ج) قصه های شگفت انگیز یا جن و پری^[۱۹] قصه هایی است که ماجراهای آنها شگفت انگیز است و معممولاً در آنها از عوامل و موجودات و اشیاء فراطبیعی ، بهره گرفته می شود. دو عنصر خیلی مهم در این قصه ها ماجراجویی و عشق است و از نمونه های جهانی آن سیندرلا ، سفیدبرفی را می توان نام برد . در نمونه ایرانی آن ماه پیشونی ، دختر نارنج و ترنج و … در این قصه ها همه چیز ممکن است روی دهد. مهمترین و سازنده ترین عامل در این قصه ها عامل حرکت است و تغییر ، تغییر ناگهانی و شگفت آور ، «در حقیقت بخشی از تعهد قصه های جن و پری اطمینان خاطر است از اینکه هر چه می خواهد روی دهد ، ولی عشق ، محبت و حقیقت پاداش می بیند و نفرت ، برسگالی و شیطان صفتی مجازات می شود» (نورتون ، ۱۹۹۹ ، ص ۲۷۱)
د) قصه های واقعی^[۲۰] گرچه الگوی غالب در قصه های قومی قصه هایی است که در آنها عوامل ، نمادها و حوادث غیرواقعی و فراواقعی نقش دارند ، ولی بخش کوچکی از این قصه ها واقعی هستند نه بدان معنی که حتماً روی داده اند بلکه قابل وقوع هستند. در قصه های انگلیسی «ویک وی تینگ تون» از این دست قصه هاست. (همان ، ص۲۸۱) در نمونه ایرانی قصه های واقعی را می توان «در کوچه های اصفهان پول ریخته» (ساتن ، ۱۳۷۴ ، ص ۳۷۶) دانست که از نظر درونمایه به نمونه انگلیسی آن بسیار نزدیک است.
۳-۲ ادبیات مکتوب و نشر
۳-۲-۱ داستانهای غیرواقعگرا و شگفت انگیز
رسیدن به عصر صنعت چاپ سبب شد که قصه ها و افسانه هایی که قرنها دهان به دهان نقل شده بود در لابلای صفحات کتابها جای بگیرند و ثبت شوند. محبوبیت این قصه ها در میان کودکان که تازه و به برکت تغییر در نگرشهای تربیتی می توانستند از مواهب دوران کودکی لذت ببرند سبب شد نویسندگانی قدم به میدان بگذارند و با الهام از کهن الگوهای این قصه ها ، قصه های جدیدی را خلق کنند که مانند موجوداتی اساطیری نیمی قصه کهن بودند و نیمه دیگر آنها به مسائل زندگی کودکان در همان عصر و زمانه بر می گشت که هانس کریستین اندرسن سلسله جنبان این حرکت تاریخی بود. (قزل ایاغ،۱۳۸۴،ص ۱۵۳)
«داستان یک سلسله وقایع حقیقی یا غیر حقیقی است که به طور زنده و آمیخته با جزئیات بیان شده باشد به نحوی که متخیله خواننده یا مستمع بتواند آنها را آناً مجسم کند». (سی بروکس،۱۳۵۳، ص ۱۲۱). از این تعریف چنین بر می آید که ، داستان ساخته و پرداخته ذهن خلاق فردی به نام نویسنده است. گرچه از واقعیتهای بیرونی برداشتهایی شده است ، ولی همه این واقعیتها از صافی ذهن ، عواطف و احساسات و پیش داشته های نویسنده گذشته و از پایگاه و موقعیت اجتماعی او نشأت گرفته است و با کمک ذهن خلاق خواننده و مشارکت اوست که کامل می شود. داستانهای کودکان و نوجوانان نیز قائل به این تعریف هستند ، خواه داستانهای کاملاً تخیلی و فانتزی گونه باشند یا واقعی. (قزل ایاغ،۱۳۸۴،ص ۱۵۲)
تفاوتهای داستان و قصه باید مشخص شود تا بدانیم آنچه که امروز برای کودکان خلق می شود را با ضوابط قصه های کهن نمی توان سنجید. قصه محصول ذهنیت جمع است و خالق مشخصی ندارد برخلاف داستان که ذهنیت فرد بر آن حاکم است. فضای حام بر هر دو روایی است ولی آنچه داستان را از قصه جدا می کند روابط علّی بین رویدادهای مختلف آن می باشد.ساختمان ادبی قصه معمولاً ساده بوده و تنها در آن چهارچوبها بیان می شود و جزئیات در آن راهی ندارد و توسط گوینده به آن اضافه شده ، حال آنکه داستان اثری مکتوب است و دست نویسنده در آن برای پرداختن به جزئیات باز است.تفاوت بارز قصه و داستان در زبان شفاهی و ادبی آنها می باشد.

