می‌گردد عبارتند از کلیه‌ی دفاتر، صورت حساب‌های مالی، اسناد و مدارک مربوط به قراردادهای دولتی و تشریفات اجرای مقررات مناقصه و مزایده و هرگونه مدارکی که مورد نیاز دیوان باشد، خواهد بود.
دیوان محاسبات کشور مکلف است (مطابق با اصل ۵۵ قانون اساسی )پس از اخذ مدارک مورد نیاز از دستگاه‌های مشمول نظارت و همچنین گزارش سالانه وزارت امور اقتصادی و دارایی، با بررسی حساب‌ها و اسناد و مدارک و تطبیق با صورت حساب عملکرد سالانه بودجه‌ی کل کشور نسبت به تهیه‌ی گزارش تفریغ بودجه‌ی سالانه اقدام و گزارش تفریغ بودجه‌ی هر سال را به انضمام نظرات خود به مجلس تسلیم نماید. گزارش تفریغ بودجه باید حاوی گزارش لازم درباره امور مالی سال مورد عمل بودجه و متضمن صورت ارقام قطعی در آمدهای وصول شده و هزینه‌های انجام یافته باشد. گزارش دیوان محاسبات باید در دسترس عموم گذاشته شود. فلسفه­ی اطّلاع مردم از گزارش مالی دولت منبعث از ماهیت حقوقی عقد وکالت است، بدین توضیح که همانطور که مردم اختیارات و اقتدارات خود را به نمایندگانشان در مجلس تفویض نموده‌اند، به همین ترتیب نمایندگان مردم در مجلس نسبت به گزینش هیأت دولت و رأی اعتماد بدان‌ها جهت انجام فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و رفاهی مردم اقدام نموده‌اند. بنابراین همان‌گونه که هر موکلی حق دارد که از اعمال وکیل خود مطلع گردد، به همین ترتیب نیز هیأت دولت در مقابل مجلس موظف به پاسخگویی و ارائه‌ گزارش عملکرد مالی سال قبل بوده که متقابلاً مجلس نیز بنا به وکالتی که از سوی مردم دارد، بایستی نتیجه‌ی ارزیابی خود را از عملکرد مالی دولت و خلاصه نظارتی را که اعمال نموده است به اطلاع عموم مردم برساند.
دولت به عنوان مأمور و وکیل مجلس بایستی گزارش خود را تحت عنوان صورت حساب عملکرد سالانه‌ی بودجه‌ی کل کشور که بیلان مالی دولت محسوب می‌شود، به دیوان محاسبات و هیأت وزیران تسلیم نماید. دیوان محاسبات نیز به عنوان عامل کنترل‌کننده‌ی دولت، گزارش خود را که مبتنی بر ارزیابی عملکرد دولت است به مجلس تقدیم می‌دارد. حال چنانچه مجلس عملکرد دولت را تأیید و آن را مطابق با منویات و مصوبات خود در قالب بودجه دید، گزارش تفریغ بودجه دیوان را تصویب می کند و دولت از پاسخگویی در برابر مجلس فراغت می‌یابد و در واقع دولت بدین وسیله موفق می‌شود از مجلس مفاصا حساب دریافت دارد. اما در صورتی که مجلس از ماحصل گزارش دیوا‌ن چنین نتیجه گیری کند که هیأت وزیران و یا یک یا چند وزیر خاص در اجرای قانون بودجه و منویات مجلس مرتکب قصور وکوتاهی شده‌اند، آن‌گاه زمینه برای اعمال اصل هشتاد و نهم قانون اساسی، یعنی استفاده از حق استیضاح وزیر یا هیأت‌ وزیران فراهم می‌شود. استفاده از این ابزار در واقع ضمانت اجرای اصل نظارت پارلمانی محسوب می‌گردد.
هر چند که تبدیل شدن گزارش تفریغ به قرایت و تصویب، اعمال وظایف نظارتی دیوان را تسهیل نموده و فی الواقع تفریغ بودجه در معنای اصیل خود یعنی فراغت دولت از واریز کردن حساب‌ها و مفاصا حساب دولت به مجلس را افاده می‌کند(موسی‌زاده،۱۳۸۵: ۱۹۹). در گزارش تفریغ بودجه، اجرای بودجه از جنبه‌ی مالی مورد توجه قرار می گیرد، در غیر این صورت از نظر عملیاتی یعنی گزارش پیشرفت کار و انحرافاتی که در حین اجرای بودجه به وجود آمده و میزان بازدهی برنامه‌های پیش‌­بینی شده توسط دیوان محاسبات صورت می‌گیرد. گزارش پیشرفت عملیات توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه و تقدیم مراجع ذیصلاح از جمله دیوان محاسبات و کمیسیون‌های مربوطه‌ی مجلس شده و در پس از بررسی در مجلس قرائت می‌شود (تبصره‌ی ماده‌ی ۹۰ قانون محاسبات عمومی). این گزارش باید در دسترس عموم گذشته شود. بنابراین برخلاف لایحه‌ی تفریغ بودجه، این گزارش به تصویب مجلس شورای اسلامی نمی‌رسد و طبعاً در روزنامه‌ی رسمی‌ منتشر نمی‌شود و فقط در مجلس قرائت می‌‌شود. البته تکلیف قانون اساسی‌ به در دسترس عموم گذاشتن آن می‌‌تواند نظارت عمومی‌ بر اجرای بودجه را به نحوی فراهم آورد. مع‌الوصف به نظر برخی‌ صاحبنظران تصویب گزارش تفریغ بودجه طبق قانون عادی نه تنها مغایرتی با اصل ۵۵ قانون اساسی‌ ندارد بلکه دقیقا در راستای نیل به اهداف این نهاد نظارتی است.
