اما نظریه سوم اینکه: میان فاعل بودن خداوند متعال و مأموران الهی گرد آوریم و بر این اندیشه باشیم سخن آیات مورد بحث این است که: برخی از این افعال دستاورد کار خدا و و شماری کار مأموران اوست. این گفتار تقریباً بی مناقشه است چرا که می‌توان آن را به گفتار و نظریه نخست بازگردان کرد که اینان معتقدند به اینکه فرشتگان نیز به حکم و قدرت الهی دست به این گونه امور می‌زنند.
چهارمین باور به­مثل سخن پیشین، جمع بین دو گروه از فاعل است اما این­بار میان فاعلیت خداوند متعال و اولیای الهی. پس بگوییم آیات یاد شده این را می­رسانند که: بعضی خوارق، فعل خداوند و برخی فعل اولیای خداست. در این نظریه­ تفصیلی شماری از این امور، معلول و متأثر از نفوس‌ اولیای خداست و تعدادی نیز به مباشرت خداوند انجام می‌گیرد. بدین سان می‌توان بین آیاتی که انجام این­گونه امور را به مباشرت خداوند می‌داند و آیاتی که انجام این کارها را به دست اولیا می‌داند جمع نمود.
اما آنچه به مجموع باورهای قرآنی نزدیک­تر است این است که اندیشه درست قرآنی در مورد کننده­ اعجازگونه­ها این بدانیم که فعل ولیّ خدا در قدرت و حکم الهی ادغام شده است. در این نظریه، این­گونه امور کار مستقیم ولیّ است اما به قدرت و اذن خداوند متعال انجام می­گیرد. از جمع آیات مربوط به امور خارق عادت این برداشت را می‌توان داشت که سر زدن کار فراعادی از جز خداوند متعال شدنی است و اگر از آیات، این­گونه استفاده بریم که این امور به یکسره کار خداست و شخص انسان هیچ دخالت و تصرف بی­واسطه­ای ندارد اصل امکان انجام امور خارق عادت به دست ولیّ خدا بی جهت خواهد بود. و ما پیش از این در ابتدای بخش دوم، این مسئله را از سر گذراندیم.
قرآن کریم همان‌گونه که معجزات را به نفوس انبیا نسبت می‌دهد، به خداوند نیز بسته می‌داند. بخش پایانی آیه شریفه که می‌فرماید: « پس چون فرمان خدا [در میان‏] آید، به حقّ حکم شود »^[۴۶۱]، رهنمون بر این است که تأثیر مقتضى نامبرده منوط به امرى از ناحیه خداى تعالى است، که آن امر با اذن خدا صادر می‌شود، پس تأثیر مقتضى وقتى است که مصادف با امر خدا، و یا متحد با آن باشد، و اما اینکه امر چیست؟ در آیه «جز این نیست که فرمانش- چون [آفریدن‏] چیزى را بخواهد [این است‏] که به او گوید: موجود شو. پس بى درنگ موجود مى‏شود.»^[۴۶۲] کلمه­ی ایجاد و کلمه (کن) تفسیر شده و آیات زیر، این اناطه به امر خدا را آماده مى‏کنند: «بى گمان این پندى است. پس هر کس که بخواهد به سوى پروردگارش راهى [در پیش‏] گیرد.» «و نمى‏خواهید مگر آنکه خدا بخواهد.»^[۴۶۳] نیز آیه­ای که می‌گوید: «آن [قرآن‏] براى جهانیان جز پند نیست. براى کسى از شما که بخواهد راست کردار شود. و نمى‏توانید که خواهید مگر آنکه خدا بخواهد، پروردگار جهانیان.»^[۴۶۴]
این آیات دلالت کرد بر اینکه آن امرى که انسان می‌تواند اراده‏اش را بکند و زمام اختیار وى به دست آن است، هرگز تحقق نمى‏یابد مگر آنکه خدا بخواهد، یعنى خدا بخواهد که انسان آن را بخواهد، و خلاصه، اراده­ی انسان را اراده کرده باشد، که اگر خدا بخواهد انسان اراده مى‏کند، و می‌تواند بخواهد، و اگر خداوند نخواهد، اراده و خواستى در انسان پیدا نمی‌شود.^[۴۶۵]
آرى، آیات شریفه‏اى که ارائه شد، در مقام بیان این نکته‏اند که کارهاى اختیارى و ارادى بشر هر چند به دست خود او و به اختیار او است، و لکن اختیار و اراده او دیگر بدست او نیست، بلکه گواه­مند به مشیت خداى سبحان است، برخی گمان کرده‏اند که آیات در جایگاه رساندن این معنا است که هر چه را انسان اراده کند خدا هم همان را اراده کرده، و این خطایى است فاحش، چون لازمه‏اش این است که در موردى که انسان اراده‏اى ندارد، و خدا اراده دارد، مراد خدا از اراده‏اش تخلف کند، و خدا بزرگ‌تر از چنین نقص و عجز است. افزون بر اینکه اصلاً این معنا مخالف با ظواهر آیاتى بى­شماری است که در این مورد وارد شده، مانند آنجا که می‌فرماید: « و اگر مى‏خواستیم به هر شخصى هدایتش را مى‏دادیم. ولى [این‏] وعده از جانب من تحقق یافته است که جهنم را از جنّ‏ها و مردمان، همگى پر کنم.»^[۴۶۶] یعنى هر چند که خود آن نفوس نخواهند هدایت شوند، پس مشیت خدا تابع خواست مردم نیست، و نیز در جای دیگر می‌فرماید: « و اگر پروردگارت مى‏خواست همه آنان که در زمین‏اند، همگى ایمان مى‏آوردند….»^[۴۶۷] پس روشن می‌شود که اراده مردم پیرو خواست خداست، نه به عکس، چون مى‏فرماید: اگر او اراده مى‏کرد که تمامى مردم ایمان بیاورند، مردم نیز اراده ایمان مى‏کردند، و از این قبیل آیاتى دیگر.^[۴۶۸]
پس اراده و مشیت، اگر تحقق پیدا کند، معلوم می‌شود تحقق آن مراد، به اراده خداى سبحان و مشیت او بوده، و همچنین کارهایى که از ما سر مى‏زند مراد خداست، و خداوند خواسته که آن افعال از طریق اراده ما، و با وساطت مشیت ما از ما سر بزند، و این دو یعنى اراده و فعل، هر دو موقوف بر امر خداى سبحان، و کلمه­ی (کُنْ) است. پس تمامى امور، چه عادى، و چه خارق عادت، و خارق‌العاده هم، چه طرف خیر و سعادت باشد، مانند معجزه و کرامت، و چه جانب شرّش باشد، مانند سحر و کهانت، همه مستند به اسباب طبیعى است، و در عین اینکه مستند به اسباب طبیعى است، موقوف به اراده خدا نیز هست، هیچ امرى پدید نمی­آید مگر به امر خداى سبحان، یعنى به اینکه سبب آن امر مصادف و یا متحد باشد با امر خداى تعالى.
تمامى پدیده ­ها، هر چند از نظر استناد وجودشان به خدای تعالى به طور مساوى مستند به او هستند، به این معنا که هر جا اذن و امر خدا باشد، موجودى از مسیر اسبابش وجود پیدا مى‏کند، و اگر امر و اجازه او نباشد تحقق پیدا نمى‏کند، یعنى سببیتِ سببش تمام نمی‌شود، جز اینکه قسمى از آن امور یعنى معجزه پیامبران، و یا دعاى بنده مؤمن، همواره همراه اراده خدا هست، چون خودش چنین وعده‏اى را داده، و در باره خواست انبیایش فرموده: « خداوند مقرّر داشته است که به یقین من و رسولانم پیروز مى‏شویم.»^[۴۶۹] و در باره اجابت خواسته مؤمن وعده داده و فرموده: « دعاى دعا کننده را هنگامى که مرا [به دعا] بخواند، روا مى‏دارم.»^[۴۷۰]

