۱-۲-۲- طبقه بندی ژنتیکی سورگوم:

سورگوم ها از نظر تعداد کروموزم به سه دسته تقسیم می شوند سورگوم های ورسی کالر S.versi color که ۱۰n =2 بوده گیاه یک ساله وحشی و در آفریقا یافت میشود و سورگوم بی کالر S.bicolor که ۲۰ n =2 و دیپلوئید و همان سورگوم معمولی میباشد که سودان گراس نیز جزء این گروه است و در نهایت سورگوم های S.halopense که ۴۰ n =2و تتراپلوئید چند ساله هستند مانند جانسون گراس ( قیاق). سورگوم گیاهی است خود گشن که درصد دگر گشنی آن نزدیک به ۵ درصد است که در سودان گراس این درصد بیشتر از همه است. در خوشه سورگوم ممکن است تا ۴۰۰۰ بذر تشکیل شود که وزن هزار دانه آن ۱۶ تا ۴۰ گرم می باشد. دانه آن گرد و کروی به رنگ قهوای متمایل به قرمز می باشد. استفاده مستقیم دام از علوفه تازه سورگوم ممکن است باعث مسمومیت دام شود زیرا در برگهای سورگوم جوان ماده گلوکوزیدی به نام دورین^[۲] وجود دارد که سمی است وقتی که به پروسیک اسید تبدیل میشود باعث مسمومیت دام میشود. برای کم شدن خطر مسمومیت دام نبایستی از علوفه تازه استفاده کرد وقتی ارتفاع ساقه سورگوم از ۵۰ سانتی متر به طرف ۱۰۰ سانتی متر حرکت میکند میزان این ماده سمی کاهش پیدا می کند، همچنین در سیلو نیز از بین میرود (Dahlberg, 2000).

۱-۲-۳- توصیف گیاه شناسی سورگوم

سورگوم گیاهی علفی و معمولا یک ساله است؛ اما انواعی از آن نیز وجود دارند که میتوانند از طریق تولید پنجههای تازه و ریزوم از بخشهای قدیمی گیاه سال ها باقی بمانند (House, 1985). طول دوره زندگی در انواع مختلف آن بین ۴۵ تا ۱۸۰ روز است و ارتفاع آن از ۶۰ تا ۴۶۰ سانتی متر متغیر است. غالباً در مزارع، تولید یک ساقه منفرد منتهی شونده، میکند؛ اما ظرفیت بسیار متنوعی در پنجه زنی بسته به واریته و جمعیت از خودشان نشان میدهند (Doggett, 1988) این محصول انواع مختلفی دارد و از نقطه نظر مصرف به چهار گروه شیرین ،دانهای ،علوفهای و جارویی تقسیم بندی میشود(Martin, 1986).

۱-۲-۴- انواع سورگوم :

سورگوم ها بر حسب نوع مصرف به ۵ دسته تقسیم می شوند. ۱ – سورگوم دانه ای^[۳]: از دانه های آن به عنوان غذای انسان، دام و طیور استفاده می شود. ۲ – سورگوم علوفه ای^[۴]: که به نام سورگو^[۵] معروف است. دارای ساقه های بلند آبدار و شیرین است. سودان گراس از ارقام سورگوم علوفه ای است که گیاه یک ساله با ساقه های باریک و قدرت پنجه زنی بالا است. ۳ - سورگوم شیرین یا قندی^[۶]: ساقه های بلند این گیاه حاوی مواد قندی است. از شیرابه ساقه قند مایع تولید میشود. عملکرد آن بیشتر از سورگوم دانهای است لذا برای تولید علوفه سبز و سیلویی کشت می شود. ۴ - سورگوم جارویی^[۷]: به دلیل انشعابات زیاد و طویل و خوشه برجسته به عنوان جاروب استفاده می شود. ۵ - سورگوم مومی^[۸] : اندوسپرم این گیاه داری موم است که برای ساختن چسب به کار می رود (المدرس ، ۱۳۸۷).

۱-۲-۵- سورگوم شیرین

سورگوم زراعی با نام علمی (Sorghum bicolor L. Moench) گیاهی است از خانواده غلات، که از تنوع ژنتیکی گسترده‏ای برخوردار بوده است. مرکز اولیه این گیاه سودان بوده و با توجه به شواهد باستان شناسی همزمان با اهلی کردن سایر غلات (سه هزار سال قبل از میلاد مسیح)، اهلی شده است. در خاورمیانه نیز بعد از کشور یمن، بیشترین توده بومی از ایران به تعداد ۴۲۱ توده جمعآوری شده است. علاوه بر سایر مصارف معمول، اولین بار ایرانیان باستان شیره این گیاه (S.saccharatum) را به منظور تهیه شکر مورد استفاده قرار دادند (Dahlberg, 2000).
سورگوم شیرین کربوهیدرات‏های غیر‏ساختمانی نظیر گلوکز، فروکتوز، ساکارز و نشاسته را در سلولهای پارانشیمی ساقه خود ذخیره می‏کند (Lingle, 1987). نشاسته عمدتاٌ از آمیلوز ساخته شده است. رنگ نشاسته در ارتباط با پیگمانت‏های سورگوم متفاوت است. اندوسپرم‏های شناخته شده در سورگوم شامل واکسی، فلوری، کرنئوس، شوگاریهای‏لیزین، بسماتی و وانی می‏باشند (Anglani, 1998).
قند‏های اصلی موجود در دانه سورگوم، فروکتوز، گلوکز، رافینوز، سوکروز و مالتوز است. که همه قندها به جز فروکتوز و گلوکز، غلظتی کم‏تر از یک درصد دارند. نشاسته کربوهیدرات اصلی در پانیکول و ساکارز کربوهیدرات اصلی در ساقه است. مقدار تجمع ساکارز بسته به نوع کولتیوار فرق می‏کند و مرتبط با آنزیم‏های تخریب کننده ساکارز می‏باشد (Tarpley et al., 1994). محتویات کربوهیدرات‏های غیرساختاری سورگوم تحت تأثیر دما، زمان، کشت، فاصله گیاهان از هم و حاصلخیزی خاک تغییر می‏کند. میزان تجمع فروکتوز و گلوکز با نوسانات روزمره خیلی کم تغییر می‏کند. درحالی که میزان تجمع ساکارز به طور وسیعی به تغییرات دما وابسته است. قسمت فوقانی گیاه بیشترین مقدار ساکارز و نشاسته را دارد در حالی‏که بخش پائین ساقه واجد بیشترین مقدار گلوکز است. همچنین تجمع قند در مراحل مختلف رشد متفاوت می‏باشد(Mcbee and Miller, 1982).

۱-۲-۶- موارد مصرف سورگوم

صرف دانه سورگوم به موازات مصارف ذرت و جو است، از آن به عنوان غذای انسان و تهیه خوراک برای دام و طیور و همچنین در صنایع نشاسته و الکل سازی استفاده می‌شود. سورگوم شیرین برای تولید الکل گزینه مناسبی است و به عنوان یک فرآورده استراتژیک محسوب می‏شود (FAO, 2002). ترکیبات شیمیایی دانه سورگوم بسته به ارقام مختلف، متفاوت است. میزان پروتئین آنها از ۸ تا ۱۶ درصد تغییر می‌کند و ارقام تجارتی دارای ۱۰ تا ۱۳ درصد پروتئین میباشند، مقادیر لیزین، میتونین، فیبر خام، خاکستر و فسفر سورگوم به طور متوسط مشابه ذرت است (Taylor and Dower, 2000).
زمانی که دانه سورگوم می‌رسد و آماده برداشت می‌شود ساقه و برگ این گیاه هنوز سبز و آبدار است که با توجه به کمبود علوفه در ایران از آنها می‌توان به عنوان علوفه استفاده کرد. البته در کشورهای پیشرفته این بقایا را با ماشین آلات خرد کرده و به خاک بر می‌گردانند که ضمن افزایش کیفیت خاک از فرسایش بادی و آبی نیز جلوگیری به عمل می‌آورند (Asis et al., 1984).
سورگوم علوفه‌ای چنانچه از نام آن بر می‌آید برای مصرف علوفه به صورت سیلو، چرای مستقیم و یا برداشت به صورت علوفه تر و یا خشک برای مصرف در خارج مزرعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. واریته‌های با ظرفیت تولید بالا در شرایط آب و هوایی مناسب در ایران در ۳-۲ چین ۱۰۰ تا ۱۵۰ تن در هکتار علوفه تر تولید می‌کنند که ۲۵-۲۰ درصد آن ماده خشک است. میزان پروتئین سورگوم علوفه‌ای بسته به ارقام مختلف متفاوت است و از ۹ تا ۱۸ درصد تغییر می‌کند. سورگوم علفی دارای ساقه‌های نازک است که جز سیلو کردن سایر موارد مصرف سورگوم علوفه‌ای را داراست (Almodares et al., 2007).
واریته‌های سورگوم شیرین که مقادیر زیادی از قند را در عصاره خود دارا هستند برای تولید شربت سورگوم یا ملاس مورد استفاده قرار می‌گیرند (Gerike and Neely, 1985; Morris and Joe, 2001).
شربت از ساقه‌هایی که قبلاً برگ‏های آن جدا شده استخراج می‏شود و برای این کار عموماً از غلتک استفاده می‏شود و بعد از آن تصفیه معمولاً با حرارت انجام می‏شود.
خصوصیات ارقامی از سورگوم شیرین که برای تولید شکر استفاده می‏شود از آن‏هایی که برای تولید شربت با الکل استفاده می‏شود متفاوت است. مثلاً سورگوم شیرین باید میزان زیادی ساکارز و سطح پائینی از نشاسته و آکونیتیک اسید داشته باشد (Asis et al., 1984).
تفاوت اصلی بین سورگوم شیرین و چغندرقند و نیشکر در این است که در تصفیه قند سورگوم شیرین به طور قابل ملاحظه‌ای به کاهش سطح نشاسته و آکونیتیک اسید نیاز است که این دو ماده از کریستاله شدن قند جلوگیری می‌کنند (Bitzer, 1998).