اما واقعیت این است که در قوانین عادی از جمله قانون محاسبات عمومی‌ کشور و قانون دیوان محاسبات کشور، موضوع تصویب گزارش تفریغ بودجه پیش‌بینی‌ نشده و این گزارش نه جنبه­ لایحه و نه جنبه­ طرح دارد. به همین لحاظ نه تنها مردم از کم و‌ کیف این صورتحساب و گزارش آن به صورت مصوبه­ی مجلس آگاه نمی شوند، بلکه ویژگی و اهمیت این گزارش نیز کمرنگ جلوه می‌‌کند. در حالی‌ که مؤسسات بخش خصوصی که دارای شخصیت حقوقی می‌‌باشند، صورتحساب‌های مالی سالانه‌ی آنها طبق مقررات مربوط، به تصویب مجمع عمومی‌ هر یک از آنها خواهد رسید. بعلاوه در کشور فرانسه نیز گزارش دیوان علاوه بر اینکه باید به تصویب مجلس برسد باید جهت اطلاع رئیس‌جمهور به وی نیز ابلاغ شود(حسینی عراقی، ۱۳۸۶ : ۲۱۰).
گفتار سوم: نظارت قضائی
۱- نظارت سازمان بازرسی کل کشور
سازمان بازرسی کل کشور از سوی قوه‌ی قضاییه مسیول نظارت بر حسن اجرای بودجه در دستگاه‌های دولتی است و در واقع نوعی نظارت عام را اعمال می‌کند(بخشی، ۱۳۸۹: ۱۱۰).
۲- نظارت دیوان محاسبات کشور
نظارت قضائی بر اجرای بودجه اختصاصاً به عهده­ دیوان محاسبات است. ضمن اینکه نظارت عام سازمان بازرسی کل کشور بر دستگاه‌های اداری در این خصوص قابل طرح است. در ایران قانون دیوان محاسبات به اقتباس از کشور فرانسه برای اولین بار در سی‌ام دیماه ۱۳۱۲به تصویب رسید و دیوان از اول سال ۱۳۱۳ شروع بکار کرد. قانون جدید دیوان محاسبات کشور در بهمن ماه ۱۳۶۱ به تصویب رسید و به موجب قانون اصلاح قانون دیوان محاسبات کشور مصوب ۲۰/۵/۱۳۷۰ تغییراتی بر اساسنامه­ی آن وارد آمده است (امامی، ۱۳۸۹: ۲۲۲).
طبق ماده‌ی ۱ قانون دیوان محاسبات کشور، هدف دیوان محاسبات کشور با توجه به اصول مندرج در قانون اساسی‌ عبارت است از عمل کنترل و نظارت مستمر مالی به منظور پاسداری از بیت‌المال از طریق:
“الف_ کنترل عملیات و فعالیت‌های مالی کلی‌ وزارتخانه­ها‌، مؤسسات، شرکت‌های دولتی و سایر دستگاه‌هایی‌ که به نحوی از انحاء از بودجه­ی کلّ کشور استفاده می‌‌کنند.
ب_ بررسی‌ و حسابرسی وجوه مصرف شده و درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار در ارتباط با سیاست‌های مالی تعیین شده در بودجه‌ی مصوب با توجه به گزارش عملیاتی‌ و محاسباتی مأخوذه از دستگاه‌های مربوطه
ج_ تهیه و تدوین گزارش تفریغ بودجه به انضمام نظرات خود و ارائه‌ آن به مجلس شورای اسلامی. “
در یک دسته­بندی کلی‌ می‌‌توان گفت که بند الف این ماده به کنترل محاسباتی توسط حساب‌رسان دیوان اشاره دارد و بند ب آن نیز زمینه‌ی نظارت قضایی‌ دیوان محاسبات بر اجرای بودجه را فراهم می‌کند و بند ج زمینه‌ساز نظارت اطلاعی مجلس بر اجرای بودجه در مرحله پایان سال مالی است (امامی، نادری،۱۳۸۶: ۴۹ ).
کنترل عملیات اصولاً بر حساب‌ها اعمال می‌شود، ولی تصمیمات دیوان در مورد حساب‌ها دارای آثار و عوارضی نسبت به حسابداران و ماموران مالی مربوطه می‌باشد. رسیدگی دیوان منوط به اقامه­ی شکایت از جانب شخص یا اشخاص نمی‌باشد. وظیفه­ی آن کنترل قانونی بودن حساب‌ها است. حساب­های بعضی از ارگان­ها مثل مجلس شورای اسلامی و اجرای بعضی از هزینه­ها مثل هزینه­ های سرّی از کنترل دیوان مستثنی شده‌اند. دیوان برای انجام وظایف خود می‌تواند در تمام امور مالی کشور تحقیق و تفحّص نماید و در تمام موارد مستقیماً مکاتبه برقرار نماید و تمامی مقامات کشوری و قوای سه‌گانه و سازمانها و ادارات تابعه و کلیه‌‌ی اشخاص و سازمان­هایی که به نحوی از انحاء از بودجه‌ی کل کشور استفاده می نمایند و حتّی در مواردی که از قانون محاسبات عمومی مستثنی شده‌اند، مکلف به پاسخگویی مستقیم می‌باشند. دستگاه‌ها مکلفند حساب‌های درآمد، صورت‌های مالی، اسناد و مدارک مربوط را به نحوی که دیوان محاسبات کشور تعیین می نماید به دیوان تحویل نمایند. حسابرسی و رسیدگی آنها به تشخیص دیوان در ادارات دیوان یا محل خود آن دستگاه انجام می‌گیرد( مواد ۳۹ و ۴۲ قانون دیوان محاسبات کشور).
با توجه به اینکه دیوان محاسبات مستقیماً زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌‌باشد( اصل ۵۵ قانون اساسی‌)، لذا به دلیل این وابستگی سازمانی ممکن است نظارت آن بر اجرای بودجه را در زمره‌ی نظارت پارلمانی تلقی‌ کرد. اما با عنایت به اصل ۵۵ قانون اساسی که صلاحیت دیوان را رسیدگی یا حسابرسی به کلی‌ حساب‌های دستگاه‌های اجرایی به منظور اطمینان از اجرای دقیق بودجه و مصرف اعتبارات در محل خود بر شمرده است و این رسیدگی ذاتاً و به موجب قانون تشکیل دیوان محاسبات کشور مصوب ۱۳۶۱ و اصلاحات بعدی آن، قضاوت نسبت به محاسبات کشور است که نهایتاً منجر به کشف و رسیدگی به تخلفات مالی مجریان از اجرای بودجه می‌‌شود و مستلزم نوعی رسیدگی قضایی است. لذا نظارت دیوان محاسبات بر اجرای بودجه را اصطلاحاً نظارت قضایی می‌‌نامند، اگرچه دیوان مذکور یک نهاد غیر قضایی است و به قوه­ی قضاییه بستگی ندارد. معذالک به نظر برخی‌ صاحب‌نظران، با توجه به مجموعه قوانین و مقررات و منطق نظارت می‌‌توان گفت دیوان از ماهیتی اداری و تخصصی برخوردار است که ابزار نظارت مالی به شمار می‌‌رود. به نظر ایشان در قوانین مربوط به دیوان محاسبات مقام ناظر و قاضی یکی‌ شده و در نتیجه برای دیوان مقام دادستان، اقدام قضایی (مانند صدور قرار تأمین خواسته که از شئون قاضی است) و اجازه‌ی صدور رأی به محکومیت مالی در نظر گرفته شده است. لیکن به نظر می‌رسد که قائل شدن به چنین ماهیتی برای دیوان و همچنین گسترش اختیارات آن تا این حد با متن و روح قانون اساسی‌ منطبق نمی‌باشد(راسخ، محمد، نظارت و تعادل در نظام حقوق اساسی، دراک،۱۳۸۸، ۶۷-۶۸٫)
آراء دیوان محاسبات کشور را دادستان و یا نماینده‌ی او برای اجرا به دستگاه‌های مربوط ابلاغ و نسخه‌ای از آن را به وزرات امور اقتصادی و دارائی ارسال و در اجرای آنها مراقبت می کند. در صورتیکه آراء مزبور بلا اجرا بماند، دادستان دیوان محاسبات کشور موظف است مراتب را به مجلس شورای اسلامی اعلام نماید( ماده­ ۲۶ قانون دیوان محاسبات کشور).
این نوع ضمانت اجرا، جنبه­ سیاسی دارد و منحصر به سؤال و اخذ توضیح و احتمالاً استیضاح و تقاضای رأی اعتماد نسبت به وزیر مربوطه خواهد بود.
التبه در مواردی که دیوان حکم به جبران خسارت میدهد، مطالبات دولت ناشی از آراء و احکام قطعی صادره بر طبق مقررات اجرای احکام مراجع قضایی خواهد بود (ماده‌ی ۳۳ قانون دیوان محاسبات کشور).