۳-۲-۱-۱ قصه های جن و پری نو
با رواج فرهنگ مکتوب هم قصه های قومی قدیمی شفاهی مکتوب شد و هم قصه ها بر اساس الگوهای آنها یا با بهره گرفتن از عواملی که در این قصه ها نقش داشتند خلق شد که اینها در قالبهای نوشتاری ظاهر شدند و از بار ادبی ممتازی برخوردار بودند. از باب مثال می توان از داستان «پری دریایی» اثر هانس کریستین اندرسن^[۲۱] نام برد. در این داستان اندرسن با بهره گرفتن از الگوهای کهن قصه های سنتی اثر ادبی جدیدی آفرید که زبان ادبی و زیبای آن اثر وجه تمایز مهم آن با قصه های قومی شفاهی است.( قزل ایاغ،۱۳۸۴،ص ۱۵۲-۱۵۴)(تصویر ۳-۱)
(تصویر ۳-۱)
۳-۲-۱-۲ فانتزی^[۲۲](فانتزی – خیالی)
فانتزی در لغت به معنی وهم و خیال است و در ساختار ادبی به ادبیات وهم و خیال (میرصادقی،۱۳۷۷،ص ۱۰) آثاری که ازدنیای واقعی آگاهانه دور می شوند تا واقعیتها را در جهان غیر واقعی بازسازی نمایند. در این گونه آثار گرچه خوانندگان با عوامل غیر واقعی در رویدادهای شگفت آور رو به رو هستند که با منطق جهان واقعی همخوانی اندکی دارد ، ولی با «بازتاب حقیقت والاتری رو به رو می شوند که آن معنویت و انسان دوستی است» (لین،۱۳۷۹،ص ۹)
بدون هیج اغراقی می توان گفت قالب فانتزی مهمترین قالب ادبیات کودکان امروز جهان است و بیش از ۸۰ درصد از آثاری که بخصوص برای کودکان خلق می شود فانتزی است ، عالم فانتزی عالمی است که هر غیر ممکنی در آن ممکن می شود. بسیاری از اتفاقات این فانتزیها غیر قابل توضیح هستند ، ولی با همه اینها کودکان آنها را باور دارند و خود را به این آثار می سپارند.
یکی از عوامل مهم در ساختار فانتزی رابطه واقعیت و خیال است. گویی دو دنیا یا به تناوب یا به طور موازی جولانگاه قهرمانها و رویدادها می شوند.
پاره ای تصور می کنند که این پناه بردن به فانتزی عامل دورشدن از واقعیتها در کودکان می شود غافل از آنکه این دنیای موازی خیالی است که به انسان نیرو می دهد تا بتواند معقول و منطقی در دنیای واقعی زندگی کند و با ناملایمات آن کنار بیاید.«گاه یک داستان واقعی ممکن است مطالبش شامل مرور زمان شود و اما یک فانتزی خوب پابرجا بماند. اندرسن در قصه «بلبل» مستقیماً از مشکل عصر ما صحبت می کند که ستایشگر فناوری هستیم و هر آنچه ساده و واقعی است مورد بی توجهی قرار می دهیم» (هاک ، ۱۹۹۷ ، ص ۳۴۱) (تصویر ۳-۲)
(تصویر ۳-۲)
یکی از عوامل مهم در ساختار فانتزی رابطه واقعیت و خیال است. گویی دو دنیا یا به تناوب یا به طور موازی جولانگاه قهرمانها و رویدادها می شوند.
جهان فانتزی یا جهان واقعی است که در آن عناصر غیر واقعی نفوذ کرده اند و یا اصلاً جهانی فرا واقعی است که در آن شخصیتها یا عوامل واقعی حضور دارند و تمام ماجراها و شخصیتها در آن حضور دارند. گاه شخصیت محوری این فانتزیها انسانها هستند ، گاه حیوانات و گاه موجودات فرا واقعی ، ولی آنچه شخصیتهای فانتزیها را از قصه های کهن متمایز می کند تک بعدی نبودن آنهاست.
فانتزیها فقط به قصد سرگرم کردن خلق نمی شوند بلکه در عین داشتن جاذبه های شگفت انگیزی که می تواند عامل سرگرمی باشد از جنبه های تربیتی ، اخلاقی ، روانشناختی و شناخت شناسی و زیبایی شناختی هم می توانند مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرند.
۳-۲-۱-۳ داستانهای تخیلی – علمی
«داستانهایی هستند که بر اساس نوآوریهای علمی و فنی یا شبه علمی و فنی فرضیه خود را بنا می نهند» (لاکنز ، ۱۹۹۹ ، ص ۲۳) . بعضی از متخصصان ادبیات کودکان این داستانها را زیر مجموعه فانتزیها به شمار می آورند ، منتهی فانتزیهایی آینده نگر که با بهره گرفتن از یافته های علمی ماجراهایشان شکل می گیرد. داستانهای علمی–تخیلی ژول ورن شاهدهایی هستند بر این مدعا؛زیرا در زمان نوشته شده اند ، انسان تصوری از رفتن به زیر اقیانوسها یا سفر به کرات دیگر نداشت ، ولی پس از کشفیات علمی در کمتر از صد سال همه آنها را واقعیت بخشید ، به طوری که امروز نوجوانان با خواندن آنها بر ذهن خلاق شازنده آنها آفرین می گویند ، زیرا دیگر نه به اعماق دریا رفتن غیر ممکن است نه سفر به فضا.
از نمونه های داستانهای کلاسیک علمی – تخیلی می توان آثار «ماشین زمان» و «جنگ دنیاها» اثر ژول ورن و دی اچ ولز را نام برد. داستانهای علمی – تخیلی سبب دامن زدن به تخیل کودکان و نوجوانان می شود و چشم انداز جدیدی را پیش روی آنها می گشاید و این باور را به آنها می بخشد که تا چه حد رفتارهای آنها بر همه ارکان حیات ، از محیط زیست گرفته تا عرصه های سیاست و آینده اجتماعی بشر تأثیرگذار است. (قزل ایاغ،۱۳۸۴،ص ۱۶۳)(تصویر ۳-۳)
(تصویر ۳-۳)
۳-۲-۲ داستانهای واقعگرا
گرچه بخش مهمی از آثاری که در دوران کودکی توسط کودکان مطالعه می شود ساختاری شگفت انگیز و فانتزی گونه دارد ، ولی بخصوص در پایان دوره دبستان توجه کودکان به عرصه ادبیات واقعگرا جلب می شود و خواهان داستانهایی هستند که به اصطلاح ماجراهای آنها در حیاط خلوت خانه های خودشان بگذرد و مثل انگشتان دستهایشان واقعی باشند.
در معنای کلی ، به آثار ادبی و هنری که متعهد به واقعیت باشندآثار واقعگرا می گویند و این تعریف را می توان حتی به آثاری هم که در گذشته های دور به رشته تحریر در آمده تسری داد.
شاید این یادآوری ضروری باشد که داستان ساخته و پرداخته تخیل یک هنرمند است. هنرمندی که از چنان قدرتی برخوردار است که می تواند شخصیتهایی بیافریند و آنها را در رویدادهایی درگیر کند که برآیند آن خواننده را قانه نماید که همه آنها قبلاً به وقوع پیوسته است.
داستانهای واقعگرا حتی در سنتی ترین شکل خود نیز هرگز بازتاب یا برگردان واقعیتها نبوده است ، بلکه نفوذ واقعیتهای بیرونی در ذهن نویسنده و فعل و انفعالاتی که خلاقیتهای او بر روی این پاره های واقعیت انجام داده است آن را به صورت پدیده ای هنری به خواننده تقدیم می کند ؛ به عبارت دیگر برای «تبدیل واقعیت به داستان ، نویسنده باید واقعیت را با خیال درهم آمیزد» (لاکنز،۱۹۹۹،ص۱۷) .
قالب متداولی که معمولاً داستانهای واقعی در آن عرض می شود رمان و داستان کوتاه است که گرچه هر دو جنب روای دارد ، اما تفاوتهایی نیز با یکدیگر دارند . رمان «نثر روایی خلاقه ای که معمولاً طولانی و پیچیده است و آمیزه ای است از تجربیات انسانی همراه با تخیل که با توالی حوادث بیان شده اشت و در آن گروهی از شخصیتها در زمینه مشخصی دت دارند» (ساچکوف،۱۳۶۲،ص ۱۷۸)
رمان مهمترین قالب ادبی مانه ماست و بسیاری از شاهکارهای ابیات جهان معاصر در این قالب به خوانندگان عرضه شده است . رمان از نظر محتوایی انواع گوناگون دارد که از میان آنها می توان حادثه ای ، خیالی ، پلیسی ، جنایی ، عشقی ، تمثیلی و سمبلیک را نام برد.