۶٫ توحید افعالی و تصرف ولی در پرتو ولایت تکوینی او در قرآن

یکی از شاخه­ های شجره طوبای توحید، توحید در ولایت است و ولیّ، یکی از اسمای حسنای الهی است. ولایت دارای معانی متعددی است اما آنچه در اینجا مطرح است ولایت به معنای سرپرستی تدبیر امور است و بحث کلامی است.

۶-۱٫ بررسی آیات قرآن درباره صفت فعلی ولایت

این ویژگی‌ها مانند سایر اوصاف خدای سبحان، چند دسته است:

۶-۱-۱٫ آیاتی که ولایت را برای خدا ثابت می‌کند

مانند: «جز این نیست که ولىّ شما، خداوند و رسولش و مؤمنانى هستند که نماز بر پاى مى‏دارند و آنان در اوج فروتنى، زکات مى‏پردازند.»^[۴۷۱] با توجه به ذیل آیه، مفسران شیعه و سنی گفته‌اند که: این آیه، درباره امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) نازل شده است.^[۴۷۲]
در قرآن نوعی ولایت برای شیطان و طاغوت نیز ثابت شده است: «کسانى که کفر ورزیده‏اند، کارسازانشان طاغوت‏اند»^[۴۷۳]، «به راستى ما شیطان‌ها را براى کسانى که ایمان ندارند، کارگزار
قرار داده‏ایم.»^[۴۷۴] البته ولایت شیطان بر کفار، مستقل از ولایت خدا و در عرض آن نیست بلکه این ولایت نوعی عذاب و کیفر الهی است که شیطان همچون سگ دست­آموزی به­گونه تکوینی مأمور است آن را نسبت به کسانی اعمال کند که از سر عمد، ولایت تشریعی دیگران را جای­گزین ولایت خدای سبحان کرده‌اند.

۶-۱-۲٫ آیاتی که ولایت را از غیر خدا سلب می‌کند

«وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ فِی الْأَرْضِ وَ مَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ: و شما در زمین گزیر و گریزى ندارید و برایتان جز خداوند هیچ کارسازى و یاورى نیست.»^[۴۷۵]، «مَا لَکُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا شَفِیعٍ: جز او هیچ دوست و شفاعت کننده‏اى ندارید.»^[۴۷۶]، «مَا لَکَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِیٍّ وَلاَ وَاقٍ: تو را از [عذاب‏] خداوند هیچ کارساز و باز دارنده‏اى نیست.»^[۴۷۷] سرّ اینکه دیگران هیچ سهمی از ولایت ندارند این است که ولایت و سرپرستی، نوعی پرورش است که بر علم، قدرت و مالکیت تکوینی ولیّ نسبت به حوزه سرپرستی او متوقف شده است و دیگران فاقد این صفات کمالی هستند.

۶-۱-۳٫ آیاتی که ولایت را مختص خدا می‌دانند

و گویای این است که: آیا جز او را سرپرست خود گرفته‌اند. تنها خدا ولیّ است.^[۴۷۸] وجود
ضمیر فصل «هو» و معرفه بودن خبر به «الف» و «لام» در «الولی»، مفید تأکید و حصر ولایت
در خدای سبحان است و نیز اینکه او «ولیّ حمید» است و فی­المثل، بارش از آسمان به دست
اوست.^[۴۷۹]

۶-۱-۴٫ آیاتی که حاکمیت و حکم را مختص خدا می‌داند

یا دوست و شریکی برای خدای تعالی قائل نیست و یا کسی را در جایگاه رد حکم او نمی‌داند مفید اختصاص ولایت به خداست مانند: «حکم جز به دست خداوند نیست.» «آنان جز او هیچ کارسازى ندارند و در حکمش کسى را شریک نمى‏سازد.»، «و خداوند حکم مى‏کند- هیچ رد کننده‏اى براى حکم او نیست-»^[۴۸۰]
مجموع آیات پیش­گفته به خوبی دست می­دهد که ولایت بالأصاله مختص خدای سبحان است یعنی «لا ولی الا هو».^[۴۸۱] اما آنچه می‌توان به­گونه پرسش طرح نمود این است که در شماری از آیات گونه ­ای از ولایت برای طاغوت و شیطان مطرح است و نیز اینکه ولایت خدای سبحان بر برخی بندگان به­گونه ­ای متفاوت با دیگر بندگان بیان شده است.

۷٫ جستاری در ولایت غیر خدا

منظور از ولایت غیر خدا، آن سرپرستی­ای است که ظاهر آیات قرآن کریم برای بندگان و مخلوقات خداوند اثبات می­ کند و البته همه اینها در طول قدرت خداوند و به عنایت اوست و نه ولایت استقلالی.

۷-۱٫ گونه‌های ولایت دینی در قرآن

مرحوم مجلسیِ اول در نوشته­ای که آن را «ولایهالاولیاء» نام نهاده است ۱۲ گونه از ولایت دینی را برای ۱۲ گروه آدمی گسترانده است که با اندک تأملی در قرآن عزیز می‌توان ردّی از همه آنها را نشان داد. آنچه در این جستار بدان رهنمون شده‌ایم گونه­ نهم از اقسام ولایت یعنی ولایت تکوینی برگزیدگان حق بر موجودات هستی، آن هم به اذن خداوند بلند مرتبه است که پایه‌ها و مایه­های استوار خود در کتاب وحی را فرامی­خواند که علامه مجلسی از آن به «ولایت تکوینی اولیای امر دین، بر رام نمودن موجودات»، یاد می­ کند که در فصل پسین، پایه­ های قرآنی آن، به تفصیل بدان گونه از ولایت برمی­رسد. اما چکیده­ی آن، قرب حق، علم کتاب، علم به اسما و جانشینی آدمی برای خدا است، که ایشان به آیاتی به مانند: «کسى که علم الکتاب به نزد اوست [بس است‏].»^[۴۸۲] «کسى که به نزدش علمى از کتاب
[الهى‏] داشت، گفت:…»^[۴۸۳]، و «همه چیز را در کتابى روشنگر بر شمرده‏ایم.»^[۴۸۴]، «آنگاه کتاب [آسمانى‏] را به آنان به ارث دادیم که از [میان‏] بندگانمان برگزیدیم.»^[۴۸۵] و به اینکه «به وسیله شما خداوند می‌گشاید و به سبب شما پایان می‌دهد»^[۴۸۶] و «به برکت وجود شما، مخلوقات خداوند روزی داده می­شوند»^[۴۸۷] اشارت نموده است.
البته ناگفته نماند که در اصطلاح فقیهان و عالمان ربانی ولایت بر دو بخش است: ولایت خاصه که محدود به مورد خاصی است که انسان بر شخص خاصی ولایت دارد. و ولایت عامه که به مصداق خاصی مرزبندی نشده است، مانند ولایت پیشوایان معصوم(علیهم السلام) و نواب خاص و عام آنها که بر عموم مردم ولایت دارند. در فقه جواهری ۳۷ مورد را برای ولات خاصه^[۴۸۸] و ۱۳ قسم را به عنوان ولایت عامه^[۴۸۹] به ثبت رسانده است.

۷-۲٫ ولایت رسول خدا و اوصیای ایشان

پرسش این است که: اگر برآیند آیات این باشد که ولایت جز برای خدای سبحان بر احدی روا نیست آنگاه ولایتی که در برخی از آیات مانند: «جز این نیست که ولىّ شما، خداوند و رسولش و مؤمنانى هستند که نماز بر پاى مى‏دارند و آنان در اوج فروتنى، زکات مى‏پردازند.»^[۴۹۰] به­گونه مستقیم به رسول خدا و اولیای الهی نسبت داده شده به چه معناست و چه توجیهی دارد؟
و پاسخ این است که: ولایت رسول خدا و اوصیای ایشان هرگز در عرض ولایت خدای سبحان و مستقل از آن نیست زیرا بر مبنای تعالیم مکرر وحیانی هیچ انسانی حتی انسان‌های کامل از هیچ­گونه استقلالی برخوردار نیستند از این رو معنای دقیق سمت ولایت برای پیامبران و اولیا مانند سایر اسمای حسنای الهی آن است که آنان مظهر و آیت ولایت الهی‌اند.

۷-۳٫ ولایت طاغوت و شیطان بر کافران

پرسش دومی که از ولایتی با صنفی دیگر، از آیات قرآن رخ می کند چنین است که: قرآن کریم می‌فرماید: «و کسانى که کفر ورزیده‏اند، کار سازانشان طاغوت‏اند که آنان را از نور به سوى تاریکی‌ها به در مى‏برند.»^[۴۹۱]، «به راستى ما شیطان‌ها را براى کسانى که ایمان ندارند، کارگزار قرار داده‏ایم.»^[۴۹۲] اینکه چه راهی برای برون­رفت از معنای ولایت طاغوت و شیاطین بر برخی وجود دارد؟
اما کوتاه پاسخ به پرسش یادشده اینکه: نخست ولایت شیطان بر کفار مستقل از ولایت خدا و در عرض آن نیست دوم و بهتر بگوییم بلکه این ولایت نوعی عذاب و کیفر الهی است که شیطان هم­چون سگ دست آموزی به­گونه تکوینی مأمور است آن را نسبت به کسانی اعمال کند که از سر عمد ولایت تشریعی دیگران را جایگزین ولایت خدای سبحان کرده‌اند.^[۴۹۳]

۸٫ ولایت پاداشی

انجامین سخن این است که چرا در برخی آیات ولایت خدا بر گروه خاصی از بندگان اختصاص یافته است که قرآن کریم می­فرماید: «خداوند کار ساز مؤمنان است.»^[۴۹۴]، «و خداوند کارساز پرهیزگاران است.»^[۴۹۵] و دیگران از آن نوع سرپرستی بی­بهره‌اند.
و فرجامین پاسخ این است که چنان­که بر خواننده پنهان نیست ولایت بر دو گونه تشریعی و تکوینی است و ولایت تشریعی عام و بر همگان یکسان است و در قیام همه از آن بازخواست خواهند شد اما ولایت تکوینی یک شعبه عام و فراگیر دارد و یک بخش خاص که نصیب بندگان ویژه خدای سبحان است. ولایت تکوینی عام همانند تشریعی عام شامل همه انسان‌هاست اما ولایت تکوینی خاص که می‌توان ولایت ثانوی، پاداشی یا توفیق الهی خواند ویژه کسان خاصی است که خود را به ولایت تشریعی خدای سبحان گره زده و بدان گردن نهاده‌اند. از این رو این روندگان کوی حق، بقیه راه را آسان‌تر و تندتر گذر می‌کنند. قرآن کریم هر جا سخن از ولایت پاداشی می‌کند آن را ویژه بندگان مؤمن و پرهیزگار دانسته است و آشکارا داد سخن سر می‌دهد که: «خداوند کار ساز مؤمنان است.»^[۴۹۶] و «و خداوند کارساز پرهیزگاران است.»^[۴۹۷]و در جای خود، گفته شده که حکم بر وصف، مشعر به علیت است یعنی چون
این کسان با ایمان و با تقوایند از ولایت تکوینی خاص خداوند بهره‌مندند همان­گونه که ولایت شیطان
بر کافران که در قرآن به آن اشارت رفته و چنین می­فرماید که: «و کسانى که کفر ورزیده‏اند،
کار سازانشان طاغوت‏اند.»^[۴۹۸] و «به راستى ما شیطان‌ها را براى کسانى که ایمان ندارند، کارگزار قرار داده‏ایم.»^[۴۹۹] به جهت کفر و ظلم آنان و کسانی که کافر شدند اولیای آنها طاغوت است.
نتیجه، اینکه: خداوند سبحان بنابر ولایت خود بر عالم هستی همان‌گونه که خود کارها را انجام می‌دهد، به آنان که ولایت تکوینی بر عالم را به­گونه نیابتی داده است نیز این اجازه را داده که امور عالم را انجام دهند چه به صورت عادی و چه به­گونه فراعادی و خارق عادت. و کسی یارای مقابله با او نیز ندارد چرا که در پرتو و تشأن از ولایت الهی است هر چند که تصرفات وی در عالم هماره به اذن و حکم مولای اوست. و البته ولایت شیطان از این دایره بیرون است چرا که سرپرستی هستی تنها نصیب کسانی می‌شود که با عبودیت به بارگاه ولایت الهی بار یافته و پا نهاده‌اند و لیاقت پیدا کرده‌اند و در آینده سخن خواهیم کرد که در دست یازیدن به ولایت الهی و در پیِ داشتن آثار آن، اندک سرپیچی هم قابل بخشش نیست چه رسد به فخرفروشی در برابر پروردگار عالم که شیطان رانده شده مرتکب شد. پس شیطان و طاغوت هرگز در دایره­ی ولایت الهی و تصرف در عالم هستی نمی‌گنجد، او سگ دست­آموزی بیش نیست که سرکرده همسان‌های خویش خواهد بود. بعد از شناخت معنای ولایت و علم به تحقق آن و انواع آن در بیرون، از چگونگی نشستن نهال آن در جان آدمی سخن به میان خواهد آمد. نگارنده سطور اقرار می‌کند که گرچه همه صفحات چند ده­تایی پیشینی که گذشت ضرورتی گریز ناپذیر می‌نمود اما آن سیاهه پیش‌گفتاری بیش نبود تا به این گفتار اصلی بار یابد و متن اصلی رساله خود را ترسیم نقشی برگرفته از رسم نقّاش هستی بر لوح تدوین خود می‌داند تا بلکه غبار راه تکوین بنشاند و در این میان رهروی جمال حق بیند.

۹٫ توحیدْمحوری قرآن و نگاه‌داشت فاصله میان مقام الوهیت(خالق) و جایگاه ولایت(مخلوق)

«کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَه‏: هر چیزى نابودشدنى است مگر ذات او».^[۵۰۰] در نگاه قرآن، میان الوهیت و ولایت، فاصله­ای به موازات فاصله وجود و عدم، یعنی بی­نهایت است. پیام همه ادیان الهی توحید است و باید که سخن اصلی عرفان در اسلام حقیقی نیز همین یک واژه باشد. تمامی برگزیدگان خداوند متعال، از فرستادگان و پیام­آورانش تا اولیای الهی همه به یکجا، جان در سر توحید نهاده و می‌نهند تا این سیر به سوی توحید، فراگیر گردد. به دید بنیادین، ولایت به معنای قرب به حق است. در واژه و عبارتِ نزدیک شدن به حق، باید که اندیشید و بدین نکته­ی باریک دست یازید که: ولیّ خدا تنها و تنها به حضرت حق نزدیک می‌شود «نزدیک شد و بسیار نزدیک شد»^[۵۰۱] نه اینکه با خدا، یکی شود و یا جای او را بگیرد. او انسانِ به ولایت بار یافته است و نه خدای انسان­گشته. هر چه به پروردگار و مالک آسمان‌ها و زمین‌ها و هر آنچه میان آن دو است تقرب یابد، باز او خالق است و این مخلوق. و به دید فلسفی، او واجب است و این ممکن و سیه­رویی زممکن در دو عالم هرگز جدا نخواهد گشت. ولی، خدا هر چه باشد و هر سِمتی بیابد باز انسان با ویژگی امکان است و در جهانی به این جایگاه شرافت یافته است که به حق و با حق و با ابزار حق، آن هم به سوی حق روانه شده تا آیینه شود و نمایش­گر حضرت حق باشد. و«ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَق‏: آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست جز به حق نیافریده‏ایم.»^[۵۰۲] در براهین حکمت الهی، فاصله میان واجب‌الوجود با برترین ممکن‌الوجود تنها یک ویژگی است که آن هم خالقیت است اما این فاصله خود به اندازه بی­نهایت است. آن که در عروجش، «نزدیک شد و بسیار نزدیک شد، تا به قدر دو کمان، یا نزدیک‏تر.»^[۵۰۳] بنشست نیزخود به این آگاه است که همان دو قوس یا کمتر، خود بی ­پایان است و اگر چنان‌چه جز این بر اندیشه بگذرد تاب ایراد فلسفی محدودیت وجود را ندارد وبی­گمان وجود همان واجب­الوجود است وحضرت پروردگار «جل‌شانه» باید که بی‌نهایت باشد و اگر توان این یافت شود که فاصله­ی میان بنده و او به اندازه درآید باید که خدا را محدود دانست.
مخْلص سخن اینکه: ولیّ خدا هر چه بالا رود، باز انسان مخلوق و نیازمند و میرا است نه خدا. گرچه آن ولیّ، بزرگ­ترین و شریف­ترین­شان باشد، باز بنده­ای است که هماره «یا ربّ یا ربّش» باید که به گوش فرشتگان برسد و هم­چنان­که «خواجه­ی لولاک»(صلی الله علیه و آله) به اعتراف نشست و «ما عَرَفْناک» سر داد «ما عَبَدْناک» بگوید چه اینکه:

از جدول فوق می­توان نتیجه گرفت که مقدار F برابر با ۵۴۶/۱۵ با سطح خطای کمتر از ۰۵/۰ درصد متغییر مستقل توانسته است در سطح نه چندان بالاواریانس متغیر وابسته را تبیین کند.نمودار هیستوگرام رسم شده در مورد مدل رگرسیون فرض نرمال بودن داده ها را تأیید کرده، بنابراین مدل رگرسیون خطی خطی آورده شده مورد قبول است.

۴-۳-۳ آزمون فرضیه اصلی
در فرضیه اصلی محقق می خواهد با بهره گرفتن از آزمون استنباطی تعیین کند که آیا مدیریت دانشبرعملکرد کارکنان مرکز آموزش علمی – کاربردی شهرستان میاندوآبمؤثر است یا نه، که نتایج آن با بهره گرفتن از ضریب همبستگی پیرسون به شرح زیر است.
فرضیه اصلی: مدیریت دانش در عملکرد کارکنان مرکز آموزش علمی - کاربردی شهرستان میاندوآب مؤثر می­باشد.
برای آزمون این فرضیه، از آزمونضریب همبستگی پیرسون استفاده می‌کنیم. فرض صفر در این آزمون صفر بودن ضریب همبستگی (عدم وجود رابطه) است. اگر سطح معنی‌داری آزمون کمتر از ۰۵/۰ باشد فرض صفر رد خواهد شد. یعنی در این صورت بین متغیرها رابطه وجود خواهد داشت.
H₀ : مدیریت دانش بر عملکرد کارکنان مرکز آموزش علمی– کاربردی شهرستان میاندوآب مؤثر نمی ­باشد.
H₁ : مدیریت دانش بر عملکرد کارکنان مرکز آموزش علمی – کاربردی شهرستان میاندوآب مؤثر می­باشد.

جدول ۴-۱۷: ضریب همبستگی پیرسون برای مدیریت دانش و عملکرد کارکنان

مدل

ضریب همبستگی پیرسون

ضریب تعیین

R تعدیل شده

خطای استاندارد

۱

.۵۴۰^a

.۲۹۱

.۲۷۹

.۴۰۵۹۵

همانطوری که در جدول ۴-۱۷ مشاهده می گردد،در سطح ۹۵ درصد ضریب همبستگی تأثیر مدیریت دانش بر عملکرد کارکنان مرکز آموزش علمی – کاربردی شهرستان میاندوآب برابر ۵۴/۰ است،و با توجه به سطح معنی داری در جدول پایین که برابر با ۰۰۰/۰ بوده و از حداکثر سطح معنی­داری (۰۵/۰) کمتر می­باشد.بنابراین بین مدیریت دانشبر عملکرد کارکنان مرکز آموزش علمی – کاربردی شهرستان میاندوآب رابطه مستقیم معنی‌داری وجود دارد. بنابراین ضریب همبستگی بدست آمده در سطح خطای ۰۵/۰ همانطوری که مشخص شده است معنی­دار می­باشد و چون مقدار ضریب همبستگی محاسبه شده (۵۴۰/۰ =r) (05/0>000/0p=)، معنی­دار است، فرضیه اصلی تحقیق قبول می شود و می توان نتیجه گرفت که مدیریت دانش بر عملکردکارکنان مرکز آموزش علمی – کاربردی شهرستان میاندوآبمؤثرمی­باشد.

جدول ۴-۱۸: آزمون ANOVA مربروط به مدیریت دانش بر عملکردکارکنان

مدل

مجموع مربعات

درجه آزادی

میانگین مربعات

Fآماره

سطح معنا داری

برای آزمون فرضه اول از آزمون t استیودنت (یک جمله ای) و از نرم افزارSpss استفاده میکنیم و برای سنجش فرضیه دوم اقدام به برآورد ضرایب مدل رگرسیون با بهره گرفتن از روش حداقل مربعات معمولی (OLS) در نرم افزار Eviews و از آزمون t استیودنت (دو جمله ای)، در نرم افزار Spss استفاده می کنیم.

۳-۱۱- بخش دوم: مدل داده های تلفیقی و روش های تخمین
۳-۱۲- مقدمه
امروزه روش داده های تلفیقی به لحاظ مزایا و برتری هایی که نسبت به روش های مقطعی و سرس زمانی دارد،به طور فزاینده ای در تحقیقات اقتصادی استفاده می شود. داده های تلفیقی به مجموعه داده هایی اطلاق می شود که بر اساس آن مشاهدات به واسطه تعداد زیادی از متغیرهای مقطعی(N) که اغلب به صورت تصادفی انتخاب می شوند، در طول یک دوره زمانی (T) مورد بررسی قرار می گیرد. در این صورت N×T داده های آماری را داده های تلفیقی_سری زمانی می نامند (مشکی،۱۳۹۰).
۳-۱۲-۱- مزایای استفاده از داده های تلفیقی
از آنجا که استفاده از داده های ترکیبی به افراد ، بنگاه ها، شرکت ها و کشور ها و از این قبیل واحد ها، در طی زمان ارتباط دارند، وجود ناهمسانی واریانس در این واحدها محدود می شود.
با ترکیب مشاهدات سری زمانی و مقطعی، داده های ترکیبی اطلاعات بیشتر، تغییر پذیری بیشتر، هم خطی کمتر میان متغیرها، درجه آزادی بیشتر و کارایی بیشتر را ارائه می کند.
در مطالعه مشاهدات مقطعی تکراری، داده های ترکیبی به منظور مطالعه پویایی تغییرات، مناسب تر و بهترند.
داده های ترکیبی، تاثیراتی را که نمیتوان به سادگی در داده های سری زمانی و مقطعی مشاهده کرد بهتر معین می کنند.
داده های ترکیبی با ارائه داده برای هزاران واحد، می توانند تورشی را که ممکن است در نتیجه لحاظ افراد یا بنگاه های اقتصادی(به صورت جمعی و کلی) حاصل شود و به حداقل برسانند. به طور کلی باید گفت،داده های ترکیبی، تحلیل های تجربی را به شکلی غنی می سازد که در صورت استفاده از داده های زمانی یا مقطعی این امکان وجود ندارد. البته نمی توان گفت که مدل سازی با داده های ترکیبی هیچ مشکلی ندارد.(تفلاطونی و نیکبخت،۱۳۸۹).
۳-۱۳- انواع مدل های داده های تلفیقی
مدل های مربوط به داده های تلفیقی از انواع مختلف مدل ها تشکیل شده است در یک طبقه بندی کلی می توان مدل های مذبور را بشرح زیر طبقه بندی نمود:
الف)داده های تلفیقی ایستا
ب)داده های تلفیقی پویا
۳-۱۳-۱- مدل داده های تلفیقی ایستا
الف)مدل ضرایب ثابت(CCM)
ب)مدل اثرات ثابت(FEM)
ج)مدل اثرات تصادفی(REM)
۳-۱۳-۱-۱- مدل ضرایب ثابت: در صورتی که هیچکدام از اثرات مقطعی ویا اثرات زمانی تفاوت معنی داری از هم نداشته باشند،در آن صورت می توان تمامی داده هارا با هم ترکیب نموده و به وسیله رگرسیون حداقل مربعات معمولی (OLS) تخمین زد.مدل مزبور مدل رگرسیون ترکیبی نیز نامیده می شود. شکل کلی مدل با فرض وجود سه متغیر مقطعی (سه شرکت)، ده دوره زمانی(۲۰۰۰۰-۱۹۹۱) و دو متغیر مستقل به شرح زیر خواهد بود:
(۳-۱۲)
Y_i,t=α_۱+β_۱X_1i,t+β_۲X_2i,t+u_i,t
t=1,2,3,…,۱۰ i=1,2,3
در رابطه فوق y نشان دهنده متغیر وابسته، iنشان دهنده iامین واحد مقطعی،t نشان دهنده t امین دوره زمانی، X_i,t نشان دهنده برداری از متغیر های مستقل و u_i,t جمله خطا می باشد. اگر هر واحد مقطعی دارای تعداد یکسانی از مشاهدات سری زمانی باشد در آن صورت داده های ترکیبی، متوازن نامیده شده و در غیر اینصورت نا متوازن تلقی خواهد شد.
۳-۱۳-۱-۲- مدل اثرات ثابت: در این مدل، ضرایب شیب بین واحد های مقطعی (شرکت ها) ثابت بوده و لیکن عرض از مبدا برای هر یک از شرکت ها متفاوت می باشد.در این مدل با وجود آنکه عرض از مبدا برای هر یک از شرکت ها متفاوت می باشد و لیکن در طول زمان ثابت بوده و تغییر نمی کند و به همین دلیل نیز به مدل اثرات ثابت معروف شده است. با در نظر گرفتن فروضات قبلی،شکل کلی مدل مزبور به شرح زیر خواهد بود:
(۳-۱۳):
Y_i,t=α_i,t+ β_۱X_1i,t+ β_۲X_2i,t
اندیس iدر جمله فوق نشان دهنده ی این مطلب است که عرض از مبدا برای هر یک از واحد های مقطعی (شرکت ها) متفاوت بوده ولی در طول زمان ثابت است.
۳-۱۳-۱-۳- مدل اثرات تصادفی: در صورتیکه متغیرها به صورت تصادفی انتخاب شده باشند و بین متغیرها توضیحی و خطاها همبستگی وجود نداشته باشد، می توان برای رسیدن به تخمین کارا و سازگار از روش اثر تصادفی استفاده نمود. طرفداران روش اثرات تصادفی چنین استدلال می کنند که آوردن متغیر های مجازی در مدل رگرسیون، پوششی برای بی توجهی و ناآگاهی ما از وجود متغیر های توضیحی مناسب و بکار گرفتن آن در مدل تخمین می باشد. لذا در مدل اثرات غفلت از کاربرد متغیرهای مزبور بواسطه جمله خطا بیان می شود.
ایده اولیه مدل اثرات تصادفی مبتنی بر رابطه(۳-۱۲) می باشد. در این مدل به جای آنکه فرض شود _۱,iα ثابت است ، فرض می شود متغیری تصادفی با میانگن _۱α (بدون اندیس i) می باشد. بر این اساس مقدار عرض از مبدا به صورت زیر بیان می شود:
(۳-۱۴):
α_۱,i=α_۱+e_i
e_i جمله خطای تصادفی با میانگین صفر و واریانس ^۲σ می باشد. در این مدل اثرات احتمالی فرض بر آن است که همبستگی e_i با متغیر های توضیحی صفر می باشد:
(۳-۱۵):
Cov(x_i,t e_i) t=1,2,3,……,T
با جایگزینی رابطه(۳-۱۴)در رابطه (۳-۱۳)خواهیم داشت :
(۳-۱۶):
Y_i,t=α_۱+ β_۱X_1i,t+ β_۲X_2i,t+u_i,t+e_i
در رابطه فوق،مقدار u_i,t نشان دهنده خطای هر مشاهده بوده و e_i به عنوان یک متغیر غیر قابل مشاهده نشان دهنده خطای (تصادفی) مقطعی معین می باشد. اگر i نشان دهنده مقاطع یا افراد باشد، در این صورت در برخی موارد به آن اثر انفرادی و یا ناهمگونی فردی نیز اطلاق می شود. به صورت مشابه همین واژه ها را در ورد شرکت ها نیز می توان بکار برد.بدین ترتیب u_i,t + e_i خطای کل با شرایط cov(u_it ,e_i) برای تمام t ها و تمام i ها است که آن را می توان به عنوان جمله خطای ترکیبی (v_it) تعریف نمود. بدین ترتیب رابطه (۳-۸) را می توان بشکل زیر خلاصه نمود:
(۳-۱۷):
Y_i,t=α_۱+ β_۱X_1i,t+ β_۲X_2i,t+v_it
بنابراین در مدل اثرات تصادفی (برخلاف مدل اثر ثابت که در آن هر واحد مقطعی مقدار عرض از مبدا ثابت خود را دارد)، عرض از مبدا _۱α ،میانگین تمام عرض از مبداهای مقطعی را نشان می دهد و جز خطای u_i،انحراف عرض از مبدا انفرادی را از میانگین مشخص می نماید. (مشکی۱۳۹۰).
۳-۱۴- تفاوت بین مفاهیم pooled & panel
اگر عرض از مبدا و ضرایب شیب در طول زمان و مکان ثابت باشد، می گوییم برآورد از نوع pooled بوده است. اگر مدل به گونه ای برآورد شود که عرض از مبدا ، شیب، و یا هر دو در ابعاد زمانی، مکانی یا هر دو ثابت نباشد و تغییر کنند، می گوییم برآورد از نوع panel است. (افلاطونی و نیکبخت،۱۳۸۹).
۳-۱۴-۱- آزمون چاو
چاو(۱۹۶۰) آزمونی را معرفی کرد که برای انتخاب بین دو مدل رگرسیون تلفیقی(pooled)و مدل اثرات ثابت مورد استفاده قرار می گیرد. فرضیات آزمون مزبور بشرح زیر می باشد:
H₀:α_۱ =α_۲=…α_n-1=0عرض از مبدا با هم برابرند
H₁:α_۱≠۰ Ǝ_i€ ۱,….n-1حداقل یکی از عرض از مبدا ها با بقیه تفاوت دارد.
در این آزمون ، فرضیه صفر بیانگر برابری ضرایب و عرض از مبدا شرکت های مورد بررسی بوده و از این رو رد فرضیه صفر مبین استفاده از روش داده های پانل (مدل اثرات ثابت) و عدم رد فرضیه صفر بیانگر استفاده از روش داده های تلفیقی (pooled) می باشد.

