با بررسی آیات قرآن مجید و روایات استنباط می شود که:
۱ – احکام دنیوی ارتداد در هیچ یک از آیات بیان نشده و تنها سخن از وعید عذاب در آخرت می باشد؛ لذا احکام ارتداد که در فقه اسلام مطرح است به روایات پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) استناد گردیده است.
۲ – ارتداد در صدر اسلام با انگیزه های اقتصادی یا سیاسی و تعصبات قبیله ای بوده نه فکری.
۳ – هیچ تیغی بر دروازه خروج از اسلام وجود ندارد و افراد نالایق و گمراه، به مصداق آیه «لا اِکراهَ فِی الدّینِ»(بقره، ۲۵۶) می توانند آزادانه از دروازه اسلام خارج شوند ؛ چرا که عقیده به دین باید قلبی باشد و قلب با اکراه جمع نمی شود لذا چنانچه اکراه فعلیت یابد ایمان قلبی از فعلیت خارج می شود.از طرفی روان آدمی به گونه ای است که به هر آنچه منع و محدود شود متمایل تر می شود همانگونه که امام علی (ع) می فرماید:«اَلإنسانُ حَریصٌ عَلی مُنِعَ.»
۴ – از دیدگاه اسلام، انسان فطرتاً آزاد خلق شده و آزادی از حقوق اولیه ی ملت هاست.تفکر و عقیده قلبی نیاز به مجوز نداشته و قابل منع نمی باشد.امام خمینی(ره) می فرماید:«مگر آزادی اعطا شدنی است؟خود این کلمه جرم است.کلمه این که اعطا کردیم آزادی را، این جرم است.آزادی مال مردم هست خدا آزادی داده به مردم، اسلام آزادی داده… اعطا کردیم چه غلطی است؟!»
۵ – کسانی که صرفاً به دلیل بروز شبهه و بدون عناد و از روی عدم درک حقیقت به انکار چه چیزی می پردازند مشمول مجازات ارتداد نخواهند بود ؛ لذا مرتد مجازات جحود و انکار عالمانه خود از حقیقت را می بیند.
اصولاً همه مکاتب الهی بویژه اسلام نه تنها با آزادی عقیده موافق است بلکه برای رهایی بشر از قید و بند هایی که روح و جسم آدمی را در گرو خود گرفته پا به عرصه ی حیات اجتماعی بشر گذارده اند ؛ اما در عین حال با خصوصیتی که ادیان دارند همیشه نوعی الزام، تقیید، باید و نباید را برای بشر توصیه می کنند، آزادی مطلق معنا ندارد.اسلام آزادی عقیده را پذیرفته و اصولاً عقیده و ایمانی که از روی انتخاب، فکر و اندیشه نباشد بلکه ناشی از تأثیر محیط و یا تقلید از دیگران باشد را نمی پذیرد و همگان را در انتخاب دین دعوت نموده به هر حال در نظر اسلام، انسان از نظر تکلیف شخصی بین خود و پروردگار اولاً حق ندارد بدون دین، مسلک و مرام زندگی کند بلکه باید حیات فردی و اجتماعی خود را در چارچوب ادیان الهی قرار دهد.دوم به نظر می رسد مسأله ارتداد در بین گروهی از اندیشمندان مسلمان چه شیعه و چه سنی دچار نوعی افراط و تفریط گردیده زیرا گروهی هر گونه تغییر و تبدّل در عقاید اسلامی را موجب ارتداد دانسته به حدی که حتی شک و تردید و یا انکار قلبی اصلی از اصول اسلامی یا فرعی از فروع ضروری آن را از مصادیق ارتداد دانسته اند و از طرفی بعضی دیگر راه تفریط را پیموده و اصولاً مجازات مرتد در اسلام را بطور کلی منکر شده و یا حداقل قتل مرتد را منکر شده اند و بعضی حتی قتل مرتد را حرام دانسته اند.به نظر می رسد هر دو گروه نسبت به آیات و روایاتی که پیرامون موضوع ارتداد و مرتد وارد گردیده کم لطفی نموده اند ؛زیرا مطلق شک یا انکار و حتی مطلق خروج از دین، ارتداد نیست بلکه خروجی که همراه با انگیزه های شیطانی و به قصد اهانت و تضعیف مسلمین باشد ارتداد محسوب می گردد.از طرف دیگر مجازات و حتی اعدام مرتد از مسلمات فقه شیعه و سنی است که به سادگی نمی توان از آن گذشت.مضافاً بر اینکه اگر در اسلام مجازاتی برای مرتد وضع نشده بود . اسلام از این جهت مورد سؤال و اشکال بود که چگونه دست خیانت کاران، توطئه گران، تضعیف کنندگان و شبهه افکنان در اسلام را باز گذاشته و به آنها اجازه داده با خیال راحت به اسلام و مسلمین تاخته و مقدسات مسلمین را به استهزاء گرفته و اسلام هیچ حکمی در این زمینه نداشته باشد و به تبع هیچ کس حق نداشته باشد با آنها برخورد کند.بنابراین در عین حالی که مرتد فقهی تنها کسی است که با علم و آگاهی، حقانیت اسلام را درک کرده و به آن اقرار نموده ولی به قصد صدمه زدن به آن یا تضعیف جامعه اسلامی و ارزش های آن از اسلام خارج شود و به وسیله گفتار یا اعمال ناشایست خود آن را اظهار می کند اما با این وجود اعتقاد راسخ داریم که مجازات مرتد نیز یکی از احکام حکمت آمیز و لازم اسلام است که جلوی خیانت و توطئه تجاوز کاران به ساحت مقدّس اسلام را می گیرد.زیرا خنثی کردن توطئه کسانی مانند سلمان رشدی مرتد جز از راه مجازات سخت مرتدین امکان پذیر نیست.بدین ترتیب در یک نگاه دقیق و عمیق به مسأله آزادی عقیده در اسلام و همچنین مسأله ارتداد نه تنها بین آن دو تنافی و نا سازگاری مشاهده نمی شود بلکه مکمل یک دیگر هستند.بدین طریق اسلام با حکمت و دور اندیشی خود هم راه را برای آزادی فکر، اندیشه و عقیده هموار نموده و هم راه سوء استفاده های احتمالی را به شدّت مسدود نموده است .