۱-۲-۷- اهمیت اقتصادی سورگوم

اهمیت اقتصادی سورگوم به لحاظ تغذیه انسان و حیوانات، تهیه الکل و تهیه علوفه سبز و سیلو می باشد. سورگوم غنی از تانن، دارای آنتی اکسیدان بالاتری از گندم، برنج و چاودار است که ترکیبات فنلی چندانی ندارند. با بهره گرفتن از سورگوم می توان محصولات با کیفیتی مانند آرد تصفیه شده نیز تهیه کرد (Scheffert and Gourley, 1982). سبوس سورگوم نه تنها حاوی فیبر است که دارای خواص دارویی است. چون انواع ترکیبات شیمیایی گیاهی را به بدن ما می رساند (Genge, 1989).
در ساقه اکثرسورگوم ها مقداری قند وجود دارد و میزان قند در ساقه سورگوم شیرین بیشتر از سایر سورگومها است این موضوع از سالیان دراز به اثبات رسیده‌است اما به صورت کریستال در آوردن قند آن، هنوز مشکلات زیادی دارد که محققان درباره آن تحقیق می‌کنند. اما از شیره آن می‌توان به صورت شربت در کمپوت سازی، نوشابه سازی، داروسازی و سایر صنایع استفاده کرد. مزیت این شربت در کمپوت سازی در این است که چون به راحتی کریستالیزه نمی‌شود بنابراین شکرک نمی‌زند. کشت و کار سورگوم شیرین در مقایسه با نیشکر و چغندر قند خیلی راحت و کم هزینه میباشد (Belletti, 1987).
کربوهیدرات‌های سورگوم شیرین را می‌توان استخراج کرده و الکل تولید نمود. همچنین می‌توان قسمت‏های همی سلولز و سلولزی باگاس را هیدرولیز کرده، الکل تولید نمود و بقایای آن را که قابل تبدیل به الکل نیست برای تولید انرژی سوزاند براساس تحقیقات انجام شده، باگاس سورگوم به کندی تجزیه شده و بنابراین آن را می‌توان برای مدت طولانی نگهداری کرد. اگرچه استخراج شکر برای مدت ۳ تا ۴ ماه (۱۰۰روز) است، باگاس را می‌توان انبار نموده و در طول سال از آن استفاده نمود. پس از برداشت سورگوم شیرین باید سریعاً مراحل استخراج شربت را شروع نمود. شربت خام استخراجی یا به الکل یا به شکر تبدیل می‏شود. باگاس ذخیره شده برای تبدیل به الکل یا برای تولید بخار و انرژی سوزانده می‏شود (Almodars et al., 2006; Almodars et al., 2007).
وجود مصارف مختلف سورگوم و امکان کشت این گیاه در زمین های فقیر و نیاز آبی کم آن باعث شده که در اکثر نقاط جهان کشاورزان مبادرت به کشت سورگوم نمایند. به دلیل قرار گرفتن این گیاه در گروه گیاهان چهار کربنه از پتانسیل فتوسنتزی بالایی برخوردار بوده و راندمان مصرف آب و نیتروژن آن بالا می باشد. در گذشته عموما سورگوم در مناطقی کشت می شد که برای کشت ذرت مساعد نبود، لیکن امروزه با پیدایش سورگوم هیبرید، این گیاه حتی در شرایط مساعد و فاریاب با ذرت رقابت میکند سورگوم با تنوع بسیار وسیع و خصوصیات جالب توجهی که در رابطه با تحمل گرما وخشکی دارد، تقریبا در مناطقی از کره خاکی که بین ۴۰ درجه شمالی و جنوبی واقع شده اند، کشت می گردد (Man et al., 1983; House 1985).

۱-۲-۸- فیزیولوژی سورگوم

رشد سورگوم در درجه حرارت کمتر از ۱۶ درجه سانتی‏گراد به طور محسوسی کاهش می‌یابد و درجه حرارت‏های بالاتر از ۳۵ درجه سانتی‏گراد، میزان محصول دانه آن را کم می‌کند. این گیاه جزء گیاهان روز کوتاه است و برای گل‏دهی بایستی در طی دوران رویش، طول روز کمتر از ۱۴ ساعت داشته باشند. زمان سرزدن (خروج نوک خوشه از غلاف) به وسیله دما و فتوپریود تحت تأثیر قرار می‌گیرد. حساسیت واریته‌های مختلف سورگوم به دما و فتوپریود متفاوت است (Delprit et al., 2000).
سورگوم شرایطی چون دمای بالا وخشکی را به راحتی تحمل نموده و به این شرایط مقاوم می‌باشد. سورگوم با سیستم ریشه‌ای گسترده‌ای که دارد به حجم وسیعی از خاک نفوذ کرده و رطوبت را به دست می‌آورد. این عمل حتی در شرایط بارندگی کم انجام می‌پذیرد. سورگوم در مقایسه با محصولات زراعی دیگر به آب کمتری برای رشد نیاز دارد و داده‌های مربوطه نشان می‏دهد که به ازای هرکیلوگرم ماده خشک تجمع‌یافته در حدود ۳۳۲ لیتر به آب نیاز دارد (House, 1985). نیاز آبی سورگوم در زمان رشد و گل‏دهی افزایش یافته و بعد از آن کاهش می‌یابد، با وجود این مطالعات مقدماتی نشان داده است که عملکرد بالای سورگوم هنگامی حاصل می‏شود که هیچ استرس رطوبتی وجود نداشته باشد (FAO, 2002). میزان آب مورد نیاز گیاه تحت تأثیر دما، رطوبت، سرعت باد و طول دوره زندگی گیاه متفاوت می‌باشد (Hofman and Ncill, 1984). میزان رطوبت خاک باید به هنگام گل‏دهی و تشکیل دانه کافی باشد و در این هنگام تعداد دفعات آبیاری به شرایط آب و هوایی بستگی دارد. سورگوم به خوبی در انواع خاک‌ها رشد می کند، منتهی در خاک‌های عمیق لومی‌شنی راندمان بهتری از خود نشان می‏دهد. درخاک‌های سنگین نیز چنانچه آبیاری مرتب انجام گیرد عملکرد بالاتری خواهد داشت. عواملی چون حاصل‏خیزی خاک، میزان آبیاری، دمای مناسب از مهم‏ترین عوامل موثر در رشد مناسب سورگوم می‌باشند. این گیاه می‏تواند خاک‌های قلیایی و شور را نیز تحمل نماید.
از جمله دلایل مقاومت بیشتر سورگوم در مقایسه با ذرت نسبت به خشکی عبارت است از:

• نیاز آبی سورگوم تقریباً با ذرت مشابه است ولی سورگوم در مقایسه با ذرت فقط نیمی از سطح برگ‏هایش در معرض تبخیر قرار دارند و این امر باعث کاهش میزان تعرق در سورگوم می‏شود و علاوه برآن، برگ‏ها و ساقه‌های سورگوم با ماده مومی پوشیده شده که میزان اتلاف آب را کاهش می‏دهد (Delprit et al., 2000).

• در ساختمان ریشه سورگوم تعداد ریشه‌های ثانویه در واحد ریشه اولیه نسبت به ساختمان ریشه در ذرت دو برابر است، با توجه به این‏که ریشه‌های اولیه در هر دو یکسان است، در نتیجه به سورگوم اجازه می‏دهد که در جذب آب کارآمدتر از ذرت باشد (Delprit et al., 2000).