۲-۲-۷) حسّ آمیزی :
حسّ آمیزی نیز همچون پارادوکس از زیر مجموعه های تضاد (مطابقه) محسوب می شود.و در تعریف آن گفته اند: “در یک بیان دو حسّ به هم آمیخته شوند.^[۱۱۲]“
حافظ :
بدین شعر تر شیرین زشاهنشه عجب دارم که سرتاپای حافظ را چرا در زر نمی گیرد.
(۱۴۹-۱۴)
محوی :
که شیرین و تهرِی دآ شیعرهکانم وتی: “مهحوی” که میراوی فوراتی
(۲۹۸-۴)

ترجمه :
زمانی که شعرهای شیرین و تر و آبدار مرا دید گفت:محوی تو میراب فرات هستی.
برای جلوگیری از تطویل کلام به همین دو نمونه اکتفاء می شود ، سایر صنایع معنوی مانند مراعات النظیر، تلمیح ، تضاد در جای جای دیوان حافظ و محوی قابل ملا حظه است که به طور کامل بررسی آن ها در این پژوهش ممکن نیست.

نتیجه :
حافظ ومحوی ازمیان صنایع"دویست وبیست گانه^[۱۱۳]” بهترین ها را گزینش کرده و از آن ها به میزان مشخصی بهره گرفته اند،سعی آنان این است که روابطی پنهانی بین واژگان برقرار کنند امّا این ارتباط در کلام حافظ به گونه ای است که"در هر با رخواندن ،رشته های تازه ای از آن آشکار می شود و خبر از رؤیتی ژرف نسبت به جهان و هستی می دهد و آئینه ای است برای اضطراب های متافیزیکی انسان،در حقیقت گردش دایره وار این تقابل ها،و شبکه ارتباطی اجزای شعر او بی نهایت است^[۱۱۴]“. محوی بادرک هنر حافظ در صناعات معنوی از او تأثیر پذیرفته است.
۲-۲-۳) قالبهای شعری در دیوان حافظ و محوی
قالبهای شعری مورد استفاده شاعران کلاسیک عبارتند از:مثنوی،قصیده،غزل مسمّط،ترکیب بند،ترجیع بند،مستزاد،رباعی،دو بیتی و مفردات
قالب های مشترک شعری در دیوان حافظ و محوی :
۲-۲-۳-۱) غزل
در دیوان حافظ ۴۹۵ غزل هست که با غزل :
“الا ایّها السّاقی ادر کاساًوناولها که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکلها“
آغاز می شوند. و با این غزل که مطلع آن بیت زیر است پایان می یابند:
“می خواه و گل افشان کن از دهر چه می جویی این گفت سحر گه گل ،بلبل تو چه می گویی“
در دیوان محوی ۱۳۲ غزل کردی و ۷۵ غزل فارسی است که غزلهای کردی با غزل :
لهم بهحری فیتنه بهلَکی نهجاتت بدا خودا داویَنی با خودا بطره بهرده ناخودا
(۳-۱)