یکی‌ از موضوعات بحث انگیز درباره صلاحیت دیوان محاسبات کشور، قلمرو صلاحیت آن نسبت به دستگاه‌های اجرایی است. در اصل ۵۵ قانون اساسی‌، رسیدگی یا حسابرسی دیوان به کلی‌ حساب‌های وزارتخانه­ها، مؤسسات، شرکت­های دولتی و سایر دستگاه‌هایی‌ که به نحوی از آنها از بودجه­ی کلّ کشور استفاده میکنند تصریح شده است. در این خصوص راجع به صلاحیت دیوان نسبت به مؤسسات و نهادهای عمومی‌ غیر دولتی موضوع ماده‌ی ۵ قانون محاسبات عمومی‌ تردید وجود داشت که منجر به استعلام رئیس‌جمهور از شورای نگهبان شد(استعلام مورخ۶٫۹٫۱۳۷۵ )، مبنی بر اینکه آیا اصل ۵۵ قانون اساسی‌ ناظر به کلیه‌ی حساب‌ها و هزینه‌های مؤسسات و نهاد‌های عمومی‌ غیر دولتی است یا اینکه با توجه به دلالت اعتبارات مصوب در اصول ۵۳ و ۵۵ قانون اساسی‌، حساب‌های این مؤسسات صرفاً در حدود اعتباراتی است که در بودجه‌ی‌ کلّ کشور برای آنها منظور شماره ۷۵.۲۱.۱۱۱۶ مورخ ۱۴/۹/۱۳۷۵ استعلام نمود که اصل ۵۵ ناظر به اعتباراتی است که در بودجه‌ی کلّ کشور منظور شده و صلاحیت دیوان محاسبات در رسیدگی و حسابرسی محدود به همان موارد است ( ادار­­ه­ی کل تنقیح ، ۱۳۸۵: ۲۷-۲۶).
البته این موضوع درباره شرکت­های دولتی که دارای بودجه‌ی مستقل از بودجه عمومی‌ دولت هستند نیز ممکن است مطرح شود. سابق در زمان حکومت قانون دیوان محاسبات مصوب ۱۳۱۲، شرکت‌های دولتی مشمول صلاحیت دیوان نبودند و به همان بازرسی موضوع قانون تجارت اکتفا می‌‌شد. لیکن اکنون با توجه به قید عبارت “شرکت‌های دولتی در اصل ۵۵ قانون اساسی‌ و ماده‌ی ۲ قانون دیوان محاسبات کشور و ذکر بودجه­ی شرکت‌های دولتی در ماده‌ی ۱ قانون محاسبات عمومی‌ کشور راجع به تعریف بودجه‌ی کل کشور و درج بودجه­ی کلی‌ شرکت‌های دولتی در قانون بودجه­ی سالانه­ی کلّ کشور"، تردید کمتری در این زمینه وجود دارد( رستمی، ۱۳۹۰: ۲۸۸ ).
البته باید توجه داشت که صرف قرایت گزارش در مجلس و النهایه ثبت در مشروح مذاکرات علنی مجلس را افاده نموده قابل تأیید نمی‌باشد، چرا که عدم تصویب گزارش تفریغ در مجلس نشانگر عدم ضمانت اجرای دستاوردها و نتایج رسیدگی‌های دیوان (شبیری‌نژاد،۱۳۸۷: ۲۶۱) و حاکی از غلبه‌ی جنبه‌ی هدف‌گونه‌ی گزارش تفریغ بر وسیله بودن آن نمی‌باشد(حسینی عراقی، ۱۳۸۱: ۲۷).
۳- ارزیابی شیوه‌های نظارت بر بودجه در ایران
در بین نظام­های کنترلی پیش‌بینی شده، کنترل قضایی از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. اختیارات دیوان محاسبات به نحوی در قانون سامان داده شده که از لحاظ قانونی توانایی کافی دارد و با توجه به قلمرو و صلاحیت دیوان و اشرافی که بر امور مالی دستگاه‌ها دارد، وقوع تخلفات در اجرای بودجه و سوء استفاده‌های مالی در سطح دستگاه‌ها اگر غیر ممکن نباشد مشکل می کند. سلامت مالی دستگاهی در گروه عملکرد صحیح و فعال دیوان می‌باشد. بجا است که هر سال گزارش جامعی نسبت به برقراری روش‌ها و دستور العمل‌های مناسب مالی منتشر نماید. چه بسا نظریات کارشناسی دیوان زمینه مناسبی را جهت بازسازی و رفورم اداری دستگاه‌ها فراهم نماید.
البته می‌توان به پاره ای از نارسایی­های نهادها­ی نظارتی بر بودجه در ایران اشاراتی نمود:
اعمال هر نوع نظارت و کنترل، قبل از هر چیز مرهون دو ابزار اساسی است: یکی اختیارات قانونی و ضمانت اجرای قانونی جهت اجرای بهینه­ کنترل و نظارت مطلوب و دیگری وجود نیروی انسانی متناسب با نوع نظارت محولّه است. هر چند که از حیث اختیارات و ضمانت اجراهای قانونی، دیوان محاسبات عمومی از موقعیت مطلوبی برخوردار است، لیکن از حیث کمّیت نیروی انسانی متخصص در مقایسه با حجم انبوه فعّالیت آن با مشکل اساسی روبرو است، به نحوی که در برابر بودجه‌ی چند صد میلیاردی سالانه‌ی کشور، در حال حاضر قریب ۱۳۰۰ پرسنل در دیوان محاسبات مشغول بکار هستند که نتیجه‌ی این عدم همخوانی حجم کار با نیروی انسانی که در اختیار دیوان محاسبات عمومی است، آن شده که عملاً حسابرسان دیوان نظارت خود را به طور نمونه ­ای و به طور راندوم انجام دهند و از رسیدگی و انجام عملیات حسابرسی تک­تک اسناد و مدارک مالی ارسالی بازمانند و این چیزی نیست جز خارج شدن بخشی از حساب‌های دولت از چرخه نظارت دیوان و چه بسا اسنادی که بدین وسیله مورد بازبینی قرار نگرفته‌اند، درگزارش نهایی دیوان تأثیر دیگری بر جای می‌گذاشت که این امر در حال حاضر مهم‌ترین ایراد ماهیتی وارده به فعالیت دیوان محسوب می‌شود. به همین دلیل در حال حاضر امکان دستیابی کامل به اهداف تعیین شده برای دیوان میسور نیست. فلذا جای آن دارد که با توجه به نقش حساسی که دیوان در ارزیابی عملکرد مالی دولت در سال مالی ایفاء می نماید و به منظور فراهم آمدن امکان نظارت کامل دیوان بر کلیه­ فعالیت­های مالی دولت، نسبت به تجدید نظر در ساختار نیروی انسانی دیوان محاسبات اقدام گردد.
از حیث شکلی نیز ایراداتی به نحوه­ ارائه گزارش دیوان وارد است و آن فنی بودن، حجیم بودن و ارائه­ آن در زمان مضیّق به مجلس می‌باشد که بدین لحاظ گزارش دیوان به شکل شمّه­ای در مجلس قرائت می‌گردد. توضیح آنکه با توجه به تخصصی بودن عملیات حسابرسی، لاجرم اطلاع دقیق از مباحث و ایرادات مطرح شده توسط حسابرس، نیازمند داشتن پاره ای اطلاعات مالی است که با توجه به تشکیل مجلس از تخصص­های مختلف، در نهایت بخش قابل ملاحظه‌ای از نمایندگان از کسب اطلاعات مفیدی که توسط دیوان در قالب تعابیر و اصطلاحات فنی حسابرسی بیان شده است محروم می‌مانند. ضمن آنکه به لحاظ مضیق بودن فرصت نمایندگان مجلس و تکلیفی که بر عهده آن در رد یا قبول گزارش دیوان گذارده شده است فرصت آنچنانی در مطالعه­ متون فنی گزارش دیوان ایجاد نمی­نماید و به لحاظ حجم گزارش تقدیمی به مجلس که مستند به اسناد ضمیمه نیز است، بر صعوبت بررسی گزارش دیوان توسط تک­تک نمایندگان مجلس می‌افزاید. بدین لحاظ به نظر می­رسد پیش ­بینی تمهیداتی به منظور رساتر شدن و سهل الهضم شدن گزارش دیوان و ارائه­ آن به نمایندگان در یک فرصت مناسب و موسّع‌تر می ­تواند نقیصه­ی حاضر را برطرف نماید(امامی،۱۳۸۹: ۲۱۶).
بعلاوه شرایط عضویت در دیوان نیازمند آن است که تخصص و داشتن تحصیلات مرتبط با درج در قانون از شرایط ورود به مجموعه‌ی دیوان شود(منصوریان،۱۳۸۹: ۳۸۳)
برخلاف رویه‌ی معمول که معتقد به نظارت شدید است، بایستی گفت که نظارت نباید شدید و سختگیرانه باشد. در ایران دستگاه‌ها پس از پایان سال مالی تنها چند ماه حق هزینه کردن بودجه را در بخش مورد نظر دارند و در غیر اینصورت موظفند اعتبار را به خزانه برگشت دهند(البته دانشگاهها در این مورد مختارند که بودجه را هزینه یا به خزانه برگردانند). اما بعنوان مثال در کره‌ی جنوبی بجای بحث نظارت شدید بحث هدایت و ارشاد مطرح است. روش حاکم بر کره متفاوت با روش ایران است. به این صورت که دستگاه‌ها تا زمان اتمام پروژه حق هزینه کردن اعتبار را دارند و الزامی به بازگرداندن اعتبار به خزانه ندارند، در مقابل موظف به تحویل کار به نحو مطلوب می باشند (روش نظارتی هم به این طریق است که مجریان موظف به ارائه‌ گزارش انجام کار به مدیران بالاتر هستند). حسن این روش در این است که پروژه‌ها به دلیل در اختیار داشتن اعتبار و زمان کافی با کیفیت مطلوب انجام می شوند، در حالی که در ایران هم بعلت سقف زمانی و نیز نداشتن اعتبار کافی پروژها ازکیفیت مطلوب برخوردار نیست. در واقع روشی که امروزه در اکثر کشورها اعمال می‌شود روش بودجه‌ریزی عملیاتی است، بدین معنی که زمان انجام کار چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد،بلکه نتیجه‌ی کار مهم است. بدنبال تحقّق هدف هستند که این خود موجب پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری مدیران و در نتیجه بهبود کیفیت کار می‌شود. اما در ایران به هدف و نتیجه‌ی کار و در نتیجه نظارت اهمیت چندانی داده

