«اگر فقیری نابسامان ماند، یا به سختی افتاد، یا پوشاک درستی نداشت (یا سرپناهی نیافت، یا همسری نگرفت …) سبب آن خودداری ثروتمند از دادن حقّ اوست.»
ذیلاً به چند روایت دیگر از امیرالمؤمنین (ع) که به فقر به عنوان یکی از آثار اسراف و ترک میانه‌روی دلالت دارد اشاره می‌کنیم.
سَبَبُ الْفَقْرِ الْإِسْرَاف (لیثی، ۱۳۷۶، ص ۲۸۲)
«علت فقر اسراف است.»
کَثْرَهُ السَّرَفِ تُدَمِّر (لیثی، ۱۳۷۶، ص ۳۹۰)
«اسراف، باعث هلاکت و نابودی است.»
الْإِسْرَافُ یُفْنِی الْجَزِیل (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۹۲)
«اسراف وفور و زیادی را از بین می‌برد.»
لَا غِنَی مَعَ إِسْرَافٍ (لیثی، ۱۳۷۶، ص ۵۳۱)
«با اسراف، دارایی باقی نمی‌ماند.»
مَنْ‌لَمْ یُحْسِنِ الاقْتِصَادَ أَهْلَکَهُ الْإِسْرَافَ (لیثی، ۱۳۷۶، ص ۴۴۵)
«هر کس میانه‌روی را به خوبی رعایت نکند در ورطه اسراف به هلاکت خواهد افتاد.»
مَنْ جَارَ عَلَی الْقَصْدِ ضَاقَ مَذْهَبُهُ (لیثی، ۱۳۷۶، ص ۴۴۷)
«هر کس میانه‌روی و اقتصاد را ترک گوید، دچار تنگی و ضیق در راه و روش می‌گردد.»
مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَد (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۴۹۴)
«کسی که میانه‌روی پیشه گیرد فقیر نمی‌شود.»
الاقتِصادُ یُنمِی الیُسرَ (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۲۰)
«اقتصاد، کم را زیاد می‌کند.»
تَرک التَقدیرِ فِی المَعیشَهِ یُورِثُ الفَقرَ (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۷۱، ص ۳۴۷)
«اندازه نداشتن در معیشت فقر می‌آورد.»
از روایات بالا مشخص می‌شود که حضرت (ع) بارها بر این موضوع تأکید داشته‌اند که یکی از مهم‌ترین علل فقر در زندگی هر فرد، مصرف بیهوده و خروج از اعتدال است و تا زمانی که فرهنگ مصرفی مردم به سوی میانه‌روی پیش نرود، فقر از کشور ریشه‌کن نخواهد شد. مقام معظم رهبری (دام ظله) در این باره می‌فرمایند:
«مصرف‌گرایی برای جامعه بلای بزرگی است. اسراف، روز به‌روز شکاف‌های طبقاتی و شکاف بین فقیر و غنی را بیشتر و عمیق‌تر می‌کند. یکی از چیزهایی که لازم است مردم برای خود وظیفه بدانند، اجتناب از اسراف است. دستگاه‌های مسئولِ بخش‌های مختلف دولتی، به خصوص دستگاه‌های تبلیغاتی و فرهنگی - به ویژه صدا و سیما - باید وظیفه خود بدانند مردم را نه فقط به اسراف و مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی سوق ندهند؛ بلکه در جهت عکس، مردم را به سمت قناعت، اکتفا و به اندازه‌ی لازم مصرف کردن و اجتناب از زیاده‌روی و اسراف دعوت کنند و سوق دهند. مصرف‌گرایی، جامعه را از پای درمی‌آورد.» (مقام معظم رهبری، ۱۳۸۱)

۳-۱-۲- اغنیا
از جمله دلایل دیگری که حضرت (ع) برای فقر و زوال نعمت ذکر نموده‌اند و عامل اصلی آن‌ها غالباً طبقه ثروتمند جامعه است عبارت‌اند از:
۳-۱-۲-۱- عدم پرداخت حقوق واجب الهی
یقیناً یکی از عوامل رفع فقر، عدم پرداخت حقوق واجب الهی توسط طبقات ثروتمند است که باعث ثروت اندوزی آن‌ها و در فقر ماندن عده‌ای دیگر می‌شود. حضرت (ع) در این زمینه می‌فرمایند:
زَوالُ النِعَمِ بِمَنعِ حُقُوقِ اللهِ مِنها وَ التَقصیرِ فی شُکرِها (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۳۱)
«حقوق خداوند را از اموال نپرداختن و کوتاهی در شکرگزاری، موجب زوال نعمت‌ها است.»
مَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِما مُتّعَ غَنِی (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۵۳۳)
«فقیری گرسنه نمی‌ماند، مگر به سبب تمتع و بهره‌مندی زیاد انسانی ثروتمند.»
عدم توجه اغنیا به وظائف و تکالیف خود در قبال جامعه و مردم و نعمت‌های الهی، گاه باعث فقر دیگران و گاه باعث زوال نعمت موجود و فقر خودشان می‌گردد. حضرت علی (ع) می‌فرمایند:
إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْاغنیا أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِما مُتِّعَ بِهِ غَنِی وَ اللَّهُ تَعَالَی جَدُّهُ سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِک (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۵۳۳)
«به راستی که خداوند سبحان روزی فقرا را در اموال اغنیا قرار داده است. پس هیچ فقیری گرسنه نماند جز به سبب آن‌که ثروتمندی بهره‌مندی زیاد داشته باشد، و خدا این قسمت را از اغنیا بازخواست خواهد فرمود.»