• وجود اسید آمینه پرولین در سورگوم که باعث مقاومت این گیاه نسبت به خشکی شده است.

• سورگوم برخلاف ذرت توانایی دارد که در دوره‌های خشکی شدید عملاً غیرفعال شود و با فراهم‌شدن شرایط مطلوب، بدون هیچ‌گونه آسیبی دوباره شروع به رشد کند. درنتیجه سورگوم بیشتر از ذرت قادر به تحمل حرارت بالا است.

۱-۲-۹- زمان کاشت

به‏ علت این‏که رطوبت، نور و حرارت نقش مؤثری در تولید دارند و با عامل زمان تغییر می‌کنند پس برای دستیابی به محصول بیشتر، باید رابطه مستقیم بین زمان کاشت و میزان محصول در نظر گرفته شود. اگر بذر در زمان مناسب کاشته شود مدت زمان جوانه‌زدن کوتاه و گیاهچه‌ها سریع‌تر رشد می‌کنند. لذا نشاء جوان سورگوم قبل از این‏که آفات و امراض به آن حمله کنند، سریع رشد کرده و مانع از غالب شدن علف‌های هرز و امراض مختلف به آن می‏شود. در غیر این صورت مدت زمان جوانه‌ زدن و رشد نشاء طولانی گردیده و سبب رشد سریع علف‌های هرز و شیوع امراض شده که این عوامل مانع رشد نشاء سورگوم می‌شوند (Omer, 1988). تأخیر در زمان کاشت باعث افزایش غلظت مواد ازتی و کاهش شکر شده است. در بررسی اثر تاریخهای مختلف کشت‌ بر روی گل‏دهی چهار واریته سورگوم شیرین به نام‌های Br500, Br501, Br502, Br503 بین اواخر آبان تا اواخر بهمن متوجه شدند که بالاترین عملکرد ساقه و محتوی شکر در تاریخهای کاشت قبل از آذرماه گزارش شده است (Sastry, 1986).

۱-۲- ۱۰- زمان نگهداری ساقه پس از برداشت

تجزیه ساکارز در فاصله زمانی بین برداشت تا خرد کردن ساقه و استخراج عصاره مسئله مهمی می‌باشد و توجه به آن نکته مهمی است. ساکارز ساقه پس از ۴۸ ساعت تقریباً به نصف تقلیل می‌یابد، به همین نسبت مقدار منوساکارید آن افزایش می‌یابد. کم شدن ساکارز به علت تنفس سلولی و فعالیت آنزیم اینورتاز اسیدی است (Eiland and Claton, 1984) البته تجزیه ساکارز در نیشکر هم انجام می‏شود اما خیس نگاه داشتن ساقه‌ها به مقدار زیادی از تجزیه ساکارز سورگوم جلوگیری می‌کند. زمان برداشت روی کیفیت، درصد کربوهیدرات‌ و ساکارز ساقه اثر می‌کند. در ماه‌های تیر و مرداد، درصد خلوص شربت ۵۰ تا ۶۰ درصد می‌باشد و در ماه‌های مهر و آبان درصد خلوص شربت به علت اختلاف بیشتر در دمای شب و روز و بالا بودن فتوسنتز در روز و پایین بودن تنفس در شب به ۷۵ تا ۸۵ درصد می‌رسد (Belletti, 1987).

۱-۲-۱۱- میزان قند در اندام‌های مختلف سورگوم شیرین درمراحل مختلف رشد

سورگوم شیرین یک گیاه چهارکربنه می‌باشد (Wurtel, 1986)، که مواد قندی از جمله گلوکز، فروکتوز، ساکارز و نشاسته در سلول‌های پارانشیمی ساقه آن ذخیره می‏شود (Belletti, 1987). مطالعات بوستو(Bosseto and Arfioli, 1986) در سال ۱۹۸۶ و لوتار(Lothar, 1994) در سال ۱۹۹۴ بر روی سورگوم شیرین نشان داد که میزان قند در ریشه، ساقه و برگ این گیاه یکسان نمی‌باشد. میزان قندکل در ساقه تا ۴۰ درصد وزن خشک آن و در ریشه تا ۲۰ درصد وزن خشک آن می‌باشد. علاوه براین، بوستو نشان داد که میزان ساکارز نسبت به گلوکز و فروکتوز در مراحل پس از گل‏دهی بیشتر است. لینگل(Lingle, 1987) در ۱۹۸۷، طی مطالعات خود اعلام داشت که تا قبل از مرحله گل‏دهی میزان آنزیم اینورتاز اسیدی در سورگوم شیرین بالا بوده و منجر به افزایش طول میان‏گره‌ها و درنتیجه باعث طویل شدن ساقه و کم شدن میزان ساکارز در این مراحل می‌گردد. همزمان با کاهش غلظت آنزیم اینورتاز اسیدی در مراحل پس از گل‏دهی رشد طولی ساقه متوقف شده و برغلظت آنزیم اینورتاز خنثی افزوده می‏شود و این تغییرات منجر به ساختن ساکارز و افزایش غلظت ساکارز ساقه می‌گردد. بوستو وهمکاران(Bosseto and Arfioli, 1986) در ۱۹۸۶، توانستند با افزودن ماده شیمیایی مانع رشد جوانه انتهایی شده که درنتیجه رشد طولی ساقه متوقف گردیده و میزان تجمع ساکارز در ساقه افزایش یافت. در تمام مراحل رشد سورگوم شیرین غلظت گلوکز از فروکتوز بیشتر می‌باشد. گلوکز بیشتر در بخش پایین ساقه و ساکارز در بخش بالایی ساقه تجمع می کند (Mathan, 1989).
طی سال‏های ۱۹۸۶-۱۹۸۵، از ۳۲ رقم مختلف سورگوم ۹۰ تن در هکتار محصول تر بدست آمد (El.Bassam and Ruhl, 1987). بالاترین مقدار قند (وزن تر) ۲/۹ درصد در سال ۱۹۸۵ و ۱/۱۱ درصد در سال ۱۹۸۶ بوده است (El.Bassam and Ruhl, 1987). مالینووسکی و اسمیلوبنکو(Malinovskii and Smilobenko, 1988) در سال ۱۹۸۸، ۱۲۵ رقم از سورگوم شیرین را به منظور بررسی کیفیت قند مورد مطالعه قرارداد. ۷ رقم دارای ساکارز بیش از ۲۰درصد در ساقه بودند درحالی که ۲۱ رقم دیگر دارای ۲۰-۱/۱۵ درصد ساکارز بودند. ولی هردو گروه دارای ۴/۲۳ درصد قند کل می‌باشند که ۲/۲ درصد آن مونوساکارید بود، در بعضی ارقام مقدار بالای قند با سایر ویژگی‌های مفید از جمله مقاومت به انبارکردن، محصول زیاد و مقاومت به شته همراه است. در بین ارقام، نسبت دی ساکاریدها به مونوساکارید‌ها متفاوت است ولی در داخل تکرارهای یک رقم اختلافی وجود ندارد و این مسئله می‏تواند به عنوان معیاری برای شناسایی ارقام مورد توجه قرارگیرد. مطالعات انجام شده در برزیل (Zanini, 1990) نشان داده است که درصد شربت استخراج شده در هنگام رسیدن گیاه افزایش و مقدار قند احیا کاهش می‌یابد. مقدار قند کل، بخصوص ساکارز، همچنین خلوص شربت، وزن ۱۰۰۰ دانه،۳۳ روز پس ازگل‏دهی افزایش می‌یابد.
سابرامانین و همکاران (Subramanian et al., 1987) در سال ۱۹۸۷ نشان دادند مقدار کل قند در ساقه خشک شده گیاه سورگوم بین ۱۷ تا ۴۰ درصد می‌باشد. درسال ۱۹۸۸ فراریس در استرالیا متوجه شد که رقمWary دارای ۲۷ تن در هکتار وزن خشک و یازده تن شکر در هکتار است(Ferraris, 1988).
ویتور و همکاران (Vietor et al., 1990) در سال ۱۹۹۰ طی مطالعات خود نشان دادند که مقدار قند در مراحل قبل از گل‏دهی و پس از گل‏دهی سورگوم شیرین متفاوت بوده و مقدار آن در مرحله قبل از به غلاف رفتن و به غلاف رفتن در پایین‌ترین حد و برابر ۳/۱۸ درصد وزن خشک است. بیشترین مقدار قند از مرحله گل‏دهی به بعد است. از آنجا که اکثر آزمایشات انجام شده بر روی کربوهیدرات‌های ساقه سورگوم شیرین بعد از گل‏دهی بوده، لذا محققین رابطه تنگاتنگی بین مرحله رسیدن فیزیولوژیکی و مقدار قند قائل می باشند. به دلایل اقتصادی برداشت ساقه‌ها همزمان با برداشت دانه‌ها انجام شده تا علاوه برقند ساقه، دانه‌ها هم مورد استفاده قرارگیرند. لذا مرحله رسیدن فیزیولوژیکی بیشتر از سایر مراحل برای بهره‌برداری مورد نظراست (Bosseto and Arfioli, 1986).

