شکل ۲-۴ : نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک در مدل لایه نشانی بالستیک برای ۲۰۰L= 31

شکل ۲-۵ : نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای چندین سیستم ۳۲
شکل ۲-۶ : تصویری شماتیک از بازسنجی پهنای فصل مشترک نسبت به زمان (تغییرات تابع g(u)) 34
شکل ۲-۷ : طرح شماتیک ساخت فرکتال دانه برفی کخ ۳۷
شکل ۲-۸ : مثلث های سرپینسکی ۳۸
شکل ۲-۹ : تغییر مقیاس همسانگرد و ناهمسانگرد برای یک فرکتال ساده …………………………………………………..۴۰
شکل ۲-۱۰ : تاثیر عامل بر روی سطح در حال رشدh 46
شکل ۲-۱۱ : تاثیر عامل بر روی سطح در حال رشد h 50
شکل ۲-۱۲ : طرح شماتیکی از فرایند های مقدماتی بر روی سطح ۵۱
شکل ۲-۱۳ : تاثیر عامل بر روی سطح در حال رشد h 55
شکل ۲-۱۴ : تاثیر عامل بر روی سطح در حال رشد h 57
شکل ۳‑۱ : نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش RD برای یک نمونه ۶۰
شکل ۳-۲: نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش RD برای چندین نمونه ۶۰
شکل ۳-۳: نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش BD……………………………………..62
شکل۳-۴: نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش BD برای سیستم های مختلف ۶۳
شکل ۳-۵: نمودار جابجایی منحنی های رسم شده به روش لایه نشانی BD در راستای عمودی ۶۴
شکل ۳-۶: نمودار انطباق منحنی های تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش BD. 65
شکل ۳-۷: نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش RDSR. ……………………………….67
شکل ۳-۸: نمودار انطباق منحنی های تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی به روش RDSR 67
شکل۳-۹: مکانیزم نرم سازی مدل ولف و ویلیان ۶۸
شکل ۳-۱۰:مکانیزم نرم سازی مدل داس سرما و تامبورنی ۶۸
شکل ۳-۱۱:نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی با مدل داس سرما و تامبورنی ۷۱
شکل ۳-۱۲: نمودار انطباق منحنی های تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک در لایه نشانی با مدل داس سرما و تامبورنی.۷۳
شکل۳-۱۳:نمودار تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک با مدل جدید ارائه شده برای سیستم های مختلف………………..۷۵
شکل۳-۱۴: نمودارانطباق منحنی های تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک برای لایه نشانی با مدل جدید ارائه شده ۷۶
شکل۳-۱۵: نمودارانطباق منحنی های تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک در لایه نشانی با مدل جدید ارائه شده به ازای تغییرات نرخ نشست ذرات ..۷۷
شکل۳-۱۶: نمودارانطباق منحنی های تغییرات زمانی پهنای فصل مشترک در مقیاس لگاریتمی در لایه نشانی با مدل جدید ارائه شده به ازای تغییرات دما ۷۸
مقدمه
مطالعه بر روی خواص هندسی سطوح در حال رشد یکی از مهم ترین دغدغه های فیزیک آماری غیرتعادلی محسوب می شود. این موضوع نه تنها به دلیل چالش برای فیزیکدانان نظری به منظور مدل کردن فرایند رشد سطح، بلکه از لحاظ تجربی به منظور شکل دهی به سطوح از اهمیت ویژه ای برخوردار است. امروزه زبری سطوح در بسیاری از فناوری های نوین مورد توجه وسیعی قرار گرفته است. زبری سطح اثر بسیار مهمی در بسیاری از پدیده های فیزیکی همچون چسبندگی ،اصطکاک ،آبدوستی ،آب گریزی و خودتمیزکنندگی سطوح دارد. با توجه به اهمیت نانوتکنولوژی، لایه های نازک از دو ویژگی مهم برخوردار هستند. اولین ویژگی، ضخامت زیرمیکرونی این لایه ها است که به دلیل محدودیت کوانتومی، هر چه به اندازه نانو نزدیک تر شوند، ویژگی های متفاوت‌ تری را برای لایه به وجود می آورند و دومین ویژگی، آن است که لایه ها می توانند سطوح فوق العاده بزرگی نسبت به ضخامت خود داشته باشند.
یکی ازروش های لایه نشانی به روش تبخیری که در تکنولوژی برای رشد لایه های نازک با خلوص بالا مورد استفاده قرار می گیرد، روش باریکه مولکولی خالص (MBE) است. در این روش شرایط خلاء بالا برای ایجاد خلوص بیشتر و پارامتر نرخ رشد پایین، برای دقت لایه نشانی بالا، نقش اساسی در مشخصات فیزیکی لایه های رشد داده شده با این روش را دارند.
مطالب در این پایان نامه در سه فصل جمع­آوری شده است. در فصل اول به مروری بر روش های مختلف لایه نشانی پرداخته ایم. در فصل دوم کلاس های مختلف رشد سطح را معرفی کرده و تئوری های خطی و غیر خطی MBE را مورد بررسی قرار داده ایم. در فصل سوم شبیه سازی مدل های مختلف رشد سطح انجام شده و در پایان یک جمع بندی از نتایج حاصل ارائه شده است.
فصل اول: مفاهیم لایه نازک و رشد سطح
۱-۱ مفاهیم لایه نازک
معمولا در فیزیک حالت جامد، مواد را به صورت توده ای مورد بررسی قرار می دهند. در عموم روش های لایه نشانی، هنگامی که مواد از حالت توده ای به صورت اتم ها، ملکول ها یا یون های مجزا درآیند و روی سطح زیرلایه^[۱] بنشینند، پوششی ایجاد می شود که آنرا لایه می نامند.
اصولاً لایه ها و پوشش های مختلف از نقطه نظر ضخامت به سه گروه تقسیم می شوند که عبارتند از :
۱-لایه های بسیار نازک با ضخامت کمتر از ۵۰ آنگستروم
۲-لایه های نازک با ضخامت بین ۵۰ تا ۵۰۰۰ آنگستروم
۳-لایه های ضخیم با ضخامت بیش از ۵۰۰۰ آنگستروم
طبق تعاریف بالا، لایه های نازک لایه هایی هستند که ضخامت آنها بین۵۰ تا۵۰۰۰ آنگستروم باشد. به بیان دیگر لایه های نازک ، پوشش های نانومتری با دقت اتمی طراحی شده ای از انواع مواد اعم از فلزات، عایق ها و نیمه رساناها هستند. به طور معمول ساختمان لایه های نازک متشکل از یک لایه و یک زیر لایه است، که این لایه نازک توسط روش های مختلف لایه نشانی بر روی سطح نشانده می شود. مجموع سیستم ( لایه و زیر لایه ) باعث ایجاد خواص جدیدی می شود که با خواص همان لایه به صورت توده ای متفاوت است و خصوصیات سطحی زیر لایه را ارتقاء می‌بخشد. شکل (۱-۱) ساختار شماتیک لایه و زیرلایه را نشان می‌دهد .]۱[
شکل ۱-۱: نمای شماتیک یک لایه نازک
همچنین کاربرد عمده این لایه های نازک در اصلاح خواص سطح جامدات است. لایه های نازک و بسیار نازک، از دو ویژگی مهم برخوردار هستند. اولین ویژگی، ضخامت زیرمیکرونی این لایه ها است که به دلیل محدودیت کوانتومی، هر چه به اندازه نانو نزدیک تر شوند، ویژگی های متفاوت‌ تری را برای لایه به وجود می آورند و دومین ویژگی آن است که لایه ها می توانند سطوح فوق العاده بزرگی نسبت به ضخامت خود داشته باشند، به بیان دیگر افزایش نسبت سطح به حجم را دارا هستند. این دو ویژگی بر اهمیت چشمگیر این لایه ها می افزایند.]۱-۲[