لَــمْ یَکــُنَ لَــهُ کـفُوَاً اًحـَد

مــَدْحِ حِیـدَر کِردْ حَـق اَرَایِ اَحْمـَد

۱) ترجمه بیت: هیچ کس همتای خداوند نیست، درمدح وستایش حضرت علی علیه السلام برای پیامبرخداوند متعال فرمودند: هیچ کس مثل ومانند او نیست.

۲) نکات بلاغی: احد با احمد هم قافیه وجناس اشتقاق اند، صنعت اقتباس است:(لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوَاً اَحَد) از سوره اخلاص، حیدر: شیر لقب حضرت علی است بدل از علی (ع)، اَرای: برای
۳) شرح مفاهیم عرفانی: و نه هیچ کس مثل وهمتای حضرت علی نیست، حضرت را نمی توان با نوع بشرمقایسه نمود، همان بس که خداوند متعال در چندین بار وی را ستایش نموده است. «درحدیث قدسی می فرماید: «یامُحَمّدُ، العلیٌّ الأَعلی یَقْرَؤُکَ اَلْسَّلام» ای محمد، خداوند علی واعلی برتوسلام می رساند». (کلیات احادیث قدسی،۱۳۸۴: ۲۹۲)، وهمچنین آیه(۵۵)سوره المائده که می فرماید: (إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ).

شَخْصِ بَاطِـن وِات ِبَعَـدَ اژْ فـَحْصِ حَّــی

هَریَسَــه لِـــیْسَ کَــــمِثْلِهِ شَئــی

۱) ترجمه: عقل گفت: پیر وراهنما (مرد خدایی) بعد ازکاویدن وجستجوی پیرامون خداوند، همین بس که اوست اوّل وآخر ظاهر و آشکار، و او به همه چیزآگاه است، وخداوند درکلام وحی می فرماید: هیچ چیزی مثل ومانندی برای او نیست.
۲) نکات بلاغی: حَّی با شَئی قافیه است، هریَسَه: همین است، باطن: نامی ازنام های خداوند است، یعنی آگاه به خفیات وپنهانی ها ودرصطلاح عرفا لفظ باطن حق تعالی است، اقتباس است ازسوره مبارک شوری آیه(۱۱) می فرماید: ( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ)، و آیه(۳) سوره مبارک الحدید که می فرماید: (هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ).

خــود هــم او بـود در جـان خلـل

خـوش نـگردد گـر بگـیری در عسـل

(مثنوی۵/۵۹۴)

این دویی اوصاف دید احول است

ورنــه اوّل آخــِر، آخِـــر اوّل است

(مثنوی۶/۸۲۴)

عَقل وِاتْ جَای حَق بِیل مَکَر تُوْ اَسهَ

عِشق وِات حَق جَا دِار اَرای تُوخاصَه

۱) ترجمه بیت: عقل به عشق گفت: جایی برای محبت به خدا را در دلت بگذارد، تا احساس ترس نکنی، خداوندی که جای خوش را دارد آن در قلب است، جا برای تو لازم است.
۲) نکات بلاغی و دستوری: اسه با خاصه: کلمه قافیه، تضاد بین عقل با عشق، بِیل: بگذارفعل مضارع، تُوْ: تب و ترس، اَرای: برای آیه (۳۳) سوره ق: ( مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ مُّنِیبٍ) وآیه (۸۴) سوره الصافات: ( إِذْ جَاء رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ﴾ وآیه(۸۹) سوره الشعرا : (إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ﴾.

خُـــدَای کِــه دَلِیــل بِــدِیْ وَدَسِــمْ

و هیچ دعایی نیست، مگر اینکه میان آن و آسمان ، پرده ای است تا آنگاه که بر پیامبر و بر خاندان او ، درود فرستاده شود ، آن پرده می دَرَد و دعا وارد می شود ، و هرگاه درود فرستاده نشود دعا برگردد(مجلسی ، ۲۷/۲۵۸) .
بنابراین بهتر است در ابتداء دعا ، با صلوات شروع شود چرا که هر کس حاجتی از خداوند متعال دارد با صلوات بر محمد و آل او شروع کند و او را با صلوات ختم نماید دعایش مورد قبول واقع می شود .