۸

سبک رهبری

۹۳۱/۰

۲۶

تعهد سازمانی

۸۲۷/۰

۲۰

کل سوالات

۸۸۴/۰

۴۶

۳-۸) روش تجزیه و تحلیل داده ­ها
در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از تکنیک­های آمار توصیفی و آمار استنباطی استفاده میشود. سئوالات مطرح شده در پرسشنامه براساس مقیاس پنج درجه­ای لیکرت (خیلی زیاد – زیاد - تا اندازه‌ای – کم - خیلی کم) تنظیم­ شده است. سعی شده است تا با بهره گرفتن از آمار توصیفی برخی از ویژگی­های نمونه آماری به صورت توصیفی و با جدول و نمودار ارائه گردد. به منظور بررسی این‌که مولفه­ها در سطح مطلوبی هستند یا نه از آزمون T تک نمونه ­ای استفاده شده است. از آزمون T دو جامعه مستقل برای بررسی این فرض که جنسیت بر مولفه‌های تحقیق تاثیر دارد یا نه استفاده شده است. از آزمون ANOVA برای بررسی این فرض که سطح تحصیلات ، سن ، سابقه خدمت و پست سازمانی بر مولفه‌ها تاثیر دارند یا نه، استفاده شده است. از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف برای نرمال و غیر نرمال بودن داده‌ها استفاده و در ادامه نیز برای بررسی فرضیات از ضریب همبستگی پیرسون و اسپیرمن استفاده شده است.

۳-۸-۱) آمار توصیفی
آمار توصیفی، به یک مجموعه از مفاهیم و روش‌های بکارگرفته شده جهت سازمان دادن، خلاصه‌کردن، تهیه‌ی جدول، رسم نمودار، و توصیف داده‌های جمع‌ آوری شده گفته می‌شود. بطورکلی، آمار توصیفی چکیده و تصویری از داده‌های مورد مشاهده را با کمک ارقام استاندارد و نمودار‌ها ارائه می‌دهد(خاکی، ۱۳۷۹، ۲۸۵). دراین تحقیق برای نشان دادن وضعیت متغیرهای جمعیت شناختی و تبیین وضعیت مؤلفه ها براساس متغیرهای جمعیت شناختی از میانگین، انحراف معیار، فراوانی، بیشینه و کمینه داده ­ها استفاده شده است.
۳-۸-۲) آمار استنباطی
در آمار استنباطی همواره محقق با جریان نمونه‌گیری و انتخاب یک گروه کوچک موسوم به نمونه از یک گروه بزرگتر موسوم به جامعه‌ی آماری یا جمعیت اصلی سروکار دارد، و پژوهشگر بوسیله‌ی داده‌ها و اطلاعات حاصله از نمونه به برآورد و پیش بینی ویژگی‌های جمعیت مورد مطالعه می‌پردازد(خاکی،۱۳۷۹، ۲۹۹).
۳-۹) آزمون‌های آماراستنباطی مورد استفاده
آزمونهای آمار استنباطی جهت بررسی وضعیت هریک از مؤلفه­ های تحقیق می­باشد که در این تحقیق بررسی وضعیت مؤلفه‌های سبک‌های رهبری و تعهد سازمانی کارکنان را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
۳-۹-۱)آزمون کولموگوروف -اسمیرنوف^[۸۶]
یک روش ناپارامتری ساده برای تعیین همگونی اطلاعات تجربی با توزیع­های آماری منتخب است و آن را با KS نشان می‌دهند. در آزمون KS فرض صفری که آزمون خواهیم کرد، توزیع مشاهدات و توزیع مشخصی است که با حدس و قرائن مختلف فکر کرده‌ایم توزیع مشاهدات با آن توزیع مشخص همخوانی دارد. آماره آزمون KS را با D_n نشان می‌دهند. آزمون KS مبتنی بر جدول خاصی است که در کتابهای آمار آورده میشود. اگر آماره آزمون از مقدارجدول کوچک تر باشد فرض صفر پذیرفته می‌شود.
Dn= Maximum │Fe – Fo│
که در آن F_e و F_o به ترتیب فراوانی نظری نسبی تجمعی و فراوانی مشاهده شده نسبی تجمعی است(آذر و مؤمنی، ۱۳۸۷، ۳۱۰). در این تحقیق از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای تعیین این‌که داده ­ها نرمال هستند یا نه استفاده خواهیم کرد. این آزمون به این دلیل است که نوع ضریب همبستگی که برای داده‌ها استفاده می‌شود مشخص شود، یعنی قبل از استفاده از ضریب همبستگی مشخص کنیم که داده نرمال هستند یا نه و بعد در ادامه از ضریب همبستگی متناسب استفاده کنیم. اگر داده‌ها نرمال بودند از ضریب همبستگی پیرسون که مربوط به آمار پارامتریک است استفاده می‌شود و اگرداده‌ها غیر نرمال بودند از آزمون همبستگی اسپیرمن که مربوط به آمار ناپارامتریک است استفاده می‌شود.
تحلیل همبستگی
در بسیاری از موارد کاربردی، به ویژه در علوم اجتماعی آنچه مورد نظر محقق است، فقط اندازه ­گیری همبستگی بین دو متغیر است. تکنیک همبستگی در رابطه با تعیین میزان وابستگی است(نادری و سیف ذاتی، ۱۳۷۶، ۵۰). همبستگی معیاری است که برای تعیین میزان ارتباط دو متغیر مورد استفاده قرار میگیرد. در این تحقیق جهت بررسی این‌که سبک رهبری لیکرت با تعهد سازمانی کارکنان ارتباط دارد یا نه از آزمون همبستگی استفاده می­ شود.
۳-۹-۲) ضریب همبستگی پیرسون(rxy)
همبستگی پارامتریک شامل ضریب همبستگی پیرسون می­باشد که آن را با علامت r و یا ρ نشان می‌دهند. ضریب همبستگی پیرسون که به عنوان ضریب همبستگی گشتاوری پیرسون نیز نامیده می‌شود، برای محاسبه درجه و میزان ارتباط خطی بین دو متغیر در سطح فاصله­ای و نسبی به کار می­رود. دو متغیر x و y را با انحراف معیارهای σx و σy در نظر می­گیریم ضریب همبستگی این دو را با ρ نشان داده و به صورت رابطه ۳-۲ تعریف می‌کنیم( حبیب پور و صفری، ۱۳۸۸، ۴۵۴).
رابطه (۳-۲)

در این تحقیق برای بررسی میزان ارتباط دو متغیر سبک رهبری لیکرت و تعهد سازمانی کارکنان که داده‌های آن‌ ها نرمال است، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده می­ شود.
۳-۹-۳) ضریب همبستگی اسپیرمن
از این آزمون برای داده‌های غیر نرمال استفاده می‌شود و این آزمون همبستگی مربوط به آمار ناپارامتریک می‌باشد. اندازه‌ی همبستگی بین متغیر‌ها ضریب همبستگی نامیده می‌شود که معمولاً از (۱+) تا (۱-) تغییر می‌کند. ضریب همبستگی (۱+) را همبستگی مثبت کامل و ضریب همبستگی( ۱-) را همبستگی منفی کامل می‌نامند؛ و ضریب همبستگی صفر نشانگر آن است که بین دو متغیر هیچ نوع همبستگی وجود ندارد. این ضریب همبستگی که برای داده‌های رتبه‌ای به کار می‌رود، معادل ضریب همبستگی پیرسون در متغیر‌های کمی است. در این تحقیق از ضریب همبستگی اسپیرمن برای شناسایی نوع و میزان رابطه‌ی موجود بین سبک‌های رهبری لیکرت و تعهد سازمانی کارکنان که داده‌های آنها غیر نرمال است، استفاده شده است. ضریب همبستگی اسپیرمن (ρ) به صورت زیر محاسبه می‌شود:
رابطه (۳-۳):
که در آن Ri و Si رتبه‌های متناظر مقادیر داده‌ها و n تعداد مشاهدات است. این ضریب همبستگی که برای داده‌های رتبه‌ای به کار می‌رود، معادل ضریب همبستگی پیرسون در متغیر‌های کمی است.
۳-۹-۴) آزمون فریدمن
از آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن الویت­بندی (رتبه ­بندی) تعدادی از متغیرها استفاده می­ شود (مومنی و قیومی،۱۳۸۹،۱۰۷).
۳-۹-۵) آزمون میانگین یک جامعه آماری
در این آزمون، فرضیه مطرح شده در مورد میانگین جامعه در سطح خطای مورد بررسی قرار می­گیرد. این آزمون برای متغیرهای کمی به کار می­رود و در مواردی برای تشخیص تأثیر یا عدم تأثیر یک متغیر یا متغیرها در وضعیت مورد بررسی استفاده می­ شود(مومنی و قیومی،۱۳۸۹،۶۸). در این تحقیق جهت بررسی سطح مطلوبیت مولفه­ها از آزمون میانگین یک جامعه آماری استفاده می­ شود.
۳-۹-۶) آزمون T دو جامعه مستقل
با بهره گرفتن از آزمون T دو جامعه مستقل می­توان میانگین دو گروه از پاسخگویان را با یکدیگر مقایسه کرد. از این آزمون برای محاسبه فاصله اطمینان و یا آزمون فرضیه تفاوت میانگین دو جمعیت استفاده می‏شود. به عبارتی، در این آزمون، میانگین به دست آمده از نمونه‌های تصادفی مورد قضاوت قرار می‏گیرند. بدین معنی که از دو جامعه مختلف، نمونه‌هایی اعم از این که تعداد نمونه مساوی یا غیر مساوی باشند، به طور تصادفی انتخاب کرده و میانگین‌های آن دو جامعه را با هم مقایسه می‌کنیم (حبیب پور و صفری، ۱۳۸۸، ۵۴۶). در این تحقیق جهت بررسی اختلاف میانگین بین مردان و زنان از این آزمون استفاده می­ شود.
۳-۹-۷) آزمون Fیا آنوا(ANOVA)