ترجمه :
اگر می خواهی از این بحر فتنه نجات یابی به مردان خدا متوسّل شو و از ناکسان دوری کن.
شروع می شود و با غزل زیر پایان می یابد:
خهتتی دهوری لیَوی ئالَت ئهی مهسیحا لام و بآ ههر له جامهی سهبز ئهضآ بؤ غهین و نوون و جیم و هآ
(۲۳۳-۲)

ترجمه :
ای یاری که لب تو مانند لب مسیح زندگی بخش است خط سبز دور لب قرمز رنگت شبیه برگ سبزی است که دور غنچه قرار گرفته باشد.
غزل های فارسی با غزل زیر شروع می شوند :
ای خنده،ز زیر لب جانانه بیرون آ ای نشئه فزا باده،زپیمانه بیرون آ
و با غزل زیر به پایان می رسد:
دهن نمای شرفیاب گوهر افشانی نفس گشای بوصف امّام ربّانی
۲-۲-۳-۲) قصیده
حافظ سه قصیده مدحی سروده است :
قصیده نخست شامل ۴۰ بیت در مدح شاه شجاع/ ص۸۱
مطلع :
شد عرصۀ زمین چو بساط ارم از پرتو سعادت شاه جهان ستان
مقطع :
هم کام من به خدمت توگشته منتظم هم نام من به مرحمت تو گشته جاودان
قصیده دوم ۴۰ بیت در مدح قوام الدین محمّد صاحب عیار وزیر شاه شجاع/ ص۸۵
مطلع :
ز دلبری نتوان لاف زد به آسانی هزار نکته در این کار هست تا دانی
مقطع :
به باغ ملک ز شاخ امل به عمر دراز شکفته باد گل دولتت به آسانی
قصیده سوم ۴۴ بیت داردو شاه شیخ ابواسحاق را مدح گفته است :/ ص ۸۹
مطلع :
سپیده دم که صبا لطف جان گیرد چمن زلطف هوا نکته برجنان گیرد

همان‌طور که مشخصه‌ های برازندگی جدول نشان می‌دهد داده‌های این پژوهش با ساختار عاملی و زیربنای نظری پژوهش برازش مناسبی دارد و این بیانگر همسو بودن سوالات با سازه‌های نظری است.
تحلیل عامل تاییدی متغیر مستقل محتوای وبسایت
در پرسشنامه ارزیابی پذیرش کیفیت خدمات الکترونیکی، رضایت و تمایلات مشتری در بانک ملت استان کرمانشاه، میزان تاثیر متغیر مستقل محتوای وبسایت با بهره گرفتن از ۶ سوال بررسی شده است(سوال های ۲۷ تا ۳۲). مدل زیر مدل استاندارد شده بررسی متغیر مستقل محتوای وبسایت در نرم افزار لیزرل می باشد که رابطه متغیر و نشانگرهای آن ترسیم شده است:
شکل ۴ – ۱۳ مدل استاندارد شده بررسی متغیر مستقل محتوای وبسایت در نرم افزار لیزرل
با توجه به شکل بالا معیارهای RSMEA، P-Value و کای دو تقسیم بر درجه آزادی در سطح قابل قبولی قرار دارند و مدل دارای برازش مناسب می باشد. شکل بالا نشان می دهد که سوال ۲۷ دارای بیشترین تاثیر با میزان تاثیر ۴۰/۰ و سوال ۲۸ دارای کمترین تاثیر با میزان تاثیر ۰۳/۰- روی متغیر مستقل محتوای وبسایت می باشند.
اکنون به بررسی معنی داری هر یک از روابط فوق با بهره گرفتن از نمودار آماره تی استودنت می پردازیم. با توجه به اینکه مقدار آماره تی استودنت نشان داده شده در شکل زیر برای سوال های ۲۷، ۳۰ و ۳۲ بیشتر از ۹۶/۱ است، در نتیجه روابط بین این ۳ سوال و متغیر پنهان معنی دار می باشند و برای تجزیه و تحلیل های بعدی و استفاده در مدل معادلات ساختاری باید در مدل بمانند. ولی برای سوال های ۲۸، ۲۹ و ۳۱ مقدار آماره تی از ۹۶/۱ کمتر است، پس این ۳ سوال برای تجزیه و تحلیل های بعدی و مدل معادلات ساختاری باید حذف شوند.

شکل ۴ – ۱۴ مقادیر t-value مدل استاندارد بررسی متغیر مستقل محتوای وبسایت در نرم افزار لیزرل
با توجه به مقادیر آماره تی استیودنت مربوط به خطا ها ملاحضه می گردد که مقادیر این آماره برای همه سوال ها بیشتر از ۹۶/۱ است و نشان می دهد که با مقدار معناداری از خطا مواجه هستیم. برای آنکه نشان دهیم این مقادیر به دست آمده تا چه حد با واقعیت‌های موجود در مدل تطابق دارد باید شاخص‌های برازش مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین با توجه به بار های عاملی موجود در هر یک از ابعاد می‌توان در مورد اهمیت هر یک از نشانگرها تصمیم گیری نمود.
جدول ۴ – ۱۵ بارهای عاملی و T-Value نشانگرهای مربوط به بررسی متغیر مستقل محتوای وبسایت