۵-۱-۳-۴) طهارت جسمی و روحی :
در اسلام طهارت و پاکیزگی شرط اولیه و مقدمه بسیاری از واجبات شمرده شده و خداوند به پیامبر (ص) فرمودند : «لباس خود را پاکیزه کن» (مدثر/۴-۳) .
و همچنین او توبه کنندگان و پاکیزگان را دوست دارد۱ (بقره ،۲۲۲) علاوه بر طهارت باطنی ، پاکی دل و خلوص نیت ، پاکی ظاهری و داشتن وضو از شرایط استجابت است. از وضو به عنوان نور تفسیر شده و وضوی مجدد نور علی نور است.
ازامام صادق (ع) درباره طهارت نقل شده است :
«مَنْ تَوَضَّاً فَاَحْسَنَ الؤصَوْءَ ، ثُمَّ صَلی رَکْعَتینَ ، فَاتُمَّ رُکوعَها و سُجودَهُما ثُمَّ و أنثی عَلی اللهِ عَزّوجلَّ عَلی رَسُولِ اللهِ (ص) ثُمَّ سَأَلَ حاجَتَهُ فَقَدْ طَلَبَ مَضانِّهِ وَ مَنْ طَلَبَ الخیرَ فی مَظانِهِ لَمْ یخب»(محمد ری شهری ، ۴/۵۶۳۵).
(هر کس درست وضو بگیرد و دو رکعت نماز بگزارد و رکوع و سجود آنها را به طور کامل به جا آورد ، سپس سلام گوید و خدای عزوجل و رسول خدا را مدح کند و آنگاه حاجتش را بخواهد ، هر آینه به جا خواهش کرده و هر که به جا طلب خیر و خوبی کند ، نومید برنگردد).
از آنچه که دعا کننده ، هنگام نیایش نوعی ارتباط معنوی با خدای خویش برقرار می سازد ، داشتن وضو و طهارت و پاک بودن از هرگونه آلودگی ظاهری و معنوی ، در اجابت دعا مؤثر است بویژه که دعا عبادت محسوب شده است که با استناد به آیه ۶۰ سوره مؤمن ، دعا عبادت محسوب شده و جایگاه طهارت آن برای ما روشن می شود علی (ع) در این باره می فرمایند:
«اذا انَزَلَ بِکَ أَمْرُ عظیمٌ فی دینٍ اَوْ دُینا ، فَتَوَضَّأْ وَ اْرفَعْ یدَیکَ» (القبانچی ، ۹۵/۱۵۹).
(هرگاه کار بزرگ و دشوار دینی یا دنیایی روی می آورد ، وضو بگیر و دست هایت را بلند کن).
بعد از بیان این مطالب به نتیجه می رسیم که شخص دعا کننده باید آنچنان پاک و منزه گردد که حتی نیت و باطن خود را نیز آراسته گرداند.
موارد دیگری مثل خود را با عطر خوش بو کردن ، رو به قبله نشستن و درخواست ناروا نکردن ،… نیز در آداب قبل از دعا وجود دارد که مجالی برای بیان تک تک آنها نمی باشد در هر صورت ادب خواستن و طلب از بارگاه حق تعالی مؤثرترین چیز در دعاست اینکه بدانیم از چه کسی درخواست می کنیم.
۴-۴) آداب همراه دعا (آداب در حال دعا)
۱-۴-۴) دستها را به سوی آسمان بلند کردن
در روایات به «بلند کردن دستها به سوی آسمان» در حالت دعا بسیار تأکید شده است . گاهی در سیره پیشوایان دینی نیز می بینیم که آنان دستهای خود را هنگام دعا چنان می بردند که زیر بغل های آنان آشکار می شد برای مثال در ماجرای غدیر خم ، پیامبر اکرم(ص) در پیش از دعا برای علی (ع) ، دستهای او را چنان بالا برد که سفیدی زیر بغلش آشکار شد(تمیمی ،۱/۱۶).
و یکی از صحابه چنین نقل می کند که:«رأیت رسول الله (ص) یرفع یدیه فی الدُّعاء حتی یری بیاض إبطیه» (قشیری ،۲/۶۱۲؛ بخاری، ۵/ ۲۳۳۵).
(دیدم رسول خدا (ص) بلند می کرد دستانش در دعا تا جایی که سفیدی زیر بغلش نمایان می شد).
این توصیه نشان می دهد که لازمه دعا و درخواست حقیقی ، عجز و چاره خواهی صادقانه است ، و درخواست از سر صدق چنین می طلبد که دست را به سوی آسمان بلند کنیم همانگونه که مستمندان برای ابراز صدق در نیازمندی و برآورده شدن خواسته ، از سر ناچاری دستهای خود را به سوی طرف مقابل دراز می کنند تا عاطفه او را تحریک کنند.
همین معنا در دعا با خداوند نیز صادق است یعنی دعا کننده با بلند کردن دست های خود به سوی آسمان نهایت فقرخود را به تصویر می کشد و امواج رحمت الهی را به حرکت درمی آورد که در توصیف حالت امام حسین (ع) در دعای عرفه نیز آمده است : «ثُمَّ رَفَعَ یدَیهِ تِلْفَاءَ وَجْهِهِ کَاسْتِطعَامِ الْمِسْکینِ» (مجلسی ، ۹۵/۲۱۴؛ نراقی،۷۴۰).
تجربه نشان می دهد که در مجالس دعا ، دعاکننده هر چه بیش تر دستها را با چشمان اشکبار به آسمان بلند کنند ، صدقشان در اجابت خواهی و باورشان به قدرت الهی در برآوردن حاجات آشکارتر می شود.
فرمایش امام علی (ع) که : «در روبه رو شدن با دشواری ها پس از وضو ، دستانتان را به سوی آسمان بلند کنید » اشاره به این موضوع است . همچنین حضرت می فرمایند : «اِذ فَرَغ أَحَدَکُمْ عَنِ الصَّلاهِ فَلْیرْفَعْ یدَیهِ اِلَی السَّماءِ وَلْینْصَبْ فی الدُّعاءِ» (طوسی ، تهذیب الاحکام، ۲/۳۲۲) .
(هر کس از شما از نماز فارغ شد دستانش را به سوی آسمان بلند کند و در دعا بکوشد) .
و از حضرت علی (ع) پرسیدند : چرا باید دستها را به سوی آسمان بلند کرد در حالیکه خداوند همه جا هست . حضرت فرمودند : به دلیل آیه «’Îûur Ïä!$uK¡¡۹$# ö/ä۳è%ø—Í‘ $tBur tbr߉tãqè? » (الذاریات/۲۲) (چون رزق و روزی انسان از آسمان نازل می شود) (مجلسی ، ۷۷/۳۴۱) .
حالت فطری انسان ها که ناخواسته که به هنگام دعا دستهای خود را به طرف آسمان می گیرند و نیز توصیه به این کار در روایات فریقین ، برای برخی ساده اندیشان این پندار را پیش آورده که خداوند دارای مکانی خاص آن هم در آسمان ها است اینان وقتی به ظاهر آیاتی که در آن از استقرار الهی در عرش ، صعود و نزول فرشتگان و… سخن به میان آمده است برمی خورند ، در این باور خود به یقین می رسند ، غافل از آن که با وجود دلایل عقلی و نقلی غیر قابل انکار ، مبنی بر جسم و جسمانی نبودن خداوند ، باید از ظاهر این آیات دست شست و براساس قاعده حمل متشابه بر محکم ، این دست از آیات را تأویل کرد(رشاد،۴/۳۴۵).
مرحوم علامه طباطبایی در پاسخ به کسانی که ادب بلند کردن دست ها را به سوی آسمان در حالت دعا ، به دلیل بروز شبهه جسمانیت خداوند انکار کرده اند می نویسد :
«این که بلند کردن دست ها به سوی آسمان ، اشاره به وجود خداوند در آسمان باشد ، سخنی مردود است ؛ زیرا حقیقت تمام عبادت های بدنی ، تنزیل و فرود آوردن معنای قلبی و توجه باطنی بصورت و ظاهر ، و آشکار ساختن حقایق فراتر از ماده در قالب جسمانیت است ، چنانچه این امر را در نماز ، روزه ، حج و امثال آن و نیز اجزا و شرایط آنها مشاهده می کنیم.
اگر این تنزیل نباشد ، عبادت بدنی معنا نخواهد داشت.
از این جمله است دعا که تمثیل توجه قلبی و درخواست باطنی است ؛ درست به مثابه ی درخواستی که در میان ما انسان ها متداول است و می بینیم که فقیر مستمند و فرودست از شخصی ثروتمند و دارای منزلتِ برتر ، درخواست برآوردن حاجت می کند و در این حالت دست خود را به سوی او می گشاید و با ذلت برآوردن خواهش خود را می طلبد »(طباطبایی ،۲/۳۸) .
۲-۴-۴) عمومیت دادن به دعا
وقتی صحبت از دعا می شود در ذهن هر کس دعا ، یک امر شخصی و فقط به نفع و برای خود انسان به ذهن می آید ولی وقتی وسیع تر و یا دیدی بازتر به مسئله فکر کنیم خواهیم فهمید که نباید در دعا فقط به نیازهای خود بسنده کنیم بلکه باید به دیگران نیز تعمیم دهیم و آنها را نیزدر دعای خود شریک کنیم .
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند :
«اذا دَعا اَحَدٌ فَلْیعُمَّ ، فَإنَّهُ أَوْحَبُ لِلدُّعاءِ ، وَ مَنْ قَدَّمَ اَرْبَعِینَ رَجُلاً مِنْ إِخْوانِهِ قَبلَ أَنْ یدْعُوَ لِنَفْسِهِ ، اسْتُجِیبَ لَهُ فِیهِمْ وَ فِی نَفْسِهِ » (مجلسی ،۹۰/۳۱۳) .
(هرگاه کسی دعا کند باید آن را عمومیت بخشد ، زیرا در دعا واجب تر است و هرکه چهل تن از برادرانش را در دعا بر خود مقدم کند دعایش در حق آنان و خودش مستجاب می شود).
وهمچنین پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : وقتی کسی دعا می کند آن را عمومیت دهد (و برای دیگران نیز دعا کند)چرا که باعث استجابت دعا می شود(کلینی ،۴/۴۳-۲۴۲) .
خود معصومین ـ صلی الله علیه و آله ـ این نکته را رعایت می کردند . امام حسن ـ علیه السلام ـ می فرمایند:
یک شب مادرم به دعا ایستاد و من هر چه گوش کردم نشنیدم برای خودش دعا کند. پرسیدم چرا فقط برای دیگران دعا می کنید و خود را فراموش کرده اید مادرم فرمود : «الجَّار ثمُّ الدَّار» «اول همسایه بعد اهل خانه» (حرعاملی ،۷/۱۱۲؛مجلسی،۹۳/۳۸۸) کسی که نزد کرمی حاجتی دارد گاهی حاجت دیگران را وسیله حاجت خود قرار می دهد به اینکه اول حاجت دیگران عرضه می دارد که آن کریم بداند او به شأن دیگران بیش از خود اهتمام دارد که این خود موجب زیادتی لطف و حاجت روایی است یا اینکه حاجتی که خود دارد برای دیگران می طلبد پس حاجت او را نیز به وجه احسن روا نماید.
یا اینکه درخواستن حاجت دیگران را با خود شریک نماید که این هم خوش آیند طبع کریمان است که آدمی فقط در فکر خودش نباشد و دیگران را فراموش ننماید چنانچه خداوند بندگان خود را چنین تعلیم فرموده است : «x‚$­ƒÎ) ߉ç۷÷ètR y‚$­ƒÎ)ur ÚúüÏètGó¡nS $tRω÷d$# xÞºuŽÅ_Ç۹$# tLìÉ)tGó¡ßJø۹$# »