یعنی با این بیان، اغنیا با بهره‌مندی بیش از حد نعمات الهی و منع حقوق فقرا موجب فقر و تنگدستی آن‌ها می‌گردند.
۳-۱-۲-۲- ستمکاری، ظلم و تضییع حقوق
ظلم و ستم در حقیقت خارج کردن ارتباط منطقی رفتارها و نعمت‌ها از مسیر صحیح خود است. بر هم زدن این ارتباط صحیح نا‌گریز آثار منفی و نامطلوبی بر وضعیت فردی و اجتماعی انسان‌ها خواهد داشت. حضرت علی (ع) در این باره می‌فرمایند:
بِالظُلمِ تَزُولُ النِعَمَ (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۲۹۸)
«نعمت‌ها، با ستمکاری از بین می‌روند.»
ما رَأَیتُ ثِروَهَ مُوفُورَهَ إلّا وَ فِی جَنبِها حَقُّ مُضیعّ (جرداق، ۱۹۳۷ م، ج ۱، ص ۴۲)
«هیچ ثروت فراوانی را جمع شده نیافتم، مگر این که در کنارش حقی ضایع شده باشد.»
اَلبَغی یُزِیلُ النِعَمَ (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۵)
«ستمکاری نعمت‌ها را از بین می‌برد.»
کَم مِن نِعمَهٍ سَلبُها ظُلمٌ (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۴۷)
«چه بسا نعمت‌هایی که به واسطه ظلم سلب می‌شود.»
روشن است که یکی از مصادیق ظلم، وجود روابط ناعادلانه در انواع مبادلات است، عدم پرداخت دستمزد واقعی کارگر و استثمار و عدم رعایت انصاف و عدالت در مبادلات از مصادیق ظلم است که معمولاً باعث تعدی یک طرف مبادله و نهایتاً افزایش ثروت یکی و فقر دیگری است.
۳-۱-۳- مسئولین
طبق فرمایشات امیرالمؤمنین (ع) بخش دیگری از عواملی که موجب ایجاد یا گسترش فقر در جامعه می‌شود مربوط به مسئولین حکومتی است که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
۳-۱-۳-۱- مالکیت‌های کلان اراضی و تیول‌داری حاکمان
امام علی (ع) می‌فرمایند:
أَمَّا وَجْهُ الْعِمَارَهِ فَقَوْلُهُ تَعَالَی ﴿هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها﴾ (هود: ۶۱) فَأَعْلَمَنَا سُبْحَانَهُ أَنَّهُ قَدْ أَمَرَهُمْ بِالْعِمَارَهِ لِیَکُونَ ذَلِک سَبَباً لِمَعَایِشِهِمْ بِما یَخْرُجُ مِنَ الْأَرْضِ مِنَ الْحَبِّ وَ الثَّمَرَاتِ وَ مَا شَاکَلَ ذَلِک مِمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ مَعَایِشَ لِلْخَلْقِ (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۳، ص ۱۹۵)
دلیل (ضرورت) آباد کردن زمین سخن خدای متعال است: ﴿هُوَ [الّذی] أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها﴾ «او است که شما را از زمین پدید آورد، و از شما خواست که در آن آبادی کنید» (هود: ۶۱)، «پس خداوند سبحان ما را آگاه ساخت که مردمان را به آباد کردن فرمان داده است، تا دانه و میوه و نظایر آن‌ها که از زمین بیرون می‌آید- و خدا آن‌ها را روزی بندگان خود قرار داده است- وسیله معاش آنان باشد.»
این آموزش‌ها ما را به اصلی اساسی و مهم راهنمایی می‌کند؛ و آن این است که آباد کردن زمین باید سببی برای بهره‌مند شدن (و وسیله معیشت بودن) عموم مردم باشد، و این‌که آنچه را که از زمین بیرون می‌آید، خدا وسیله زندگی کردن آفریدگان خود قرار داده است، نه این‌که تنها به شماری معدود و گروهی معیّن تعلّق داشته باشد. این است نظر اقتصادی و معیشتی اسلام درباره زمین و هر چه از آن پدید می‌آید.
امام علی (ع) - در مورد مستمری‌ها و تیول‌های خلیفه سوّم که امام آن‌ها را به مسلمانان بازگرداند- فرمودند:
وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِک بِهِ الْإِمَاءُ لَرَدَدْتُهُ فَإنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَهً وَ مَنْ ضَاقَ عَلَیْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَیْهِ أَضْیَق (عبده، ۱۳۹۱، ج ۱، ص ۴۲)
«به خدا که اگر با آن‌ها زنانی به ازدواج درآمده باشند و کنیزانی خریده شده باشند، همه را (به بیت‌المال مسلمین) باز خواهم گرداند، زیرا که آسایش مردم در عدالت است، و هر کس از اجرای عدل به تنگ آید، جور کشیدن بیشتر او را به تنگ خواهد آورد.»
تأکید بر این امر در روایات سایر معصومین (ع) نیز به چشم می‌خورد: