کودکان علاوه بر نیازهای عاطفی و روانی که پهنه ادبیات داستانی و شعر پاسخگوی آن است نیازهای شناختی نیز دارند. آنها کنجکاوند و قدم به قدم به کمک این کنجکاویها تلاش می کنند جهان پیرامون خود را بشناسند ، خواه این جهان طبیعی باشد خواه محیط اجتماعی ،بتدریج با پیشرفت قدرت تفکرشان به درک درستی از زمان و مکان دست می یابند و تاریخ و جغرافیا در دایره علایق آنها جای می گیرد. به شناخت تاریخ زندگی انسان و رشد آراء و عقاید گوناگون استیاق نشان می دهند. دوست دارند شخصیتهای بزرگی را که در عرصه های ادب ، هنر ، علم ، فلسفه ، تاریخ و سیاست اثرگذار بوده اند بشناسند. عرصه های بازی ، سرگرمی و هنر به شکلی سازمان یافته برایشان مطرح می شود. برای یافتن پاسخ سوالهای خود در کتابها و منابع به جستجو می پردازند و در اینجاست که باید گستره علوم ، معارف ، یافته های فکری و هنری بشر در اختیار آنها قرار بگیرد.
ادبیات داستانی و شعر با همه جذابیتها و کششهایی که در خوانندگان کودک ایجاد می کنند تنها آثاری نیستند که در دایره علایق آنها می نشیند. کودکان نیز مانند بزرگسالان می توانند دایره ی علایق خود را وسیعتر کنند و بطور همزمان مثلاً هم شیفته قصه های پریان یا داستان های پریان باشند هم به زندگی جانوران ، فضا ، اتم و اینترنت علاقه داشته باشند.هر یک از گونه های ادبیات کودکان با ویژگی ها و ارزش های غیر قابل انکارش هرگز به تنهایی نمی تواند پاسخگوی همه ی نیاز ها و علایق متنوع و روز افزون کودکان برای کشف کردن ،آگاه شدن ،شناختن ،تجربه کردن ،دوست داشتن و لذت بردن از جهان و هر آنچه در جهان است باشد.
تردیدی نیست که آثار داستانی کودکان نمی تواند خالی از اطلاعات در باره ی محیط زندگی جانوران ،اجتماعات انسانی ، آراء و عقاید و…باشد.هر داستانی با نوجه به پس زمینه ی آن به یک یا چند حوزه از حوزه های دانش بشری مرتبط است و به طبع از آنها بهره می گیرد ،ولی این اطلاعات با آنچه در آثار مستند جای می گیرد متفاوت است..
مسلماً بنیادی ترین هدف آثار مستند پاسخ گویی به سوالات ،کنجکاوی ها ،نیاز ها،علایق کودک . دادن اطلاعات ،راهنمایی کردن با امید بسیار و روشنگری است.
با توجه به آنچه ذکر شد ،هدف این کتاب ها تنها انتقال اطلاعات سازمان یافته نیست ،کاری که کتاب درسی قاعدتاً به بهترین شکل ممکن از عهده ی آن بر آید.تردیدی نیست که در اینگونه آثار توانایی درک و دانش پایه ی کودکان در دریافت اطلاعات ارائه شده در کتاب ار اهمیت بسیاری بر خوردار است.
نکته ی مهم دیگر که امروزه در رابطه با کتاب های مستند مطرح شده است ،پذیرفته شدن این کتاب ها به عنوان آثاری ارزشمند و خلاق و برپایی جوایزی برای این کتاب هاست.جایزه جهانی هانس کریستین اندرسن که هر دو سال یکبار به آثار یک نویسنده و تصویرگر داده می شود متأسفانه بخش کتاب های مستند ندارد ولی بتدریج با رشد رو به افزایش این آثار و کیفیت هنری بالای آنها این فکر مطرح شده که باید جوایزی نیز برای این بخش از ادبیات کودکان در نظر گرفته شود.اولین بار این نهضت در آمریکا شروع شد.
حوزه ی آثار مستند برای کودکان گستره ای به وسعت تمام حوزه های علوم ، معارف ، هنر و مهارت های بشری دارد و به این شکل طبقه بندی می شود:
کتاب های علمی(محض و کاربردی ،علمی عمومی،جهان جهانداران،زمین و فضا،انرژی)
کتاب های دانش اجتماعی(تاریخ ،سفرنامه ،آداب و رسوم ،مسائل اجتماعی و…)
کتاب های علوم انسانی(دین و فلسفه ،ردانشناسی ،آراء و عقاید ،سیر تحول و…)
کتاب های زندگینامه و سفر نامه(هنرمندان ،ورزشکاران ،عالمان ،دانشمندان ،شاعران ،نویسندگان ،سیاستمداران)
بازی و سرگرمی(ورزش ،بازی های فکری ،ساختنی ها و…)
هنر(تاریخ و انواع مهارت ها)
۳-۲-۴-۱ کتابهای علمی
یکی از اولین تلاش های کودک برای حفظ بقای خود می کند شناختن محیطی است که در آن زندگی می کند.کنجکاوی یکی از ویژگی های انسان است و به دنبال همین کنجکاوی است که گام به گام پیش رفته و به کشف قوانین حاکم بر طبیعت موفق شده و ابداعات و اختراعات گوناگون داشته است ؛اما باید در نظر گرفت که اگر کنجکاوی خود انگیخته ی کودک در مسیر درست فرا نگیرد و هدفمند نشود به تنهایی نمی تواند او را به آگاهی های لازم برساند.
جادوی امروز ،جادوی علم است و علم به خودی خود شگفت انگیز ،جذاب و بر انگیزاننده است و تلاش بسیاری لازم است تا از مطالبی تا به این درجه جذاب و شگفت انگیز آثاری خشک و بی روح خلق شود.آنچه در کتاب های علمی باید مدنظر باشد استفاده ی درست از این جاذبه هاست.کتاب های علمی را می توان در چند دسته قرار داد :
۳-۲-۴-۱-۱ کتابهای علمی عمومی
کتابهایی که نمی توان آنها را به یکی از شاخه های علوم محدود کرد ، زیرا به طور وسیع و در عین حال کلی به مباحث علمی می پردازد. این کتابها عمدتاً کتابهای پایه هستند و برای آشنایی با خود علم تألیف می شوندو قصد دادن اطلاعات مشخص درباره پدیده خاصی را ندارند و تنها می خواهند نوعی آگاهی کلی نسبت به خود علم و راه و روش های علمی به خواننده کم تجربه بدهند. کلیه کتابهایی که کودک را به مشاهده ترغیب می کنند از این دسته کتابها هستند.
از باب مثال سری «فسقلی خوب نگاه کن» با خلق شخصیتی به نام فسقلی و از زاویه دید او به پدیده ها و اشیاء نگاه کردن در به وجود آوردن نوعی هوشیاری علمی در کودکانی که هنوز توانایی خواندن ندارند مؤثر است.(تصویر ۳-۸)
(تصویر ۳-۸)
یکی دیگر از کتابهای این دست سرگرمیهای علمی هستند که با اتکا به قوانین علمی فعالیتهایی را به کودک پیشنهاد می کنند و به این ترتیب او را برای ورود به حوزه تجربه کردن آماده می کنند. در کتاب بسیار زیبایی با نام «علوم در حیاط پشتی خانه شما» کودک تشویق می شود حتی کوچکترین عناصر طبیعی را در حیاط خانه خود ببیند و لمس کند و آنها را تجربه کند.
۳-۲-۴-۱-۲ کتابهای جهان جانداران
زیرمجموعه آن زندگی نباتات ، قلمرو جانوران و بدن انسان خواهد بود. در این رده بزرگ با وسعتی که گونه های نباتی و جانوری دارند و همچنین پیچیدگیهای بدن انسان ، کودک با جهانی پایان ناپذیر روبروست. شگفتیهای زندگی نباتی و جانوری می تواند عامل سرگرم کننده ، لذت بخش و در عین حال آگاهی بخش باشد. در کتاب «داستان ابریشم» نویسنده کودک را با زندگی واقعی پروانه که چگونه به ابریشم تبدیل می شود آشنا می کند و بر همه پیش داوریهایی که نسبت به این حیوان در ما بوجود آمده غلبه می کند.(تصویر ۳-۹)
(تصویر ۳-۹)
۳-۲-۴-۱-۳ کتابهای زمین و فضا
یکی دیگر از حوزه های مورد علاقه کودکان است که سرشار از شگفتیهاست. زمین و تحولات آن در طول تاریخ و اصولاً مقوله های زمین شناسی ، محیط زیست ، جو و هوا ، فضا ، انرژی و مباحثی درباره فیزیک و شیمی و … می تواند برای کودکی که میل شدید به شناختن دارد از جذابیت بسیار برخوردار باشد. در این میان دو کتاب «خورشید چرا درخشید؟» و «زمین چرا گرد است؟» دو اثر جذاب و فراموش نشدنی برای کودکان به شمار می آیند که در عین ارائه ساده مطالب درخور قدرت درک کودک از تصویرهای صحیح و در عین حال زیبا و تکمیل کننده هم برخوردار است.(تصویر ۳-۱۰)
(تصویر ۳-۱۰)
۳-۲-۴-۱-۴ کتابهای علمی خاص
تا کنون آنچه مورد بحث قرار گرفت از اختیار بشر خارج بوده و انسان فقط می توانسته قوانین حاکم بر آن را کشف کند ،ولی مقوله هایی در مباحث مربوط به فیزیک و شیمی وجود دارد که نقش انسان در آنها بسیار تعیین کننده است.«با ورود به قلمرو فیزیک و شیمی ما به عرصه ای از علم وارد می شویم که به طور فزاینده ای انسان را در نظم دوباره بخشیدن به حیات طبیعی به نفع خواسته ها و احتیاجات بشر توانا می کند» (آربوث نات ،۱۹۶۴ ،ص ۵۹۵).
در اینجاست که مسائل اجتماعی وارد حوزه ی علم می شوند.این که کودکان باید بدانند ذخایر طبیعی نا محدود نیستند و انسان باید استفاده ی درست از آنها را بداند و بهره برداری بی رویه به تخریب طبیعت و در نتیجه لطماتی به زندگی انسان منجر می شود ،علم را وارد مقوله ی اجتماعی می کند ؛بنابراین لازم است کتاب هایی باشند که کودکان را از این مقوله ها آگاه کنند که علم اگر مورد سوء استفاده قرار بگیرد می تواند نابود کننده و مخرب هم باشد.
یکی از بحث انگیزترین مسائل جهان ،تخریب طبیعت توسط انسان است که کودکان و نوجوانان هم باید از نتایج آن آگاه شوند ،زیرا جهان فردا متعلق به آنهاست و هیچ نسلی حق ندارد همه ی مواهب طبیعی را فقط برای خود بخواهد.یکی از این مواهب انرژی است.(تصویر ۳-۱۱)
(تصویر ۳-۱۱)
۳-۲-۴-۲ کتابهای دانش اجتماعی
شناخت محیط اجتماعی و قوانین حاکم بر آن ،جایگاه انسان در این محیط ،حدود وظایف و اختیارات و مسؤلیتها و تنوع اجتماعات بشری و … به اندازه شناخت محیط طبیعی برای کودکان ضروری است.کودک باید مسیر دشوار اجتماعی شدن را طی کندو در این مسیر به تفاوت های جامعه بشری پی ببرد.با دشواری های زندگی اجتماعی آشنا شود و بتواند خود را با شرایط اجتماعی وفق دهد.
یکی دیگر از حوزه های مورد علاقه کودکان ،شناختن جهان امروز است که اغلب با نام «مردم و سرزمین ها» یا «زمان ها و مکان ها» برای گروه های سنی مختلف به رشته ی تحریر در می آید.کودکان از طریق این کتاب ها با موقعیت جغرافیه سرزمین ها ،کار و حرفه ،خوراک و پوشاک ،روابط اجتماعی ، آداب و رسوم مردمان مختلف آشنا شده و به گوناگونیه جامعه ی بشری و تفاوت های آن پی برده و یاد می گیرند که خود باشند ،ولی برای دیگران نیز احترام قائل شوند. در کتاب «دوست کسی است…» کودک با مفهوم دوستی و دوست آشنا می شود.دوستی با انسان ،طبیعت و حتی حیوانات را می آموزد و در کتاب «از پنجرا نگاه کن» کودک از پنجره به بیرون نگاه می کند و گوناگونیه خانه ها راه که گوناگونیه آدم ها را بیان می کند در قالبی طنزآمیز می بیند.نمونه برگزیده ی دیگر «دوران صلح» نام دارد که در آن نویسنده با بیانی شیوا به کمک تصویر هایی استثنایی آرزوی جهانی برای صلح را بیان می کند.(تصویر ۳-۱۲)
(تصویر ۳-۱۲)
۳-۲-۴-۳ کتابهای علوم انسانی
پاره ای از متخصصان ادبیات کودکان بر این عقیده اند که این حوزه ارتباط چندانی به دنیای کودکی ندارد و کودک فاقد توانایی درک مفاهیم تجریدی از این دست است.این نظر وقتی درست است که درجه ی پیچیدگی مفاهیم ارائه شده با توانایی های دریافت کودکان تناسبی نداشته باشد ولی همانگونه که میشل انده اشاره می کند: «فلاسفه و دانشمندان بزرگ ها صرفاً همان سوالات ایام کودکی را به شکلی ارائه می کنند:من از کجا آمده ام؟اکنون کجا هستم؟به کجا می روم؟معنی زندگی چیست؟»(انده ،۱۳۶۹ ،ص ۳۹)
در ادبیات امروز کودکان با آثاری روبرو هستند که در قالب داستانی به طرح مسائل فلسفی و اخلاقی می پردازند و تلاش می کنند ندعی تفکر فلسلی را در کودکان رشد می دهند.همانگونه که در مورد سایر حوزه های علوم و معارف بشری ذکر شد قرار نیست روند ارائه اطلاعات یا روشنگری ها به الگو های کتاب های درسی میل کند ،بلکه می توان پاره ای از مفاهیم فلسفی را که هم موجب پرسش های گوناگون در ذهن کودک می شود و هم پاسخ هایی است بر بخشی از پرسش های فلسفی او در قالب کتاب هایی جذاب و هنرمندانه گنجاند.
فراموش نکرده ایم که وقتی کودک به ارثه تفکر منطقی گام می گذارد از مرحله چیستی ساده به مرحله چرایی وارد می شود و در جستوجوی دلیل رویداد ها و پدیده هاست که اینها فقط به مباحث علمی و اجتماعی ختم نمی شود.به اندیشه های فلسفی ،اخلاقی ،دینی و همینطور روانشناختی نیز تسری می یابد. .کتاب هایی نظیر«ما کجا هستیم» ، «پدربزرگ آخر آسمان کجاست» نمونه ای از این کتابهاست. کتاب «ماهی سیاه کوچولو» نوشته صمد بهرنگی قبل از آنکه یک داستان باشد اثری است فلسفی.(تصاویر ۳-۱۳و۳-۱۴)
(تصویر ۳-۱۳)
(تصویر ۳-۱۴)
۳-۲-۴-۴ زندگینامه و سفرنامه
کارلایل می گوید : «تنها تاریخ واقعی زندگینامه است» (قزل ایاغ ، ۱۳۸۴ ، ص ۱۹۰). این گفته از این نظر حائز اهمیت است که معمولاً زندگی هر انسانی خاصه انسانهای بزرگ ، مقید به زمان و مکانی روشن و خاص است و طبعاً از شرایط زمان و مکان خود سرچشمه می گیرد ، یعنی به زبان ساده تر هر انسانی محصول شرایط حاکم بر جامعه ای است که در آن رشد می یابد و به همین دلیل پرداخت درست به یک زندگی ، نمی تواند از واقعیتهای زمان و مکان به دور باشد.
کودک پس از پشت سر گذاشتن شناخت خود به شناخت دیگران ابراز تمایل می کند و ابتدا از وابستگان نزدیک خود داستانی است. با قدم گذاشتن کودکان به اجتماع (مدرسه) و از طریق کتابهای درسی یا سایر وسایل ارتباطی جمعی با انسانهایی آشنا می شوند که به دلایلی جریان علمی،فرهنگی، اجتماعی،اقتصادی،سیاسی،هنری آفریدند و به این ترتیب میل بیشتر دانستن درباره آنها ، کودکان را علاقه مند به خواندن زندگینامه می کند. بعضی از کودکان هم هستند که خود داوطلبانه عرصه زندگینامه ها را کشف نمی کنند ، ولی وقتی با زندگینامه هایی جذاب آشنا می شوند دست از خواندن آن بر نمی دارند. جاذبه مهم زندگینامه در اینجاست که خواننده می داند همه این اتفاقها روی داده است و مثل داستان ساخته و پرداخته ذهن انسانی نیست.
آنچه در زندگینامه ها اهمیت دارد نشان دادن اراده انسانهای بزرگ برای مقابله با سختیها و دشواریهای زندگی است و تلاشی که برای رسیدن به اهداف خود دارند ئ تثبیت این فکر که هر انسانی ، هر آرمانی که دارد باید برای رسیدن به آن از جان مایه بگذارد و تلاش کند و از سختیها نهراسد و فقط آرمان بلند داشتن کافی نیست.
۳-۲-۴-۵ بازی،سرگرمی و هنر
بازی یکی از مهمترین فعالیتهای دوران کودکی و حتی پس از آن است. انجمن جهانی تعلیم و تربیت بر این باور است که : «بازی به عنوان رفتاری پویا و فعال و سازنده بخشی لازم و جدایی ناپذیر دوران کودکی از زمان زاده شدن تا سنین بزرگسالی است » (ایزنبرگ ، ۱۳۷۰ ، ص ۱۴۶)
بازی سبب رشد بدنی ، روانی ، اجتماعی و شناختی آنان است . کتابهای درباره بازی و سرگرمی مهمترین هدفشان ایجاد تنوع در بازیهای کودکان است و به تبع آن برای پر کردن اوقات فراغت آنها به شکلی سازنده و مفید و ایجاد تعادل بین قوای جسمی و ذهنی و به عبارت دیگر بین دست و مغز و سرانجام ایجاد عادت به مطالعه. تنوع کتابهای درباره بازی و سرگرمی به تنوع خود بازیهاست:
الف) کتابهایی درباره بازیهای جسمی. انواع ورزشها و بازیهای مورد علاقه اعم از بازیهای مدرن می تواند به کودکان شناسانده شود. برای مثال می توان «بازی های ورزشی» را نام برد.
|
[پنجشنبه 1400-07-29] [ 05:49:00 ق.ظ ]
|