داستان کوتاه اثری است منثور که به شکل امروزی آن با آثار ادگار الن ^[۲۳]پو نویسنده آمریکایی در قرن نوزدهم پا به عرصه وجود گذاشت. در واقع داستان کوتاه «اثری است کوتاه که در آن نویسنده به یاری یک طرح منظم شخصیتی اصلی را در یک واقعه اصلی نشان می دهد و این اثر من حیث المجموع تأثیر واحدی را القا می کند».
در رمان نویسنده می تواند ، طول عمر یک انسان با زندگی چند نسل را دنبال کند ، حال آنکه در داستان کوتاه تنها به لحظه ای از حیات انسان می پردازد . در رمان شخصیتها متنوع هستند و در موقعیتهای اجتماعی مختلف در یک طرح پیچیده به هم اتصال می یابند. در داستان کوتاه هم شخصیتها محدود هستند و هم ماجراهایی که درگیر آن می شوند. به گفته جمال میرصادقی «داستان کوتاه ساز تنهایی است و رمان یک سمفونی» (همان ، ص ۹۶)
کارشناسان مختلف داستانهای واقعی را از نظر درونمایه به شکلهای گوناگون طبقه بندی کرده اند.
۳-۲-۲-۱ داستانهای حیوانات
حیوانات همیشه در دایره توجه کودکان و نوجوانان قرار دارند ، چه به شکلی تمثیلی آن گونه که در قصه های قومی کهن نمود پیدا می کنند ، چه در قالب فانتزیهای نو و چه در داستانهای واقعی . آنچه در داستانهای واقعی جیوانی باید مورد توجه قرار بگیرد این است که حیوانات با تمام ظرفیتهای حیوانی خود در این داستانها ظاهر می شوند ؛ بنابراین نه با انسان سخن می گویند و نه رفتارهایشان نماد رفتارهای انسانی است. رابطه کاملاً طبیعی انسان با حیوان و یا زندگی خود حیوان در طبیعت مورد نظر است. «سپید دندان» و «آوای خوش» دو اثر کلاسیک جک لندن نمود کامل این نوع داستانهاست.(تصویر ۳-۴)
(تصویر ۳-۴)
در نوشتن چنین داستانهایی نویسنده باید شناخت کافی از اطلاعات علمی مربوط به آن حیوان ، محیط زیست و رفتارهای او داشته باشد ، زیرا جذابیتهای چنین داستانهایی به همین جزئیات بستگی دارد. در این داستانها گاه حیوان شخصیت محوری را تشکیل می دهد و گاه همراه انسان است و زمانی در برابر او . این گونه داستانها هرگز از زاویه دید حیوانات نمی تواند نقل شود. اگر این نکات رعایت نشود مرز بین داستان واقعی حیوانی با فانتزی مخلوط می شود ؛ زیرا حیوانات در فانتزیها هم حضور دارند و تمام ویژگی حیوانی خود را دارا هستند و چیزی اضافه دارند و آن نیروی تفکر و عقل انسانی است.
۳-۲-۲-۲ داستانهای تاریخی
یکی دیگر از زمینه هاست که می تواند در خواننده کشش به وجود آورد ، زیرا پس زمینه این داستانها گذشته است.خواه این گذشته مربوط به صد سال پیش باشد یا هزار سال و دو هزار سال پیش.
«داستانهای مربوط به گذشته به کودکان کمک می کند تا ببینند که زمان در حال تغییر است ، ملتها به اوج می رسند و سقوط می کنند ، ولی آنچه بدون تغییر باقی می ماند نیازهای جهانی است ؛ مانند آزادی ، حس تعلق داشتن ، برخورداری از احترام ، عشق و …» (هاک ، ۱۹۹۷ ، ص ۵۱۶) در ادبیات کودکان ایران علی رغم پشتوانه تاریخی عظیم ، هیچ تلاش ارزنده ای برای استفاده از این زمینه های تاریخی صورت نگرفته است.