از نظر شهر سازی کاربری معابر وشبکه های ارتباطی مهمترین و حساس ترین فضاهای عمومی یک شهر را تشکیل می دهد .زیرا علاوه بر این که درصد زیادی از اراضی شهر ها به این فضاها اختصاص یافته است،راه ها مهمترین عنصر شکل دهنده ی شهر و محل اتصال و ارتباط فضاها و کاربری های شهر به یکدیگر به شمار می روند.این شبکه ها نماد توسعه ی فرهنگ شهری و نهایتا مهمترین ابزار طراحی شهری است (رضویان،۱۳۸۱).
شلوغی معابر و ازدحام اتومبیل ،سبب افزایش زمان دسترسی افراد به مکان های مورد نظر شده و از جمله موارد تهدید کننده ی آسایش شهروندان محسوب می شود .دربررسی به عمل آمده ازعرض معابر و وضعیت ترافیک وبرآورد آزمون باانحراف استاندارد۱٫۴۷۲ ومیانگین ۲٫۳۹وضعیت ترافیک در معابر شهر ساری مطلوب ارزیابی نشده است .
۴-۳-۱-۳ -۳- دسترسی به پارکینگ
پارکینگ ،یکی از کاربری های مهم شهری است که در مرکز خرید،مجتمع ها و مناطق مسکونی،مراکز صنعتی،
فرودگاه ها،مراکز اجتماعی و استادیوم های ورزشی مسئله ی دسترسی به آن به طور گسترده مطرح است و با افزایش ابعاد شهر نمایان تر نیز می گردد(مهندسین مشاور آمودراه،۱۳۷۶).در تحقیق حاضر ،وضعیت شهر از لحاظ دسترسی به پارکینگ در مناطق تجاری مورد بررسی قرار گرفته است .که در این مورد انحراف استاندارد ۱٫۱۴۱ومیانگین ۲٫۲۸ نشان دهنده ی کاهش کیفیت دسترسی به پارکینگ و در نتیجه پارک خودرو درگوشه ی معابر وپارک های دوبل و درنتیجه افزایش ترافیک در ساعات اوج آن می شود .
۴-۳-۱-۳-۴-دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی
دسترسی و ارتباط از پیش شرط های اساسی زندگی شهری به شمار می روند. سهولت دسترسی شهروندان به فعالیتها و خدمات مختلف شهری، یکی از شاخصهای مهم کیفیت محیط زندگی می باشد. بطور کلی دسترسی از طریق سفر با شیوه های پیاده روی، دوچرخه سواری، وسایل نقلیه عمومی و شخصی صورت می گیرد. اهمیت توجه به شیوه سفر، از آن جهت است که شیوه های مختلف، هزینه های اقتصادی، اجتماعی- روانی و زیست محیطی متفاوتی را با توجه به سوخت مصرفی، به دنبال دارند. با توجه به اینکه موضوع اصلی برنامه ریزی شهری، ساماندهی کالبدی شهر براساس عدالت اجتماعی، کارایی و کیفیت محیطی است، بنابراین مکان گزینی مناسب فعالیتها، به منظور دسترسی راحت شهروندان (با حداقل هزینه های زمانی، اقتصادی، اجتماعی- روانی) به خدمات شهری، اهمیت ویژه ای می یابد. انحراف استاندارد۱٫۲۳۳ ومیانگین ۳٫۲۰ وسطح معنا داری ۰٫۰۰۱ و>0.05میزان رضایتمندی شهروندان را از خدمات حمل و نقل عمومی را مطلوب ارزیابی می کند.