۱- ۲ تاریخچه لایه نازک
تکنولوژی لایه های نازک یکی از قدیمی ترین هنرها و در عین حال یکی از جدید ترین علوم به شمار می رود. تاریخچه استفاده از لایه های نازک بخصوص لایه های نازک فلزی، به عهد باستان و در حدود ۳۴۰۰ سال پیش برمی گردد. طلاکاری و اکلیل زدن، نمونه های بارزی از این هنرها در دوران گذشته می باشد. لایه های نازک فلزات گرانبها بر روی شیشه ها و سرامیک های تزیینی از صد ها سال پیش مورد استفاده بوده است. پیش از قرن هفدهم با کشیدن نمک نقره بر روی شیشه های دارویی کوچک و حرارت دادن آن، نمک را به فلز نقره تبدیل می کردند. روش دیگر بسیار قدیمی، شکل دادن لایه نازک طلا با ضربه بر روی آن بود، به طوریکه ضخامت لایه به ۴ تا ۵ میلیونیوم اینچ می رسید. اما اولین لایه نازک مدرن در سال ۱۸۳۸ به روش الکترولیز به دست آمد. بونسن و گروو^[۲] توانستند لایه نازک فلزی را به ترتیب با روش واکنش شیمیایی^[۳] و پراکنش تخلیه نورانی^[۴] بدست آورند. فارادی در سال ۱۸۵۷ با بهره گرفتن از تبخیر حرارتی^[۵] لایه نازک فلزی را بدست آورد.
در قرن ۱۹ میلادی لایه نازک مایع از دیدگاه اپتیکی بسیار مورد توجه بوده و رفته رفته با پیشرفت تکنولوژی، در قرن ۲۰ میلادی تولید لایه نازک جامد رشد پیدا کرد. در اوایل قرن ۲۰ میلادی، با رشد تکنولوژی میکروالکترونیک، ساخت لایه های نازک تر از ۱میکرومتر(زیرمیکرونی) اهمیت ویژه ای بدست آورد و در اواخر قرن ۲۰ با ظهور مباحث نانومتری، تولید لایه های نازک نانومتری (زیر ۱۰۰نانومتر) پیشرفت چشمگیری یافت. امروزه تکنولوژی ساخت لایه های نازک بسیار گسترش یافته و به سمت فناوری نانو سوق داده شده است .]۲-۳-۴[
۱-۳ خواص لایه نازک
خواص لایه های نازک نظیر خواص مکانیکی، نوری، الکتریکی و … به پارامترهای زیادی وابسته است که این پارامترها مربوط به روش تولید و کیفیت و نوع ماده ی زیر لایه خواهند بود. از جمله این پارامترها می توان به، میزان خلا، سرعت لایه نشانی، دمای زیرلایه، جریان گاز عبوری حین فرایند رشد و خلوص مواد پوشش اشاره کرد.]۱[
در مورد سطح مشترک لایه و زیرلایه، بایستی دقت نمود که مرز مشترک آن عاری از هرگونه آلودگی و ناخالصی باشد و ناصافی آن به حداقل ممکن برسد تا اتصال در سطح مشترک به خوبی صورت بگیرد. در مورد ساختار نیز، نظم اتمی لایه و زیرلایه می تواند نقش مهمی در ویژگی های لایه نازک داشته باشد. همچنین خواص شیمیایی به دلیل ایجاد واکنش شیمیایی که ممکن است بین اتم های لایه و زیرلایه انجام شود، باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد. در حیطه خواص حرارتی، نزدیکی ضریب انبساط حرارتی لایه و زیرلایه موضوع حائز اهمیتی است تا لایه ایجاد شده بر روی زیرلایه چروکیده یا پاره نشود و در برابر شوک های حرارتی مقاوم باشد. همچنین در مورد خاصیت مکانیکی، لایه و زیرلایه بایستی از استقامت مکانیکی خوبی برخوردار باشند.]۲[
در ادامه به تفصیل به بررسی خواص لایه های نازک می پردازیم.
۱-۳-۱ خواص مکانیکی
یکی از خواص مهم لایه های نازک خواص مکانیکی است. روش های مختلف ساخت لایه های نازک، باعث ایجاد عیوبی از جمله نابجایی ها در این لایه ها می شوند و چون این عیوب قابلیت حرکت ندارند، در جای خود قفل می شوند. غلظت بالای نابجایی ها و عدم تحرک آنها سبب افزایش خواص مکانیکی نظیر سختی و مقاومت به سایش آنها می شود، که قابل مقایسه با حالت توده ای شکل ماده نیست.
رفتار مکانیکی لایه های نازک مانند استحکام و چسبندگی آن ها سهم بسزایی در کارایی لایه های نازک دارد. عوامل موثر بر خواص مکانیکی شامل اندازه و شکل دانه های تشکیل شده درون لایه ها، حضور تهی جاها، نا بجایی ها و … می باشد. در لایه های نازک دو نوع تنش رخ می دهد، تنش های گرمایی و تنش های ذاتی. از آنجا که معمولا بیشتر روش های لایه نشانی در دمای بالاتر از دمای محیط انجام می شوند )نظیر روش های تبخیر فیزیکی و شیمیایی) غلظت نابجایی ها افزایش می یابد و از طرفی چون مواد مختلف، ضرایب انبساط گرمایی متفاوتی دارند به دنبال آن مقداری تنش حرارتی در لایه نازک ایجاد می شود که تابع اختلاف دمای لایه نشانی و دمای کاربردی لایه نازک است. تنش ذاتی یا داخلی به عواملی همچون فرایندهای رشد غیر تعادلی بستگی دارد و موجب تشکیل ساختار های غیر تعادلی می شود.
از دیگر خواص مکانیکی لایه های نازک، استقامت کششی آن ها است. به طور کلی استقامت کششی لایه، تابع ضخامت آن است و همچنین تشکیل لایه اکسیدی بر روی آن می تواند سبب افزایش این استقامت شود.]۲-۳-۴[
۱-۳-۲ خواص الکتریکی
بررسی خواص الکتریکی مواد، عمدتا براساس نظریه نواری صورت می گیرد، که در آن ترازهای انرژی الکترونی و چگالی حالت ها، فلز یا نیم رسانا و یا عایق بودن ماده را تعیین می کنند. این ترازهای انرژی در توده مواد و در سطح مربوط به لایه های نازک با یکدیگر متفاوتند، به این صورت که برخی از ترازهای انرژی ممنوعه در حالت توده مواد، تبدیل به ترازهای گسسته مجاز می شوند و همچنین در فصل مشترکی که دو سطح با یکدیگر برهم کنش دارند،‌ ترازهای انرژی دیگری تحت تاثیر قرار می گیرند. کاربرد این مباحث در اتصالات بین قسمت های مختلف مدارهای مجتمع، وسایل میکروالکترونیک، الکترونیک و… با بهره گرفتن از لایه های نازک می باشد.]۲[
در مواد رسانا صرف نظر از اینکه یک ماده توده یا لایه نازک باشد، تعدادی حامل بار الکتریکی با سرعت مشخص در میدان الکتریکی حرکت می کند که سبب عبور جریان در ماده می شود. در مورد لایه نازک علاوه بر اینکه تعداد حامل های بار کاهش می یابد، به علت کاهش ضخامت لایه، حرکت الکترون ها نیز محدود می شود. به همین علت الکترون ها با اندک انحراف^[۶] از مسیر حرکتشان، باعث کاهش رسانایی می شوند. فاصله یک انحراف از مسیر حرکت تا انحراف دیگر را طول پویش آزاد میانگین^[۷] می نامند که رسانایی ماده تابع این پارامتر است. ضخامت لایه نازک می تواند کمتر از طول پویش آزاد آن گردد، که در این حالت، الکترون ها دائما با دیواره لایه نازک برخورد می کنند و رسانایی ماده بسیار کاهش می یابد و این به معنی افزایش شدید مقاومت الکتریکی لایه نازک خواهد بود. در لایه های نازک فلزی، مقاومت الکتریکی بیشتر از حالت توده ای ماده است که این میزان با افزایش ضخامت لایه نازک، کاهش پیدا می کند. در ساخت لایه های نازک، سه نوع مورفولوژی می تواند ایجاد شود:
لایه ساختار کاملا منسجم داشته باشد.
لایه دارای تخلخل باشد.
لایه بصورت ذرات جدا از هم تشکیل شود.

جهت دست­یابی به بهینه­ترین حالت تشخیص انانتیومرها لازم است که محیط واکنش، مایع یونی یا محیط­های سنتی، با توجه به نوع ماده واکنش دهنده و نوع آنزیم بهینه­سازی شود. در واقع نمی­ توان یک مایع یونی را به عنوان بهترین گزینه برای انجام واکنش­های تفکیک مخلوط­های راسمیک نام برد، همان­طور که یک حلال آلی را نمی­ توان به طور کلی بهترین دانست. با ظهور مایعات یونی، گزینه­ های حلال انتخابی و بنابراین شانس یافتن محیط مناسب به میزان زیادی افزایش یافته است.

۱-۶- بررسی ساختار پروتئین به روش اسپکتروسکوپی فلورسانس^[۴۱]
ملکول پروتئین طی فرآیندهای غیرفعال شدن چند فاز مختلف را طی می­ کند. این پدیده نشان­دهنده یک سری وقایع درون ملکولی در کنفورماسیون­های گذرای پروتئین است (De Diego et al., ۲۰۰۴). از روش­های مختلفی جهت بررسی ساختار پروتئین استفاده می­ شود که از آن جمله می­توان روش­های ^[۴۲]DSC ، ^[۴۳]NMR، CD^[44]، FTIR^[45]، اسپکتروفتومتری ^[۴۶]UV، کریستالوگرافی اشعه ^[۴۷]X و اسپکتروسکوپی فلورسانس را نام برد. فلورسانس یک روش در دسترس است که می­توان از آن جهت بررسی ساختار سوم پروتئین استفاده کرد.
در پروتئین­هایی که دارای آمینواسیدهای فلوروفور^[۴۸] هستند (مثل تریپتوفان، تیروزین یا فنیل­آلانین) تغییر در ^[۴۹]I_Max فلورسانس و شیفت قرمز^[۵۰] در ^[۵۱]λ_Max فرایند دناتوره شدن پروتئین را نشان می­ دهند و هر دوی این تغییرات به دلیل افزایش قطبیت باقیمانده­های تریپتوفان پروتئین با قرارگیری آن در معرض حلال است. مکانیسم ملکولی پایدار شدن آنزیم در مایعات یونی (در بیوکاتالیز کاربردی) همچنان نامعلوم است و نیاز به بررسی­های بیشتر وجود دارد (De Diego et al., 2004).
پروتئین­ها پس از برانگیختگی در طول موج nm 280 (مربوط به همگی فلوروفورهای پروتئین) یا nm 295 (بیشتر مربوط به باقیمانده­های تریپتوفان)، به طور معمول نور را بین طول موج nm 300 و nm 350 منتشر می­ کنند. شدت فلورسانس در واقع جمع نور منتشر شده توسط هر کدام از باقیمانده­های فلوروفور پروتئین می­باشد. باز شدن نسبی ساختار پروتئین باعث افزایش برهم­کنش باقیمانده­های آمینواسیدی پروتئین با حلال (به طور معمول آب) می­ شود. همچنین ممکن است حلقه اندولی تریپتوفان با دیگر آمینواسیدهای موجود در ساختار پروتئین وارد برهم­کنش شود. هر دوی این پدیده ­ها سبب کاهش شدت فلورسانس و گاهی سبب ایجاد یک شیفت قرمز در پیک نشر فلورسانس (کاهش λ_Max) می­ شود که این پدیده را نشانه­ای از باز شدن پروتئین در محیط آبی می­دانند (Bekhouche et al., 2011).
با ورود مایعات یونی به محیط پروتئین­ها به عنوان حلال­های جدید، مشکلاتی در بررسی ساختار توسط روش­های مختلف ایجاد می­ شود. از جمله این مشکلات تداخل­های ایجاد شده در طیف­های CD و فلورسانس را می­توان نام برد که در گزارشات مختلفی به آن­ها اشاره شده است (Shu et al., 2011, Bekhouche et al., 2011, Attri and Venkatesu, 2013). با این وجود شاید بتوان ساختار پروتئین را بیش­تر بر اساس شیفت­های λ_Max و مقایسه شدت فلورسانس در حالت­های دمادهی مختلف در یک مایع یونی با غلظت مشخص، مورد بررسی قرار داد.
به طور کلی می­توان گفت که طیف وسیعی از آنزیم­ها می­توانند مخلوط­های آبی مایعات یونی را به عنوان محیط واکنش تحمل کنند. به سختی می­توان مایع یونی را یافت که هیچ آنزیمی نتواند با آن سازگار باشد. عقیده بر این است که مایعات یونی در غلظت­های بالاتری، نسبت به حلال­های ملکولی قابل امتزاج با آب، می­توانند توسط آنزیم­ها تحمل شوند.
بسیاری از هیدرولازها به خصوص آن­هایی که توانایی تحمل حلال­های ملکولی را دارند به میزان قابل توجهی می­توانند واکنش­های غیرهیدرولازی را در مایعات یونی کاتالیز کنند. میزان فعالیت آنزیم­ها در مایعات یونی در حد فعالیت آن­ها در حلال­های آلی و یا حتی بالاتر نیز می­باشد. به علاوه در بسیاری از موارد افزایش پایداری دمایی و عملکردی و افزایش اختصاصیت انانتیو و ریجیو نیز دیده شده است.
مایعات یونی سازگار با آنزیم­ها به طور معمول برهم­کنش قوی با آنزیم نمی­دهند و باعث حل شدن آنزیم نمی­شوند. تاکنون اساس نظری برای پیش ­بینی سازگار بودن یا نبودن مایع یونی با آنزیم ایجاد نشده است هرچند با توجه به علاقه زیادی که در این موضوع وجود دارد انتظار می­رود که به زودی یک اساس نظری در این زمینه مطرح گردد.
مایعات یونی قابلیت بالایی در کاربرد به عنوان حلال در واکنش­های بیوترانسفورماسیون مربوط به واکنش­دهنده­های بسیار قطبی مانند پلی­ساکاریدها دارند؛ زیرا چنین واکنش­هایی به دلیل محدودیت­های تعادل واکنش در آب قابل انجام نیستند. چنین جایگزینی یک محیط فرار با محیط غیرفرار مایعات یونی بدون شک ادامه خواهد یافت و به تدریج توسط صنایع شیمیایی پذیرفته خواهد شد و سهم بزرگی در ایجاد کارآیی بالای واکنش­های مختلف خواهد داشت. توسعه مایعات یونی ارزان­تر نیز باعث افزایش استفاده از آن­ها در بیوترانسفورماسیون­های صنعتی خواهد شد. به علاوه باید این موضوع را در نظر داشت که سیستم­های حلالی که بر پایه مایعات یونی هستند قابلیت بالایی در انجام ترانسفورماسیون­های چند کاتالیزوری دارند. برای دست­یابی به این اهداف تلاش­ های جدیدی انجام گرفته است.
بدون شک انتظار می­رود که مایعات یونی سبز و زیست سازگار به زودی در دسترس باشند؛ زیرا به کارگیری مایعات یونی در ایجاد صنایع شیمیایی سبزتر، امری کاملا ضروری است. این­گونه به نظر می­رسد که انجام بیوترانسفورماسیون در مایعات یونی بسیار امید بخش است.
فصل دوم
مروری بر پژوهش­های پیشین
۲-۱- پیشینه کاربرد مایعات یونی در بیوکاتالیز
اولین گزارش از بیوکاتالیز در محیط مایعات یونی مربوط به سال ۲۰۰۰ است (Cull et al., 2000). اولین کارهای انجام شده در این زمینه شامل مایعات یونی متشکل از کاتیون­های ۱و۳- دی آلکیل ایمیدازولیوم یا N- آلکیل پیریدینیوم و یک آنیون ضعیف کئوردینه کننده بود (شکل۲-۱و جدول ۲-۱). این نوع مایعات یونی هنوز نقش اصلی را در واکنش­های آنزیمی ایفا می­ کنند. هرچند که تحقیقات در حال حاضر بیشتر به سمت مایعات یونی با ساختارهای جدید گرایش یافته است. تاکنون مقالات مروری خوبی در زمینه بیوکاتالیز در مایعات یونی منتشر شده است که از آن جمله مقاله مروری ون رنتویجک و شلدون و مقالات مروری منیرالزمان را می­توان نام برد (Van Rantwijk and Sheldon, 2007, Moniruzzaman, 2010 a& b).

شکل۲-۱- ساختارهای نمونه از کاتیون مایعات یونی که به طور مرسوم در بیوکاتالیز استفاده می­شوند
(Van Rantwijk and Sheldon, 2007).
جدول۲-۱- آنیون­های متداول در مایعات یونی

جدول۲-۶- ماتریس ارزیابی کیفی احتمال × شدت اثر ریسک بر اساس استاندارد PMBOK:2008

تعیین موقعیت کیفی در ماتریس احتمال و شدت تاثیر
در این روش با توجه به ماتریس می توان احتمال و شدت اثر هر یک از ریسک­ها را با الفاظ (VL: خیلی­کم، L: کم، M: متوسط، H: زیاد و VH: خیلی­زیاد) مشخص نمود سپس اولویت نهایی هر ریسک را که ارزش کیفی حاصل ضرب احتمال در شدت تاثیر است، مشخص کرد. (PMBOK:2008)

ارزیابی کیفی داده ­های ریسک
تحلیل کیفی معتبر از ریسک­ها، نیازمند وجود داده ­های دقیق و بی­غرض است. ارزیابی کیفی داده ­های ریسک، به اعتبارسنجی داده­هایی می ­پردازد که از طریق آنها داده ­های مفید برای فرایند مدیریت ریسک حاصل می­ شود. این اعتبارسنجی شامل آزمایشی است که طی آن سطح جزئیات ریسک، صحت، کیفیت، قابلیت اعتماد و بی­نقص بودن داده ­های مربوطه شناخته می­شوند. اگر کیفیت داده ­ها مناسب نباشند، لازم است داده های معتبر جمع­آوری شوند. (سبزه­پور، ۱۳۸۹)

طبقه ­بندی ریسک­ها
ریسک­ها را می­توان بر اساس منبع تولیدشان (با بهره گرفتن از RBS یا استخوان ماهی) یا سطحی از پروژه که تحت شعاع ریسک قرار می­گیرد ( با بهره گرفتن از WBS و … ) طبقه بندی نمود. تا حوزه­ هایی ازپروژه که بیشتر در معرض عدم قطعیت قرار می­گیرند، مشخص شوند. طبقه ­بندی ریسک­ها برمبنای علل ریشه­ای آنها، موجب تسهیل در پیاده­سازی اثربخش فرایند واکنش به ریسک­ها خواهد شد. (PMBOK:2008)

قضاوت خبرگان
خبرگان افرادی هستند که تجربه کارکردن در پروژه های مشابه را داشته یا درگیر فرایندهای مدیریت پروژه­ می­باشند. قضاوت خبرگان برای ارزیابی اولویت ریسک­ها، چه در قسمت امتیازدهی به احتمال و شدت اثر ریسک و چه در اولویت­ بندی کلی آنها از اهمیت به­سزایی برخوردار است. روش کار بدین صورت است که از هر خبره خواسته می­ شود که ریسک­ها را با اعدادی در بازه [۰,۱۰۰] امتیازدهی کند به­ طوری­که جمع امتیازاتی که هر خبره می دهد ۱۰۰ باشد. حال می­توان امتیازهای هر ریسک را برای تمامی خبرگان جمع زده و ریسک­ها را به­ترتیب امتیازی که دارند اولویت­ بندی نمود. (PMBOK:2008)

خروجی های تجزیه و تحلیل کیفی ریسک
فرآیندتجزیه و تحلیل کیفی، لیست ریسک­های نامتمایز را در قالب اولویت­ها دسته­بندی می­ کند. اولویت­ها اغلب بر اساس احتمال وقوع و اثر بالقوه بر روی اهداف خاص یا کل پروژه تعیین می­شوند. به هر ریسک شناسایی­شده براساس هر هدف یا کل پروژه یک الویت تخصیص داده می­ شود. این اطلاعات معمولاً در لیست ریسک­ها ذخیره می­ شود. لیست ریسک­های اولویت­ بندی شده، به افراد مسئول در پروژه به منظور تجزیه و تحلیل بیشتر یا اقدام برای بهبود برنامه پروژه ارسال می­ شود. در حقیقت مهم­ترین خروجی تجزیه و تحلیل کیفی ریسک­ها، به­روز رسانی ریسک­های شناسایی شده در مرحله قبل می­باشد. (روزبهی و جدا، ۱۳۸۸)

تجزیه و تحلیل کمّی ریسک­ها
در مرحله تجزیه وتحلیل کمّی ریسک­ها^[۷۹]، تمرکز بر روی جنبه عددی تجزیه و تحلیل و احتمال و تاثیر هر یک از ریسک­ها و همچنین ریسک کلی پروژه است. (عوض­خواه و محبی،­ ۱۳۸۹)
فرآیندانجام تجزیه و تحلیل کمّی ریسک، بر اساس برنامه و اطلاعات فعلی، تخمینی عددی از اثر کلی ریسک برروی اهداف پروژه در صورت لحاظ همزمان ریسک­ها ارائه می­دهد. نتایج این نوع تجزیه و تحلیل را می­توان برای تعیین شانس موفقیت در دستیابی به اهداف پروژه و همچنین تخمین میزان ذخیره احتیاطی برای زمان و هزینه استفاده کرد به­گونه ای که متناسب با ریسک و سطح تحمل ذینفعان باشد. اغلب این موضوع را پذیرفته­اندکه تجزیه و تحلیل عدم قطعیت پروژه با بهره گرفتن از تکنیک­های کمّی نظیر شبیه­سازی مونت­کارلو می­توان در تخمین هزینه یا زمان کل پروژه اطلاعات واقعی­تری را به نسبت حالتی که مدت زمان یا هزینه­ها قطعی است ارائه دهد. با این حال باید در نظر داشت که تجزیه و تحلیل کمّی ریسک برای همه پروژه­ ها، مورد نیاز یا مناست نیست. به عنوان نمونه، ممکن است تجزیه و تحلیل کیفی ریسک، اطلاعات کافی برای تهیه پاسخ­های موثر به ریسک را ارائه دهد و دیگر نیازی به بررسی کمّی ریسک نباشد. (روزبهی و جدا، ۱۳۸۸)
هدف از تجزیه و تحلیل­های جزئی ریسک نظیر تجزیه و تحلیل کیفی ریسک، اولویت­ بندی ریسک­ها با رویکرد بررسی تک­تک می­باشد و بنابراین این روش­ها نمی ­توانند ریسک کلی پروژه را با لحاظ همزمان ریسک­ها تعیین نمایند. تمرکز فرایند انجام تجزیه و تحلیل کمّی ریسک، تعیین تخمینی از ریسک کلی پروژه می­باشد. تخمین ریسک کلی پروژه با بهره گرفتن از روش­های کمّی این امکان را فراهم می­ کند که پروژه ­هایی راکه دارای ریسک­های اندکی فراتر از تحمل ذینفعان هستند از پروژه ­هایی که اهداف آنها حتی با لحاظ همه ریسک­ها در حدود تحمل ذینفعان هستند، تفکیک شود. اولین دسته از پروژه­ های فوق، ممکن است با قصد حفظ اهداف مهم برای ذینفعان، هدف پاسخ­های قوی­تری قرار بگیرند. (عوض­خواه و محبی، ۱۳۸۹)
ورودی­های این فرایند و در حقیقت آنچه جهت تجزیه و تحلیل کمّی مورد نیاز است عبارتند از: (PMBOK:2008)
فهرست ریسک­های شناسایی شده
برنامه مدیریت ریسک
برنامه مدیریت هزینه
برنامه مدیریت قابلیت
خروجی­های فرآیندهای سازمانی

عوامل مهم موفقیت در فرآیندتجزیه و تحلیل کمّی ریسک
موفقیت در دستیابی به اهداف تجزیه و تحلیل کمّی ریسک، به عوامل زیر وابستگی شدید دارد: (روزبهی و جدا، ۱۳۸۸)

• ارزش منابع انسانی با بازده سهام رابطه دارد.

• سرانه ارزش منابع انسانی موجود با بازده سهام رابطه دارد.

• نرخ رشد ارزش منابع انسانی با بازده سهام رابطه دارد.

• ارزش منابع انسانی با بهره وری رابطه دارد.

• سرانه ارزش منابع انسانی با بهره وری رابطه دارد.

• بهره وری با بازده سهام رابطه دارد.

۳-۱۰- تجزیه و تحلیل داده ­ها
برای تجزیه و تحلیل داده ­های تحقیق و آزمون فرضیات تحقیق از روش­های آماری به دو شکل توصیفی و استنباطی استفاده شده است که در ابتدا با بهره گرفتن از آمار توصیفی به تبیین و توصیف ویژگی­های جمعیت شناختی داده ­ها پرداخته می­ شود و سپس برای برآورد پارامترها و بررسی آزمون فرضیات تحقیق از روش داده ­های ترکیبی ^[۷۰]استفاده می­ شود. همچنین از نرم افزارهای EViews برای آزمون فرضیات و استخراج مدل رگرسیون استفاده شد.

۳-۱۰-۱- بررسی ساختار داده ­های ترکیبی و انواع مدل­های آن
در این تحقیق، با توجه به نوع داده ­ها و روش­های تجزیه و تحلیل آماری موجود، از روش داده ­های ترکیبی برای برآورد پارامترهای الگو و بررسی آزمون فرضیه ها استفاده شده است. زیرا، ارزش کمی متغیرهای مستقل و وابسته از یک سو، مربوط به صنایع و شرکت­های مختلف بوده و از سوی دیگر، دوره­ زمانی ۱۳۹۲-۱۳۸۸ را در بر می­گیرد. در چنین حالتی برای حصول نتایج منطقی­­­، از روش داده ­های ترکیبی استفاده می­ شود. در تحقیقات، در استفاده از روش­های سری زمانی^[۷۱] و روش برش مقطعی^[۷۲]، متغیرها و ارتباط آن­ها به ترتیب در میان مقاطع(کشور، شرکت یا افراد) و یا در طول زمان بررسی می­ شود. اما در مدل­های داده ­های ترکیبی یا تابلویی، ارزش متغیرها هم در مقاطع جامعه­ آماری و هم در طول زمان اندازه ­گیری می­ شود (اشرف­زاده و مهرگان، ۱۳۸۷).
اگر ویژگی­های داده ­های مقطعی برای دو سال یا بیشتر مورد بررسی قرار گیرد، ساختار شکل گرفته مشاهدات، مجموعه­ داده­­های ترکیبی یا طولی ^[۷۳]نامیده می­ شود (نمازی و کرمانی، ۱۳۸۷).
روش داده ­های ترکیبی که به روش داده ­های مقطعی - سری زمانی ^[۷۴]نیز معروف است، به شکل­های مختلف انجام شده و مدل­های متنوعی دارد که با توجه به شرایط تحقیق از یکی از آن­ها استفاده می­ شود.
استفاده از روش داده ­های ترکیبی، روش پرطرفداری در بین محققان علوم رفتاری است. زیرا، در این روش به آمار و اطلاعات زیادی نیاز نیست. در عین حال به سوالات زیادی به درستی پاسخ می­دهد (گجراتی، ۱۳۸۲). از دیگر مزیت­های این روش این است که با بهره گرفتن از آن پویایی متغیرها در طول زمان قابل برآورد است. در حالی که مطالعات مقطعی به دلیل لحاظ نکردن زمان در برآوردها، این موضوع میسر نیست (زراءنژاد و انواری، ۱۳۸۴).
یکی از مهم­ترین مشکلات بررسی­های تجربی در تورش ناشی از متغیرهای حذف شده یا تخمین زده نشده در برآوردها است. به این دلیل تحلیل هایی که براساس این قبیل مشاهدات صورت می­گیرد، اغلب با واقعیات منطبق نیست. بر این اساس، با بهره گرفتن از مدل داده ­های ترکیبی می­توان به تخمین­های کارا دست یافت. شکل کلی مدل داده ­های ترکیبی که به مدل اجزاء خطا ^[۷۵]معروف است، به صورت زیر است (دو قارتی^[۷۶]، ۲۰۰۴ص۳)
در رابطه فوق Y نشان دهنده متغیر وابسته،‌ X متغیرهای توضیحی مشاهده شده و Z نشان دهنده متغیرهای توضیحی غیرقابل مشاهده اثر گذار بر متغیر وابسته برای هر مقطع است که برای توضیح بهتر مدل داده ­های ترکیبی، این دسته از متغیرها از مقادیر اجزاء خطا جدا شده است. نماد i نشان دهنده مقطع­ها یا واحدهای مشاهده شده، t نشان دهنده دوره زمانی،‌ p و j به ترتیب نشان­دهنده تعداد متغیرهای مشاهده شده و مشاهده نشده در مدل است. متغیر  نشانگر خطای برآورد داده ­های ترکیبی است که تمام شرایط مربوط به جملات خطا تحت فرضیات گوس مارکف^[۷۷] را داراست. جمله روند نشان دهنده تغییرات جمله ثابت در طول زمان است. این مدل به مدل داده ­های ترکیبی دو طرفه معروف است. به عبارتی دیگر، اگر جمله ثابت با روند تغییر کند، روش داده ­های ترکیبی دو طرفه است و اگر جمله روند در مدل نباشد، این مدل به مدل تجزیه و تحلیل داده ­های ترکیبی یک طرفه معروف است. همچنین، در صورت ثابت بودن تغییرات در طول زمان، می­توان به جای جمله روند متفاوت برای هر مقطع از متغیرهای مجازی استفاده کرد. به این مدل، مدل حداقل مربعات متغیرهای مجازی گفته می­ شود.

از آنجا که مقادیر متغیرهای (z) قابل اندازه ­گیری نیستند، می­توان مجموعه همه آنها را به صورت یک متغیر  نشان داد که در این صورت معادله بالا را می­توان به صورت زیر بازنویسی کرد:

که در آن  مجموع تمامی متغیرهای اثرگذار بر متغیر مورد بررسی است که قابل اندازه ­گیری نیستند.
اگر  با هر کدام از متغیرهای توضیحی دیگر X همبسته باشد، برآورد و تحلیل از طریق این معادله، دارای تورش مربوط به متغیرهای برآورد نشده خواهد بود. حتی اگر اثر متغیرهای مشاهده نشده به هیچ کدام از متغیرهای توضیحی وابسته نباشد، وجود این متغیرها منجر به برآوردهای ناکارا و ناسازگار خطای تخمین خواهد شد. اما با بهره گرفتن از روشهایی در تخمین­های داده ­های ترکیبی سری­زمانی- مقطعی مانند مدل اثر ثابت و مدل اثر تصادفی که در ادامه به توضیح آنها می­پردازیم، این مشکل وجود نخواهد داشت. چنانچه کل داده ­ها با یکدیگر ترکیب و با روش حداقل مربعات معمولی تخمین زده شود مدل داده ­های ادغام شده به دست می ­آید. به عبارتی دیگر، در بررسی داده ­های مقطعی و سری ها زمانی، اگر ضرایب اثر مقطعی و اثر زمانی معنی­دار نشود، می­توان تمامی داده ­ها را با یکدیگر ترکیب، به وسیله یک رگرسیون حداقل مربعات معمولی تخمین بزنیم. از این روش همچنین در رگرسیون­هایی استفاده می­ شود که کلیه متغیرها قابل کنترل و اندازه ­گیری باشد. این مدل در شکل زیر نشان داده شده است:‌
Y
X

نمودار ۳-۱:‌ رگرسیون برآوردی از کل داده ­ها با یک ضریب ثابت مشابه برای تمامی مقطع­ها
با توجه به نمودار (۱-۳) کلیه متغیرها به صورت یک مدل حداقل مربعات معمولی برآورد می­گردد.
معادله این مدل به صورت زیر است:
در رابطه فوق  عرض از مبدا،  شیب رگرسیون، i نشان دهنده مقطع، t نشانگر دوره زمانی، متغیر مستقل مربوط به مقطع i و زمان t و نشان دهنده متغیر وابسته مربوط به مقطع i و زمان t ،‌  خطای رگرسیون است. همان­طور که در نمودار و معادله اخیر نشان داده شده است‌، در این روش از اطلاعات مربوط به داده ­های ترکیبی استفاده نشده است و کلیه متغیرها که قابل اندازه ­گیری و مشاهده بوده است، با روش حداقل مربعات معمولی تخمین زده شده است (یافی^[۷۸]، ۲۰۰۳). در حالی که در مدل داده ­های ترکیبی مطابق با نمودار زیر برای هر مقطع یک رگرسیون جداگانه وجود دارد:‌

Y

X
نمودار ۳-۲: مدل داده ­های ترکیبی به روش پنل
این رگرسیون­ها را با بهره گرفتن از دو روش اثر ثابت و اثر تصادفی می­توان برآورد کرد. این دو روش داده ­های ترکیبی را در زیر توضیح می­دهیم (زراءنژاد و انواری، ۱۳۸۴).
۳-۱۰-۲- مدل­های مختلف
استفاده از روش داده ­های مقطعی ممکن است با مشکلات عدم­ کارایی و ناسازگاری تخمین مدل­ها همراه باشد. مشکلات مزبور در تخمین مدل­ها به روش داده ­های ترکیبی و با بهره گرفتن از روش هایی مانند مدل اثر ثابت^[۷۹]، مدل اثر تصادفی^[۸۰]، مدل رگرسیون به ظاهر نامرتبط^[۸۱] و مدل داده ­های یکپارچه شده^[۸۲]، وجود نخواهد داشت. در بررسی داده ­های مقطعی و سری زمانی، اگر ضریب اثرات مقطعی و اثر زمانی معنی­دار نشود، می­توان تمامی داده ­ها را با یکدیگر ترکیب کرده و بوسیله رگرسیون حداقل مربعات معمولی^[۸۳] تخمین زد. به این روش، داده ­های تلفیق شده نیز می­گویند. مدل­های اثر ثابت و اثر تصادفی به سبب اهمیت، در این قسمت به اختصار توضیح داده می­شوند:
۳-۲-۱۰-۱ - مدل اثر ثابت
در مدل اثر ثابت، شیب رگرسیون در هر مقطع ثابت است و جمله­ ثابت از مقطعی به مقطع دیگر متفاوت است. هر چند اثر زمانی معنی­دار نیست، اما اختلاف معنی­داری میان مقطع­ها وجود دارد و ضرایب مقطع­ها با زمان تغییر نمی­کند. یکی از روش­های نشان دادن اثر مقطعی استفاده از متغیر­های مجازی است. شکل کلی این مدل به صورت زیر است:

در این رابطه،  نشان دهنده ی برداری از متغیر های مستقل،  متغیر مجازی برای نشان دادن اثر مقطعی،  برداری از متغیرهای وابسته و  جملات خطای معادله است. در مدل­های اثر ثابت که شیب ثابت دارند، فرض می­ شود که واریانس خطاها در مقطع و همچنین، بین مقاطع همسان است و خود همبستگی بین اجزای خطای آن وجود نداشته باشد. به بیان دیگر، برای هر  و  رابطه­ زیر برقرار است (اشرف­زاده و مهرگان، ۱۳۸۷؛ زراءنژاد و انواری، ۱۳۸۴).

۳-۲-۱۰-۲- مدل اثر تصادفی
در مدل­ اثر ثابت، برای دست­یابی به تخمین­های کارا از روش حذف متغیر­های غیر قابل اندازه ­گیری اثر­گذار در مدل استفاده می­ شود. به کارگیری این روش موجب حذف بسیاری از متغیرهای اثر­گذار در رگرسیون داده ­های ترکیبی می­ شود. به این دلیل می­توان با وارد کردن این متغیرها در اجزای خطا، به روش مدل اثر تصادفی این مشکل را حل کرد. اولین شرط برای استفاده از مدل اثر تصادفی این است که متغیر­ها به صورت تصادفی انتخاب شده باشند. مدل این روش، با بهره گرفتن از روش حداقل مربعات تعمیم یافته ^[۸۴]به صورت زیر برآورد می­ شود:

که در این رابطه θ به­ صورت زیر تعریف می­ شود:

در رابطه مزبور اگر  باشد، در این صورت تخمین مدل با بهره گرفتن از روش اثر تصادفی به تخمین با روش اثر ثابت تبدیل می­ شود و اگر  باشد، تخمین مدل با روش اثر تصادفی به تخمین با بهره گرفتن از مدل داده ­های تلفیق شده و برآورد حداقل مربعات معمولی تبدیل می­ شود (اشرف­زاده و مهرگان، ۱۳۸۷؛ زراءنژاد و انواری، ۱۳۸۴).
۳-۱۰-۳- آزمون­های تشخیص در داده ­های ترکیبی
برای تعیین مدل مورد استفاده در داده ­های ترکیبی از آزمون­های مختلفی به شرح زیر استفاده می­ شود:

در این روایت نیز مانند روایت پیشین، تقدم بر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) کفر تلقی شده و کسی که بر آن حضرت مقدم شود کافر خوانده شده است. البته این روایت مطلق است و قرینه‌ای در آن وجود ندارد که جهت تقدم را معین کند.
بنابراین، ظهور این روایت به تنهایی این است که هر کس در هر امری، خواه در خلافت یا غیر آن، بر حضرت علی (علیه‌السلام) پیشی بگیرد و مقدم شود کافر است.

در دسته دیگری از روایات تصریح شده است که تفضیل و برتری دادن کسی بر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) کفر محسوب می‌شود. از جمله این روایات، روایتی است که در أمالی مرحوم صدوق (رحمه‌الله) به این شرح آمده است:
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مَنْ فَضَّلَ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِی عَلَى عَلِیٍّ فَقَدْ کفَرَ؛ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: کسی که یکی از اصحابم را از علی برتر بداند، به تحقیق کافر است.»^[۱۹۴]
تفضیل و برتری دادن کسی بر حضرت علی (علیه‌السلام) که در این روایت سبب کفر معرفی شده، مطلق است و اختصاص به حوزه خاصی ندارد. بنابراین، اگر کسی اعتقاد به برتری برخی از صحابه نسبت به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در هر زمینه‌ای داشته باشد، بر اساس این روایت کافر محسوب می‌شود.
روایت دیگری که می‌توان همین معنا را از آن برداشت نمود، روایتی است که با اسناد مختلف و فراوان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده که فرمودند: «عَلِیٌّ خَیْرُ الْبَشَرِ مَنْ أَبَى فَقَدْ کفَرَ؛ علی بهترین مردم است. هر کس این را نپذیرد، حقیقتاً کافر شده است.»^[۱۹۵]
دلالت این روایت بر کفر چنین شخصی نیز روشن است.
عنوان دیگری که در برخی روایات عامل کفر معرفی شده است، بغض نسبت به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است؛ مانند:
«عَنْ رِیَاحِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) یَقُولُ‏… قَالَ رَسُولُ اللَّهِ مَا یُحِبُّک إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ مَا یُبْغِضُک إِلَّا کافِر؛ از ریاح بن ابی نصر نقل شده که گفت: شنیدم از امام صادق (علیه‌السلام) که می‌فرمود: رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:… یا علی… جز مؤمن تو را دوست ندارد و جز کافر تو را مبغوض نمی‌دارد.»^[۱۹۶]
جمله‌ای که در اینجا نقل شده، قسمتی از یک روایت طولانی است. این جمله در حد تواتر و در کتب مختلف نقل شده است. این فقره از روایت در شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار علیهم‌السلام،^[۱۹۷] خصال شیخ صدوق (رحمه‌الله)،^[۱۹۸] أمالی شیخ طوسی (رحمه‌الله)،^[۱۹۹] کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه‌السلام،^[۲۰۰] نهج الحق و کشف الصدق،^[۲۰۱] ارشاد القلوب دیلمی^[۲۰۲] و کتب دیگری نقل شده است، البته با این تفاوت که در این کتب، به جای «مَا یُحِبُّکَ»، کلمه «لا یُحِبُّکَ» و نیز به جای «مَا یُبغِضُکَ»، کلمه «لا یُبغِضُکَ» آمده است.
علامه حلی (رحمه‌الله) این جمله پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را در ضمن حدیث مناشده نقل نموده است. ایشان پیش از نقل این روایت می‌نویسد:
«یکی از روایات مشهور که از خاصه و عامه نقل شده و به حد تواتر رسیده است، خبر مناشده است و این خبر را خوارزمی و غیر او از عامر بن واثله نقل کرده‌اند.»^[۲۰۳]
در این روایت که از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده، ایمان، منحصر در محب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) شده است و بغض نسبت به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، به کافر اختصاص یافته است. بنابراین، وجود بغض نسبت به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در شخصی علامت کفر اوست؛ چون بر اساس این روایت، کسی جز کافر، بغض آن حضرت را در دل ندارد.
حال باید ببینیم مقصود از بغض چیست. در کتب لغت، بغض را ضد حب و به معنای تنفر، کینه و دشمنی نسبت به شخصی تعریف نموده‌اند. مرحوم علامه طباطبایی (رحمه‌الله) در المیزان در توضیح معنای عداوت و بغضاء در آیه شریفه وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى‏ یَوْمِ الْقِیامَه^[۲۰۴] تبیین می‌کند که «عداوت» به معنای بغضی است که به همراه خود تعدی و تجاوز عملی را می‌آورد، اما «بغضاء» عبارت است از آن حالت تنفری که در قلب وجود دارد، خواه منجر به دشمنی عملی شود، یا تنها در قلب باقی بماند.^[۲۰۵]
بنابراین، دشمنی نسبت به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، اگرچه به صورت کینه درونی باشد و ظهور و بروز خارجی نداشته باشد، بر اساس این روایت نشانه کفر است و با این روایات، حکم افرادی که در جنگ با ابی عبدالله الحسین می‌گفتند: «إنَّمَا نُقَاتِلُک بُغضاً لِأبِیک؛ تنها به خاطر بغض پدرت با تو مقاتله می‌کنیم»^[۲۰۶] معلوم می‌شود.
یکی از عناوین دیگری که مرتبط به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است و می‌توان آن را در شمار عناوین کفرساز ذکر نمود، تسمّی به لقب «امیرالمؤمنین» است.
در تاریخ نقل شده که برخی از خلفای بنی امیه و بنی عباس، خود را امیرالمؤمنین می‌خواندند، یا دیگران آنان را به این لقب صدا می‌زدند.^[۲۰۷] این در حالی است که بر اساس آنچه در روایات آمده، لقب «امیرالمؤمنین» از القاب اختصاصی حضرت ابی‌طالب علی (علیه‌السلام) است و اطلاق آن بر هیچ شخص دیگری، حتی بر سایر امامان معصوم (علیهم‌السلام) جایز نیست.
روایتی که در این زمینه وارد شده از این قرار است:
«عُمَرَ بْنِ زَاهِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْقَائِمِ یُسَلَّمُ عَلَیْهِ بِإِمْرَهِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا ذَاک اسْمٌ سَمَّى اللَّهُ بِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) لَمْ یُسَمَّ بِهِ أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَا یَتَسَمَّى‏ بِهِ بَعْدَهُ إِلَّا کافِرٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک کیْفَ یُسَلَّمُ عَلَیْهِ قَالَ یَقُولُونَ‏ السَّلَامُ عَلَیْک یَا بَقِیَّهَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ بَقِیَّتُ اللَّهِ‏ خَیْرٌ لَکمْ‏ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِین؛ عمر بن زاهر می‌گوید: شخصی از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال کرد: آیا می‌شود به حضرت قائم با عنوان امیرالمؤمنین سلام داد؟ حضرت فرمودند: خیر، آن (امیرالمؤمنین) اسمی است که خداوند امیرالمؤمنین را به آن نام گذاشته است، هیچ کس پیش از او و پس از او به این نام نامیده نمی‌شود مگر کافر. پرسیدم: فدایت شوم، چگونه بر آن حضرت سلام داده شود؟ فرمود: گفته می شود السلام علیک یا بقیه الله و سپس این آیه را تلاوت فرمود: بقیت الله خیر لکم إن کنتم مؤمنین»^[۲۰۸]
همان‌گونه که در این حدیث بیان شده، امام (علیه‌السلام) در جواب سؤال سائل مبنی بر جواز و عدم جواز سلام دادن به حضرت حجت (علیه‌السلام) با عنوان «امیرالمؤمنین» حکم به عدم جواز می‌نمایند و تصریح می‌کنند که چنین خطابی نسبت به حضرت جایز نیست.
امام (علیه‌السلام) در ادامه توضیح بیشتری در این زمینه می‌دهند و بیان می‌کنند که این اسمی است که خداوند متعال، خود برای حضرت امیر انتخاب نموده و اطلاق آن نه تنها برای حضرت حجت صحیح نیست، بلکه برای هیچ شخص دیگری غیر از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نمی‌توان از این عنوان استفاده کرد. بنابراین، از این حدیث استفاده می‌شود که اطلاق این لقب، حتی نسبت به سایر ائمه (علیهم‌السلام) جایز نیست، با وجود این که معنا در آنان محقق است.
علاوه بر این، امام (علیه‌السلام) تصریح می‌کنند که هر کس به جز امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به این لقب ملقب شود، کافر است. جمله محل شاهد در این روایت (لَا یَتَسَمَّى‏ بِهِ بَعْدَهُ إِلَّا کافِرٌ؛ پس از او هیچ کس به این نام نامیده نمی‌شود، بجز کافر) به صورت مطلق و بدون هیچ قیدی بیان شده است و هم در موضوع و هم در محمول، اطلاق دارد. بنابراین، می‌توان از این جلمه استفاده کرد که آن عده از خلفای اموی و عباسی که به ظاهر خلیفه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر مسلمین بودند، کافرند.
البته در این که مقصود از کافر در این روایت چیست، ملا صالح مازندرانی (رحمه‌الله) دو احتمال ذکر می‌کند. احتمال اول این که مقصود از کافر، ضد مؤمن باشد و او کسی است که به خدا و رسولش ایمان ندارد، تا چه رسد به این که به آنچه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آورده ایمان داشته باشد. احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن این که کفر به معنای کفر نعمت باشد؛ یعنی کسی که ملقب به این لقب شود کفران نعمت نموده و آن را در غیر محل خود به کار برده است.^[۲۰۹] البته احتمال دوم را باید با تکلف پذیرفت.
روایات مربوط به عدم قبول ولایت و امامت دوازده امام (علیهم‌السلام)
مهم‌ترین عنوانی که حکم کفر بر آن مترتب شده و بیشترین روایات کفر مخالف درباره آن وارد شده انکار ولایت امامان اثناعشر (علیهم‌السلام) است. روایات متعددی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و سایر ائمه (علیهم‌السلام) نقل شده که اعتقاد به ولایت ائمه (علیهم‌السلام) را شرط ایمان قلمداد نموده و انکار آن را سبب کفر دانسته‌اند.
طبیعی است که عنوان فوق، شامل منکر ولایت تمامی ائمه اطهار (علیهم‌السلام) یا یکی از آنان می‌شود و این جهت فرقی در حکم ایجاد نمی‌کند. در اینجا به ذکر و بررسی این روایات می‌پردازیم.
روایات صریح در کفر
در این قسمت پانزده روایت ذکر می‌شود که در آنها به صراحت به مسأله کفر منکر امامت و ولایت ائمه اطهار (علیهم‌السلام) اشاره شده است.
روایت اول
همان‌گونه که گذشت، مهم‌ترین عنوانی که کفر مخالف بر آن بار شده و شمار روایات مربوط به آن نیز بیش از سایر عناوین است، انکار ولایت امامان اثناعشر (علیهم‌السلام) است. از جمله این روایات، حدیثی است که در منابع مختلف روایی از امام صادق (علیه‌السلام) روایت شده و از این قرار است: «عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ فَمِنْکمْ کافِرٌ وَ مِنْکمْ مُؤْمِنٌ‏ فَقَالَ عَرَفَ اللَّهُ إِیمَانَهُمْ بِوَلَایَتِنَا وَ کفْرَهُمْ بِهَا یَوْمَ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ فِی صُلْبِ آدَمَ (علیه‌السلام) وَ هُمْ ذَر؛ حسین بن نعیم صحاف می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) در خصوص کلام خداوند عز و جل که فرمود: عده‌ای از شما کافر و عده‌ای از شما مؤمن هستید پرسیدم، آن حضرت فرمودند: خداوند در آن روزی که آنها به صورت ذره در صلب آدم بودند و از آنها عهد و پیمان گرفت، ایمان و کفرشان را با ولایت ما شناخت.»^[۲۱۰]
تمامی راویان در سلسله سند این حدیث امامی و ثقه‌اند. بنابراین، روایت فوق از لحاظ سندی، صحیحه است و هیچ خدشه‌ای نسبت به سندش وجود ندارد.
در خصوص مضمون این روایت مباحثی مطرح شده، از جمله این که در آیه منقول، جای مؤمن و کافر عوض شده و این که «عرف الله» باید به صورت لازم (عَرَفَ) معنا شود یا متعدی (عَرَّفَ) و هر کدام چه معنایی دارد و مباحث دیگری از این دست، که ممکن است پرداختن به آنها، به‌گونه‌ای خروج از محل بحث باشد.
آنچه با بحث ما مرتبط است این که از ابتدای خلقت انسان، ملاک ایمان و کفر در نزد خداوند متعال، پذیرش ولایت اهل بیت (علیهم‌السلام) بوده و واسطه‌ای نیز بین ایمان و کفر وجود ندارد. پذیرش ولایت ائمه (علیهم‌السلام) مساوی ایمان و عدم پذیرش آن مساوی با کفر است. بنابراین، بر اساس این روایت کفر مخالف ولایت ائمه (علیهم‌السلام) قطعاً ثابت است.
نکته دیگر این که اطلاق این روایت نسبت به کفر مخالف، تمامی اصناف آن را شامل می‌شود؛ اما باید ببینیم آیا اساساً در این روایت شرایط اطلاق گیری وجود دارد یا نه و نیز این که آیا هیچ مقیِّدی برای اطلاق این روایت ذکر شده است؟ بررسی این مسائل را به قسمت جمع بندی موکول می‌کنیم.
روایت دوم
از امام صادق (علیه‌السلام) به نقل از پدران گرامی‌شان به نقل از رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این‌گونه روایت شده است: «الْأَئِمَّهُ بَعْدِی‏ اثناعشر أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ هُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَوْلِیَائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى أُمَّتِی بَعْدِی الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکرُ لَهُمْ کافِرٌ؛ امامان پس از من دوازده نفرند؛ نخستین آنها علی بن ابی‌طالب و آخرین آنها قائم است. ایشان پس از من جانشینان و اوصیاء و اولیای من و حجت‌های خداوند بر امتم می‌باشند؛ هر که به آنها اقرار و اعتراف کند مؤمن و کسی که آنها را انکار کند کافر است.»^[۲۱۱]
این حدیث را مرحوم صدوق (رحمه‌الله) در عیون أخبار الرضا علیه‌السلام^[۲۱۲] و کمال الدین و تمام النعمه،^[۲۱۳] خزاز رازی (رحمه‌الله) در کفایه الأثر فی النص علی الأئمه الإثنی عشر،^[۲۱۴] طبرسی (رحمه‌الله) در إعلام الوری بأعلام الهدی،^[۲۱۵] اربلی (رحمه‌الله) در کشف الغمه فی معرفه الأئمه^[۲۱۶] و نیز افراد دیگری در منابع روایی نقل کرده‌اند.
در سلسله سند این روایت، بجز حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی و پدرش، همه راویان ثقه‌اند. حسن بن علی بن ابی حمزه بر اساس آنچه در کتب رجالی آمده از بزرگان واقفیه بوده و بسیاری از رجالیون او را ملعون دانسته، احادیث او را نپذیرفته‌اند.^[۲۱۷] پدرش را نیز از اعیان واقفیه شمرده‌اند، اما به دلیل این که پیش از واقفی شدن، امامی و ثقه بوده است، بزرگان احادیثی را که قبل از وقف روایت کرده، پذیرفته‌اند.^[۲۱۸]
از اعتبار سندی این روایت خاص که بگذریم، مفهوم و محتوای آن در حد تواتر است و مرحوم مجلسی اول (رحمه‌الله) محتوای آن را از لحاظ معنوی متواتر دانسته است. وی در شرح من لا یحضره الفقیه، در توضیح این روایت چنین نوشته است:
«روایات در این زمینه متواتر است و ذکر آنها در این کتاب مناسبت ندارد و کتب مستقلی در این رابطه نوشته شده است.»^[۲۱۹]
بنابراین، ضعف سندی این روایت را نمی‌توان مبنای رد محتوا و عدم پذیرش آن دانست و بر مبنای وثاقت صدوری و به قرینه تواتر معنوی، می‌توان اطمینان به صدور این روایت نمود.
محل شاهد در این روایت قسمت پایانی آن است، یعنی: «الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکرُ لَهُمْ کافِرٌ؛ کسی که به (وصایت و جانشینی) آنها اقرار کند، مؤمن است و هر کس آنان را انکار کند کافر است.» همان‌گونه که روشن است، لفظ کافر برای منکر امامان اثناعشر (علیهم‌السلام) استفاده شده است.
در این روایت نکاتی وجود دارد که عبارتند از:
۱ـ ضمیر «هُم» در این بخش از روایت (المنکر لهم) متعلق انکار قرار گرفته است. بدیهی است که مقصود از انکار امامان انکار اصل وجود آنها نیست، بلکه مراد از انکار آنان، انکار مراتب و مناصبی است که حضرت رسول در فقرات پیشین برای آنها ثابت نموده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در فقرات قبل، امامان را پس از خود جانشینان، اوصیاء، اولیاء و حجت‌های الهی بر مردم معرفی نموده است؛ بنابراین انکار امامان، به انکار آن شخصیتی است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از آنها ارائه داده است.
۲ـ بر اساس عبارت «المُقِرُّ بِهِم مُؤمِنٌ وَ المُنکِرُ لَهُم کَافِرٌ» که ضمیر «هُم» در آن به امامان اثناعشر (علیهم‌السلام) برمی‌گردد، شرط ایمان، اقرار به جمیع ائمه اثناعشر (علیهم‌السلام) است و در مقابل، نبود چنین اقراری سبب کفر است. در نتیجه کسی که حتی یکی از امامان شیعه (علیهم‌السلام) را انکار کند و ولایتش را نپذیرد، بر اساس این روایت مشمول حکم کفر خواهد بود.
۳ـ موضوع حکم کفر در این روایت (المُنکِرُ لَهُم) مطلق است و مقید نشده به این که انکار از عناد و لجاجت سرچشمه بگیرد یا بر مبنای استدلال بنا شده باشد و یا از روی جهل و نادانی باشد؛ از این رو، هر کس به هر دلیلی امامان (علیهم‌السلام) را انکار کند، در دایره شمول این حکم قرار می‌گیرد، مگر آن‌که قرینه منفصلی بر تقیید وجود داشته باشد که در جمع بندی به بررسی آن خواهیم پرداخت.
روایت سوم