بعضی ها تصور می کنند داستان تاریخی واقعیت است ؛ در حالی که این نوع از داستان در چهارچوب تعریف داستان واقعی به مسائل تاریخی می پردازد ، لذا ابتدا باید داستان خوبی باشد و در آن کشش و جذابیت داستانی وجود داشته باشد. نکته دیگر اینکه نویسنده باید به تاریخ دوره ای که آن را برای زمان و مکان داستان خوب انتخاب کرده احاطه داشته باشد. شاید در هیچ یک از داستانهای واقع گرا ، جغرافیای زمان و مکان به اندازه داستان تاریخی تعیین کننده نباشد.دو رمان «چنگیزخان» نوشته واسیلی یان و «حماسه بیداری» از محمدرضا یونسی از نمونه های رمانهای تاریخی به حساب می آیند.(تصویر ۳-۵)
(تصویر ۳-۵)
۳-۲-۲-۳ داستانهایی در مورد نیازها و مشکلات کودکان
مهمترین گونه داستانهای واقعگرا را تشکیل می دهد ، زیرا کودکان و نوجوانان بیشترین استقبال را از این نوع داستانها دارند. دیدن بعدی از چهره خود به عنوان کودک و درگیریای او با اطرافیان ، محیط ، همسالان ، خانواده و سایر برزرگسالان ، دست و پنجه نرم کردن با مسائل و مشکلاتی نظیر معلولیت ، محرومیتهای مالی ، جدایی والدین ، عدم موفقیت تحصیلی ، تنهایی و انزوا و … موضوع بسیاری از داستانهای واقعگرای امروز است.
نکته ای که باید در اینجا متذکر شد این است که نباید تصور کرد که داستان واقعگرا الزاماً ، یعنی نشان دادن چهره خشن و بد زندگی ؛ در حالی که زندگی چهره های گوناگونی دارد و مخلوطی است از شادی و غو ، شکست و پیروزی ، امید و ناامیدی که داستانهای واقعی هم باید به آنها بپردازد. داستانهای «احمد و نی نی کوچلو» نوشته فرشته طائرپور و «قصه های من و مامان» نوشته ویولت رزاق پناه ، از نمونه های این گونه از ادبیات می باشند.(تصویر ۳-۶)
(تصویر ۳-۶)
۳-۲-۳ شعر
شعر یکی از مهمترین گونه های ادبی به شمار می آید که کودکان و نوجوانان نیز از آن استقبال می کنند. ایجاز و تصویرهای خیالی ناب در زبانی شاعرانه عاطفی و موزون از جمله ویژگیهای شعر خوب است. کودکان گرچه در آغاز بیشتر به ساختمان ظاهری شعر یعنی وزن و قافیه و جنبه های موسیقایی شعر توجه دارند ، ولی بتدریج به ارزش تصویرهای خیالی و ظرافتهای زبانی شعر پی می برند و در ردیف خوانندگان آن قرار می گیرند.هر شعری به صرف آنکه کودکان آن را می فهمند شعر کودک نیست.
کودکان از آنگاه که در گهواره به سر می برند با لالایی که خود ابتدایی ترین شعر است آشنا می شوند و بعدها انواع اشعار عامیانه نظیر : بازی – ترانه ، مهملات ، قصه های کوتاه منظوم ، چیستانها و معماها را تجربه می کنند. آنها در سنین نخستین تنها شیفته ضرب آهنگ و موسیقی کلام هستند و شعر را نوعی بازی کودکانه کلامی تلقی می کنند ، بنابراین اشعار عامیانه به دلایلی که قبلاً ذکر شد با ویژگیها و توانایی های کودک این سنین هماهنگ است و در او زمینه لازم را برای ایجاد رابطه با شعر فراهم می آورد. حتی شاعران امروز نیز وقتی نه الزاماً برای کودکان بلکه برای مخاطبان بزرگسال نیز شعر می سرایند از این جاذبه موسیقایی شعر استفاده می کنند و آثاری می آفرینند که کودکان را هم به عرصه موسیقی کلام فرا می خواند بی آنکه الزلماً معنا و مفهوم درونمایه آن را درک کرده باشند. «پریا ، دختران ننه دریا و بارون» از احمد شاملو از این دسته اشعار به حساب می آیند.(تصویر ۳-۷)
(تصویر ۳-۷)
تفاوت شعر کودکان و بزرگسالان در این است که هر دو به دنیایی متفاوت تعلق دارند و جهان بینی آنان متفاوت است و از پشتوانه تجربی متفاوتی نیز برخوردارند ؛ ولی این تفاوتها سبب تفاوت در بکارگیری عوامل ادبی شعر نیست ، بلکه استفاده از ابعادی از زندگی است که برای کودک معنادار است. در واقع شعر کودک مثل همه انواع آثار خاص کودکان باید از زندگی کودک گرفته شده باشد؛یعنی «جاذبه احساسی شعر کودک باید بازتابی باشد از احساسات واقعی کودکان. اشعاری که زیبا و فریبنده و یا حسرت آور و کنایی هستند ممکن است درباره کودکان باشند ، ولی مسلماً شعر کودک نیستند» (هاک ، ۱۹۹۷ ، ص ۳۹۲)
۳-۲-۴ آثار مستند