۴-۳-۱-۴-کیفیت محیطی
کیفیت محیطی برآیند بخش های ترکیبی و به هم پیوسته در یک ناحیه ی مورد نظر است که بیش از هر بخشی،
به ادراک محیطی مطرح استVan Kamp et al, 2003 ) ) .
درواقع کیفیت محیطی می تواند به عنوان بخش اساسی از مفهوم وسیع کیفیت زندگی تلقّی شود و مفاهیم بنیادینی چون سلامت و امنیت را در ترکیب با جنبه هایی چون جذّابیت در برگیرد(RIVM, 2002).براساس برآورد آزمون ،وضعیت شاخص های کیفیت محیطی درنمونه ی موردمطالعه بامیانگین ۲٫۸۱ وانحراف استاندارد ۰٫۳۸۵ وسطح معنی داری صفر، مطلوب ارزیابی نشده است .درذیل به برخی ازمهمترین شاخص های آن می پردازیم.
۴-۳-۱-۴-۱-آلودگی صوتی
یکی از پدیده های ناشی از توسعه شهرها، آلودگی صوتی می باشد.چنین عاملی، انسان و حیوان را مستقیماً از بین نمی برد،بلکه باعث ضعف دستگاه شنوایی، ناشنوایی کامل، ناراحتی های عصبی و استر س ها، فشار خون و بالاخره به خطر افتادن سلامتی انسان می گردد)شیعه، ۱۳۷۱ :۲۰۵ ).
” آلودگی هوااز جمله عوامل محیطی است که بر میزان طول عمر، بروز بیماری های قلبی، ارزش اقتصادی ساختمان ها،کاهش انرژی تابشی خورشید به زمین وحتی افزایش یاکاهش درجه حرارت تأثیر می گذارد)شیعه، ۱۳۷۵ :۲۰۳ ). بخش صنایع و حمل ونقل را می توان به عنوان اصلی ترین منبع آلودگی نام برد)نوروزی، ۱۳۷۹: ۲۷ و مقدس،۱۳۹۰ :۴۸).
براساس نتایج آزمون میزان آلودگی درشهر ساری بامیانگین ۳٫۵۹ وانحراف استاندارد ۱٫۲۹۴ نشان می دهدکه میزان آلودگی درشهرساری طی سالهای اخیر افزایش داشته که می توان ناشی از دو عامل افزایش جمعیت و اتومبیل دانست.
۴-۳-۱-۴-۲-کیفیت آب آشامیدنی
از جمله موارد دیگری که در تامین سلامت افراد موثر می باشد کیفیت آب آشامیدنی شهر است .تامین منابع آب قابل اعتماد از جمله مهمترین مسائل شهری است که با رشد وگسترش بهداشت اهمیت روز افزون می یابد.
در حال حاضر تامین بخشی از آب شرب مصرفی مردم ساری از چاه‌های حفر شده در مناطق میان‌بند هولار و تنگه لته تامین می‌شود و بهداشت و کیفیت این حفره‌های آبی به صورت دائم از سوی مراکز بهداشت درمان و آب و فاضلاب شهری مرکز استان کنترل می‌شود.
اگرچه مسوولان آب و فاضلاب استان بر استاندارد بودن آب شرب شهر ساری تاکید دارند،امابه شکل غیر کنترلی از سموم دفع آفات نباتی در بخش کشاورزی استفاده می‌شودکه هنگام آبیاری اراضی باغی و کشاورزی سموم شیمیایی قابل انتقال خواهد بود . براساس نتایج آزمون در شاخص مطروحه باانحراف استاندارد ۱٫۲۵۶ ومیانگین ۳٫۳۳ ونیزسطح معنی داری صفر و>0.05 رضایتمندی شهروندان رااز کیفیت آب می توان دریافت.
۴-۳-۱-۴-۳-وضعیت زیرساخت ها جهت هدایت ودفع آب های سطحی
جدول ها و جوی ها ،آب باران را هدایت و توزیع می کنندبنابراین جهت دفع آبهای سطحی بسیارمناسب می باشند. حداقل شیب عرضی یک جاده ی آسفالت معمولا ۲% است شیب طولی جوی می تواند ۴/۰ درصد باشد (سعید نیا ،۱۳۸۳).همچنین مناسب سازی کف خیابان ها و کوچه ها ،نقش مهمی در دفع آبهای سطحی دارد. براساس برآورد نمونه ها در شهر مورد مطالعه با انحراف استاندارد ۱٫۲۳۹ ومیانگین ۲٫۷۹ سطح معناداری ۰٫۰۰۱ و>0.05 کیفیت هدایت و دفع آبهای سطحی بسیار پایین است .
۴-۳-۱-۴-۴-نحوه جمع آوری و دفع زباله در شهر مورد مطالعه
اماکن دفع زباله بایستی از نظر بهداشتی در نقاط مناسب و دور از اماکن مسکونی و خارج از آن قرار داشته تا محیط زیست و آبهای زیر زمینی را آلوده نکند .فاصله مناسب محل دفع زباله تا شهر،بایستی ۱۵تا۲۵ کیلومتر باشد(شیعه،۱۳۷۵) .
بررسی نتایج آزمون درارتباط باکیفیت جمع آوری زباله ،انحراف استاندارد ۱٫۳۱۷ ومیانگین ۲٫۹۸ سطح معنی داری ۰٫۷۵۷به دست آمده است .این امر خود حاکی از آن است که شهروندان از کیفیت جمع آوری زباله راضی نیستند . زیرا نبودن سطل زباله به اندازه ی کافی و تلنبار کردن زباله ها درساعات اولیه ی روزدر پیاده رو ها و خیابان ها سبب تولید شیرابه و بوی نامطبوع در محله می نماید. درضمن انتقال زباله های ساری(روزانه ۲۲۰ تن) به منطقه ی چهاردانگه ازسال ۱۳۸۶ وبه همراه دفن غیر بهداشتی زباله ها در کنار اراضی زراعی ،محلات مسکونی و مسیر رفت و آمد مردم ،تهدیدی برای سلامتی افراد محسوب شده و نیز چهره ی ناخوش آیندی به وجود آورده است .
۴-۳-۱- ۵ -کیفیت اقتصادی
تامین حداقل نیازهای اقتصادی شهروندان، از مهم‌ترین شاخص‌های مدیریت کیفیت زندگی شهروندان است. ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضای کالاها، هزینه و درآمد و اشتغال شهروندان بسیاری از مشکلات شهروندی را حل و فصل خواهد کرد.
حل مشکلات و بهبود وضعیت اقتصادی نه تنها شاخص اقتصادی کیفیت زندگی شهروندان را به سطح مطلوبی می‌رساند بلکه به طور مستقیم برارتقاء سطح کیفی شاخص‌های دیگری همچون مسکن، فرهنگ، جمعیت و… تاثیر خواهد داشت. درراستای اهداف پژوهش به بررسی موضوعاتی چون میزان درآمد،میزان مالکیت اتومبیل،وسعت منازل مسکونی ونوع مالکیت مسکونی با مقایسه ی یک به یک محلات در فصل بعد به آن می پردازیم.
۴-۳-۱-۶-کیفیت نگرش
۴-۳-۱-۶-۱-آپارتمان و آپارتمان نشینی
آپارتمان و آپارتمان نشینی زاییده رشد جمعیت در نتیجه توسعه شهرنشینی است و به ‌دلیل گران شدن قیمت زمین و برای جلوگیری از توسعه سطحی شهرها و برای پاسخگویی به نیاز جامعه، توسعه عمودی مدنظر قرار گرفته و برای این که حقوق مدنی و روابط اجتماعی ساکنین آن تنظیم و تنسیق گردد، نیاز به قوانین و مقرراتی بوده که صورت کامل‌تر آن همان قانون تملک آپارتمان و آئین نامه‌های مربوطه‌اند.
در دنیای امروز بهترین راه مقابله با افزایش رو به ‌رشد جمعیت ،کنار‌ آمدن با فرهنگ و قوانین آپارتمان‌نشینی درشهر و یاخارج شدن از شهر و ساکن شدن در شهرک‌های اطراف برای داشتن فضای بیشتر است که مورد اخیر با خود محدودیت هایی به همراه خواهد داشت.
اگرچه کاهش هزینه های اقتصادی و حمل ونقل درآپارتمان های داخل شهراز عواملی هستند که آپارتمان نشینی را تشویق خواهد کردامادرسنجش تمایل شهر وندان مورد مطالعه از آپارتمان نشینی، میانگین ۲٫۵۹و انحراف استاندارد ۱٫۴۴۱ وبا سطح معنی داری صفر و>0.05 نشان می دهد که تمایل زیادی از سوی شهروندان نشان داده نمی شود .
۴-۴نتایج آزمون توصیفی کیفیت زندگی شهر ساری براساس آزمون لیکرت
کلیه ی پاسخ شهروندان درنمونه ی مورد مطالعه بااستفاده از طیف لیکرت بررسی گردیده و سپس در ابعاد مختلف کمترین و بیشترین میانگین بر اساس داده های آماری به دست آمده بررسی گردید.
جدول( ۴-۱۹) تجزیه و تحلیل توصیفی سوال های پرسش نامه در کل شهر ساری (ابعاد کیفیت زندگی شهری)

ریسک پذیری

۳

۷۶۲/۰

گرایش به نوآوری

۳

۸۴۱/۰

گرایش فعالانه(ابنکار عمل)

۳

۷۵۳/۰

سرمایه ارتباطی

۳

۸۴۳/۰

قابلیت هماهنگی

۳

۷۶۳/۰

استراتژی بازاریابی

۳

۸۱۲/۰

هویت برند

۳

۷۳۸/۰

کل

۲۱

۷۹۳/۰

۳-۹ روش تجزیه و تحلیل داده ­ها:
در این پژوهش برای ارائه ی آمار توصیفی و همچنین آزمون نرمال بودن داده ها و آزمون همبستگی از نرم افزار SPSS و برای آزمون فرضیات و روایی سازه و تعیین بار عاملی سؤالات پرسشنامه از نرم افزار معادلات ساختاری آموس استفاده شده است.

نرم افزار آموس یک محصول نرم افزاری است که به منظور برآورد و آزمون مدل­های معادلات ساختاری طراحی شده است. این نرم افزار با بهره گرفتن از همبستگی و کوواریانس بین متغیرهای اندازه ­گیری شده، می‌تواند مقادیر بارهای عاملی، واریانس­ها و خطاهای متغیرهای مکنون را برآورد یا استنباط کند، و از آن می‌توان برای اجرای تحلیل عاملی اکتشافی، تحلیل عاملی مرتبه دوم، تحلیل عاملی تاییدی و همچنین تحلیل مسیر(مدل یابی علّی با متغیرهای مکنون) استفاده کرد. هر گاه در یک تحقیق تعداد نسبتا زیادی متغیر وجود داشته باشد، یافتن رابطه­ها و یا به عبارت دیگر همبستگی بین این متغیرها به روش­های معمولی بسیار مشگل و گاه ناممکن می‌باشد.
روش تحلیل عاملی برای رفع این مشکل بوجود آمده است و بر مبنای آن متغیرها به گونه ­ای دسته­بندی می‌شوند که در نهایت به دو یا چند عامل که همان مجموعه متغیرها هستند محدود می‌گردند، به عبارت دیگر متغیرهای مورد استفاده در تحقیق بر اساس صفات مشترکشان به دو یا چند دسته محدود شده و این دسته­ها را عامل می­نامیم. پس از آن روابط بین عامل ها بدست آمده و در هر عامل نیز روابط بین متغیرهای آن محاسبه شده و در نهایت هدف اصلی تحقیق که روابط بین متغیرهای تحقیق است محاسبه می‌شوند. بنابراین هر عامل را می‌توان متغیری ساختگی یا فرضی در نظر گرفت که از ترکیب چند متغیر که از وجوهی به هم شباهت دارند، ساخته شده است. از طرف دیگر روش تحلیل عاملی به عنوان ابزاری برای کشف میزان ممکن کاهش داده ­ها به کار می‌رود(تحلیل عاملی اکتشافی) و یا تایید فرض­هایی که در مورد رابطه بین عامل­ها وجود دارد(تحلیل عاملی تاییدی).
۳-۹-۱ آزمون­های برازندگی مدل کلی
در طی دهه گذشته برای مدل­های معادلات ساختاری شاخص­ های برازندگی متعددی ارائه شده است. با آنکه انواع گوناگون این شاخص ­ها پیوسته در حال توسعه و تکامل هستند ولی شاخص بهینه­ای که توافق همگانی برآن باشد وجود ندارد. این شاخص ­ها به شیوه ­های مختلفی طبقه شده ­اند که یکی از عمده­ترین این طبقه ­بندی­ها متعلق به مارش و همکاران (۱۹۶۷) است. آن ها شاخص­ های برازندگی را به سه گروه مطلق، نسبی و تعدیل یافته تقسیم می­ کنند.
۳-۹-۲ شاخص­ های مطلق
شاخص­ های مطلق این پرسش را مطرح می­سازد که آیا واریانس خطا که پس از برازش مدل باقی می­ماند مقدار قابل توجه­ای است یا خیر؟

۸-۱ دما
طبق شکل ۵-۵ و۵-۴ چنانکه به نظر می­رسد مقدار افت تولید در روزهای انتهای آزمایش وجود دارد. برای اینکه دلیل این افت یافته شود این استنباط به وجود می ­آید که چون محاسبات بر اساس دمایی حساب شده است که از هواشناسی اخذ گردیده بود به احتمال قوی دمای هوای منطقه با جدول محاسبه شده مطابق نبوده است. بهترین اصل در محاسبات استفاده از دمای اندازه گیری شده تجربی منطقه می­باشد.

۸-۲- ظرفیت اسمی رآکتور
ظرفیت اسمی برای رآکتور بی­هوازی زمانی مقدر می­باشد که خوراک داخل آن به مدت زمان اقامت تعریف شده در دمای معین رسیده باشد.
زمان اقامت خوراک در رآکتور دومین عامل مهم تعیین کننده میزان تولید بیوگاز می­باشد. در طول مدت زمان اقامتی که برای خوراک تعیین می­گردد خوراک در داخل رآکتور به افزایش تولید می ­پردازد و تا وقتی که به مدت زمان تعیین شده نرسیده است نمی­تواند بارهای مورد انتظار را جبران نماید. وقتی رآکتور به مدت زمان اقامت خوراک تعریف شده رسید از آن پس می ­تواند براساس محاسبات انجام شده بارهای موجود را جبران نماید
۸-۳ از دیدگاه زیست محیطی
رآکتور طراحی شده در پروژه حاضر به طور متوسط توانایی تولید بیش از یک مترمکعب بیوگاز را در روز دارا است و از ورود ششصد هزار لیتر بیوگاز در سال به جو زمین ممانعت می‌کند. این ارقام قابل توجه بوده و اگر بتوان ۴۰ درصد منازل مسکونی (۱,۷۵۰ خانوار) این روستا را به هاضم بیوگاز مجهز نمود در این روستا بیش از ۴۲۰ هزار مترمکعب بیوگاز تولید خواهد شد. بیوگاز تولید شده در هاضم ساده تقریبا سالانه ۳۷۰ هزار لیتر می­باشد که رآکتور ترکیبی نسبت به آن، مقدار ۶۱ درصد افزایش نشان می­دهد که مقدار تقریبی این افزایش ۲۳۰ هزار لیتر در سال می­باشد که واقعا قابل چشم­پوشی نیست. مقدار کود تولید شده در رآکتور تقریبا پانزده تن می­باشد که چهار تن آن در باغ مالک به صورت مستقیم توسط ریختن در جوی­های آب به زمین باغ منتقل شده و مصرف می­ شود و بقیه آن به فروش می­رسد. این کود با ارزش موجب افزایش باروری و حاصلخیزی خاک شده و بر کیفیت و کمیت میوه ها تاثیرات مثبت به سزایی­ می­ گذارد نوع نیاز این خانواده از نظر مصرف انرژی به گرمایش در زمستان و به انرژی پخت و پز در طول سال می‌باشد که با تحلیل های انجام شده به راحتی امکان پذیر می­ شود. این رآکتور تاثیر روانی بسیار خوبی در اهالی برای توسعه پایدار داشته و مردم را بیشتر مشتاق استفاده از انرژی بیوگاز نموده است.
۸-۴ ارتقای علمی
این پژوهش از جمله تحقیقاتی است که تا کنون به آن پرداخته نشده و می­توان برای پژوهش های بعدی نیز کاربرد داشته باشد. در این پژوهش که تجهیزات همزن ، سرپوش گازی ، کویل داخلی ، آبگرمکن بیوگازسوز و خورشیدی مورد بررسی قرار گرفته است تجهیزات مذکور ابزار افزایش راندمان شناخته شده و با استفاده صحیح نسبت به شرایط محیطی منطقه طراحی می­توان راندمان را افزایش داد. این تحقیق مرجع مناسبی برای محققین خواهد بود تا به راحتی با نحوه طراحی و اجرای رآکتور بی­هوازی آشنا شوند.
۸-۵ تولید انرژی
رآکتور طراحی شده ۸ هزار کیلوکالری انرژی در روز و بالغ بر ۳ میلیون کیلوکالری انرژی در سال تولید می کند. با مجهز شدن ۴۰ درصد منازل مسکونی روستای فیرورق به این رآکتور، انرژی معادل ۲ میلیارد کیلوکالری تولید خواهد شد. این طرح همانند پروژه های موفقی که قبلاً کار شده اند (یزدان داد و همکاران ، ۱۳۹۰) مطمئناً نتایج خوبی را در بر خواهد داشت و به اقتصاد منطقه رونق خواهد بخشید. با توجه به جدول ۱۰ همین هاضم احداث شده با تجهیزات مختلف دارای تولید بیوگاز متفاوت می‌باشد و می‌توان برای شرایط محیطی مختلف تصمیم مناسب را جهت انتخاب سیستم مناسب اتخاذ نمود. با توجه به نتایج به دست آمده مشخص می‌شود که هاضم طراحی شده مانع ورود مقدار قابل توجهی متان در جو می‌شود و از این لحاظ دوستدار محیط زیست معرفی می‌شود. به دلیل تولید انرژی پاک و تامین نیاز یک خانواده روستایی یک منبع امن و قابل اطمینان برای نسل فعلی و آینده خواهد بود. اگر تجهیزات کار گذاشته شده روی هاضم حذف شوند این هاضم به هیچ وجه نمی‌تواند نیاز خانواده را بر آورده سازد. بنابراین تجهیزات همزن و سرپوش ابزارهای افزایش راندمان برای هاضم های جدید معرفی می‌شوند.
۸-۶ صرفه جویی در وقت
گرچه از لحاظ مالی شاید هزینه­ های رآکتور بالا و دارای بازگشت سرمایه طولانی باشد اما مطمئنا رآکتور مانع از اتلاف وقت می­ شود. ساعت­ها زمان می­برد تا یک خانوار تمهیدات لازم برای تامین سوخت مورد نیاز فراهم نماید. با وجود رآکتور این دغدغه ها به صفر رسیده و امنیت روحی روانی در خانواده ایجاد می­ شود که بسیار حائز اهمیت می­باشد.
۸-۷ پیشنهادات برای تحقیقات جدید
موضوعاتی در این پایان نامه موجود است که انجام نشده است و بیشتر به بخش طراحی و ساخت مربوط می­باشد چرا که بحث انرژی به طور مفصل بررسی گردیده است.
اولین موضوع طراحی ساخت کویل رآکتور می­باشد. در یک پایان نامه جای دارد که کویل از نظر اینکه از چه جنسی ساخته شود و نحوه جایگذاری کویل در داخل هاضم و بهترین راندمان کویل و مسایل بهینه سازی بررسی شود. نحوه انتقال حرارت بین کویل و خوراک و تعیین مقدار ضریب انتقال حرارت و همچینین طراحی شکل ساختمان کویل از موضوعات تحقیقی جدید می­باشد.
دومین موضوع نحوه گردش آب بین آبگرمکن بیوگازسوز و کویل می­باشد. به دلیل اینکه کویل در جایی پایین تر از آبگرمکن قرار می­گیرد امکان گردش طبیعی آبگرم وجود ندارد و باید از پمپ استفاده نمود. در یک پایان نامه به این مسئله پرداخته شود و بهترین روشی که بتوان گردش طبیعی بین آبگرمکن و کویل را انجام دهد طراحی و ارائه شود.
سومین مسئله طراحی ساخت یک جک میکانیکی دستی می­باشد که توسط آن بتوان کلکتور خورشیدی را در مسیر زاویه های مورد محاسبه برای هر ماه گردش داد تا بتوان حرارت مورد نیاز را جذب کرد. این جک بهتر است. درجه بندی های مختلفی برای نشان دادن زوایا داشته باشد تا بتوان به راحتی به صورت دستی آنرا در جهت محاسبه شده گردش داد. دستی بودن آن هم به دلیل عدم وجود امکانات در مناطقی است که رآکتور در آن احداث می­ شود. طراحی ساخت کلکتور خورشیدی اعم از جنس آن و یا انتقال حرارت بین تابش و لوله ها از موضوعات بحث دیگر می ­تواند باشد.
از موضوعات کلی دیگر می­توان به بررسی و امکان سنجی عملکرد سیستم‌های ترکیبی مانند بیوگاز و انرژی خورشیدی، بیوگاز و انرژی باد، ترکیب‌ انرژی‌های تجدید پذیر دیگر پرداخت. تولید بیوگاز از زباله‌سوزهای پلاسما و ترکیب آن با انرژی های دیگر، تحقیق در مورد روش‌های جدید افزایش راندمان، طراحی سیستم‌های بی‌هوازی خانگی در ظرفیت‌های مختلف از مواد و کنترل‌های مرغوب به صورت یک دستگاه یکپارچه تجاری از جمله موضوعات تحقیقی جدید می­باشد.
فهرست منابع فارسی
آذری کیا م. اشجاری م. ۱۳۹۲ . توسعه پایدار در گرو آموزش و بومی سازی بیوگاز. چهارمین همایش ملی بیوانرژی ایران (بیوماس و بیوگاز). تهران، شرکت هم اندیشان انرژی کیمیا، ۹ آبان، مقاله شماره ۶، ارائه به صورت پوستری.
آذری کیا م. اشجاری م. ۱۳۹۳ . فن‌آوری بیوگاز و ارائه پیشنهادهای عملی جهت توسعه گسترده آن از طریق آموزش هدفمند و برنامه‌ریزی. مجله علمی ترویجی مهندسان مکانیک ایران. تهران. ۱۲ اردیبهشت. سال ۲۳ شماره ۹۴٫ ۵۷-۶۵
ابراهیم پور ع، معرفت م ، نیری ه. ۱۳۸۸٫ ارائه یک رابطه جدید برای تخمین میزان تابش کل در اقلیم های مختلف ایران. مجله علمی پژوهشی فضای جغرافیایی دانشگاه آزاد اسلامی اهر. ۲۵ : ۲۲-۱٫
اسلامی م. ۱۳۸۵٫ تجزیه و تحلیل یک مدل ریاضی برای سیستم های آبگرمکن خورشیدی. پنجمین همایش بهینه سازی مصرف سوخت در ساختمان. ۵و۶ اردیبهشت. ص۱ تا ۱۶٫
اسماعیلی ح. اسماعیلی ش. ۱۳۹۲٫ طراحی و بررسی اقتصادی و فنی احداث نیروگاه بیوگاز سوز یک مگاواتی در تصفیه خانه فاضلاب شهری. نخستین کنفرانس ملی انجمن انرژی ایران. تهران. ۲۷ و ۲۸ مهر. مقاله شماره ۱۹۷٫
امین صالحی ف. عبدلی م. ۱۳۸۸٫ ضرورت توسعه نیروگاههای تولید همزمان برق و حرارت بیوگاز سوز در کشور. نشریه انرژی ایران. (۱۲)۳۰ : ۲۴-۱۳٫
تابناک. ۱۳۹۲٫ خبرگزاری رسمی تابناک کد خبر: ۴۰۸۳۴۵ بازدید به تاریخ ۱۳۹۳٫۳٫۲۵ به آدرس اینترنتی : http://www.tabnak.ir/
تقدیسی ا. احمدی شاپور آبادی م. ۱۳۹۱٫ مهاجرت و سالخوردگی جمعیت روستایی ایران : چالشی فراروی توسعه پایدار روستایی ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، سال ۲۷ ، شماره اول بهار ۹۱ ،شماره پیاپی ۱۰۴ ،مقاله شماره ۸۴۹٫
تقوی ل. عباسپور م. ۱۳۹۲٫ نقش انرژیهای تجدیدپذیر در توسعه پایدار با تأکید بر بیوگاز تولیدی از زائدات کشاورزی. چهارمین همایش ملی بیوانرژی ایران (بیوماس و بیوگاز). تهران، شرکت هم اندیشان انرژی کیمیا، ۹ آبان، مقاله شماره ۶۵٫
خردمند س. کریمی ا. منجمی پ. ۱۳۸۸٫ تصفیه بی هوازی شیرابه محل دفن زباله شهری مطالعه موردی شیرابه شهر شیراز . مجله آب و فاضلاب. ۴ : ۹۰-۸۲٫
خبرگزاری تابناک. ۱۳۹۲کد خبر: ۴۰۸۳۴۵ بازدید به تاریخ ۱۳۹۳٫۳٫۲۵ به آدرس اینترنتی : http://www.tabnak.ir/
دعاگویی ع . غضنفری مقدم ا. فولادی م¬ح. ۱۳۹۰٫ بررسی سینیتیک و مدل سازی فرایند تولید بیوگاز از ضایعات گل محمدی . مجله مهندسی بیوسیستم ایران. (۴۲)۱ : ۱۰۲-۹۵٫
دهقانی پور، ح. ۱۳۹۲٫ پایان نامه پیرامون آبگرمکن خورشیدی قابل دانلود در http://www.prozhe.com/
ذوقی م. قویدل آ .۱۳۸۸٫ پیش بینی درصد متان موجود در گاز مراکز دفن زباله با بهره گرفتن از شبکه عصبی مصنوعی . مجله سلامت و محیط . فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی بهداشت محیط ایران . (۲)۲ : ۱۴۹-۱۴۰٫
روشنی ا. شایگان ج. بابایی آ.. ۱۳۹۱٫ هضم بی هوازی و تولید گاز متان از پسماندهای مرغداری . نشریه محیط شناسی. ۶۲ : ۸۸-۸۳٫
رهی ع. گرشاسبی م. ۱۳۸۹٫ فرایند تهیه بیوگاز و ساخت انواع نیروگاههای بیوگازی جهت تولید برق پراکنده. اولین همایش بیوانرژی ایران. معاونت تحقیق و توسعه شرکت مپنا و شرکت مهندسی و ساخت توربین مپنا (توگا). تهران. ۲۱ مهر، مقاله شماره ۴۲٫
سرتیپی پور م . ۱۳۸۸ . فواید و آثار زیست محیطی-کالبدی کاربرد بهینه زیست توده در روستاها . نشریه علوم محیطی. (۱)۷ : ۱۳۲-۱۱۹٫
ساسه ل. ۱۳۷۴ . تاسیسات واحد های بیوگاز ترجمه نجف پور ، ق. چاپ اول. قم: انتشارات دانشگاه امیرکبیر واحد تفرش، ۱۰۳صفحه.
شادی طلب ژ. نایه در م. ۱۳۸۸٫ واکاوی عوامل موثر بر پذیرش آبگرمکن های خورشیدی خانگی در نواحی روستایی ( مطالعه موردی شهرستان بردسکن) . مجله توسعه روستایی. شماره ۱ پیاپی ۳۶ . از ص ۶۷ تا ۸۸٫
طالبی پ، مهرابیان م، عبدل زاده م. ۱۳۹۰٫ تعیین زوایای بهینه ی شیب سطح و سمت الراس کلکتور های تخت مسطح خورشیدی در مناطقی از جنوب شرق ایران. نشریه مهندسی مکانیک شریف.(۳)۲۸ : ۸۶-۷۷٫
طباطبایی م. ۱۳۹۲ . محاسبات تاسیسات ساختمان. چاپ شانزدهم. تهران. انتشارات روزبهان، ۵۴۱ صفحه.
عتابی ف. قبادیان ب . اژدرزاده م. ۱۳۹۱ .. امکان سنجی فنی بیودیزل از روغن پسماند رستوران های شهر تهران . سومین همایش بیوانرژی ایران. تهران . ۲۱ بهمن. ص۱ تا ۱۱٫
عزت زادگان س. ۱۳۹۱٫ بررسی تولید بیو اتانول با بهره گرفتن از چغندر قند و ارائه راهکارهایی جهت بهبود این فرایند .سومین همایش بیوانرژی ایران. تهران . ۲۱ بهمن. مقاله شماره ۱۳٫ ص۱ تا ۸٫
عمرانی ق.۱۳۶۳٫ بیوگاز یکی از روش‌های ساده برای کنترل آلودگی‌های محیط زیست، تهیه کود بهداشتی و تامین انرژی. نشریه محیط شناسی . ۱۲ : ۲۶-۹٫
عمرانی ق. ۱۳۷۶٫روند توسعه بیوگاز در ایران و جهان. نشریه محیط شناسی . ۱۹٫ ۹۱-۶۷٫