والحمد الله رب العالمین
پیشنهادها :
۱ – فرد مسلمان آزاد است عقیده ای باطل اختیار کند.حق انتشار آن را چنانچه منجر به بروز اختلال در نظم اجتماعی حاکم بر جامعه شود و بر مناسبات اجتماعی آسیب رساند، ندارد.امروزه همگام با پیشرفت نظام قانون گذاری اسلامی بهتر است ضمن تفصیلی که از مسأله آزادی اعتقادی ارائه می شود، در مواردی که ابراز اعتقاد از حیطه خاص خود خارج شده و نظم اجتماع را دچار اختلال نموده است، آن را در قلمرو جرم سیاسی قرار داده و ضمانت اجرایی کیفری خاص برای آن در نظر گرفته شود.
۲ – در اینکه حکم ارتداد حد است یا تعزیر، بین فقها اختلاف است لذا اگر تعزیر باشد امکان تعدیل آن توسط حاکم اسلامی میسر است و در این صورت عنصر شرایط و مقتضیات زمان و مکان نقش مهمی در آن ایفا خواهد نمود.
۳ – با توجه به اهمیت موضوع ارتداد در شریعت مقدس اسلام و گسترش اقسام دعاوی با موضوع ارتداد در محاکم و جرم نبودن این مقوله بعلت سهو قانون گذار شایسته است تا مراجع قانونگذاری در این مورد تدابیری بیاندیشند و با وضع مقررات و قوانین راجع به ارتداد، علاوه بر جرم دانستن آن، ابعاد مختلف این پدیده سیاسی و اعتقادی را مشخص کنند و ضمن بر شمردن شرایط تحقق آن، مجازات شخص مرتد در قانون پیش بینی شود تا محاکم دادگستری در مواجه با اتهام ارتداد به راحتی تصمیم گیری نمایند.
فهرست منابع و مآخذ:
الف: کتاب ها
۱ – فارسی:
۱ - آقامیری، سیده طاهره، نمای شخصیت در فرهنگنامه ایمان و کفر در قرآن،چاپ اول، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه،زمستان ۱۳۸۳
۲- آیتی، حمید، آزادی عقیده و بیان به همراه دو نوشته حقوقی دیگر، چاپ اول، تهران،انتشارات فردوسی، سال ۱۳۷۳
۳ – اسماعیلی، ذبیح الله، آن سوی سراب، چاپ اول، تهران، نشر معارف، سال ۱۳۸۱
۴ – امامی، محمد جعفر، چراغ ایزد؛ بررسی فشرده ای از سخنرانی هاشم آقاجری در خانه معلمان همدان، چاپ اول، تهران، انتشارات پرتو ولایت، ۱۳۸۳
۵ – بازگیر، یدالله،منتخب آراء قطعیت یافته دادگاه ها در امور جزائی، جلد دوم، چاپ اول، تهران، انتشارات دانش نگار، سال ۱۳۷۹
۶ – باقری، علی، نقش فرهنگ در تحول دولت و دین مسلمانان، چاپ اول، تهران، مرکز نشر بین الملل، ۱۳۸۴
۷ – توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، چاپ دوم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین، سال ۱۳۷۹
۸ – جعفریان،رسول، تاریخ سیاسی اسلام، جلد اول، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد، سال ۱۳۷۱
۹ – جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ پنجم، تهران، بنیاد راستاد، سال ۱۳۶۳
۱۰ – جوادی آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر در اسلام، چاپ اول، قم، مرکز نشر اسرا، سال ۱۳۵۷
۱۱ – حاجی زاده، پوریا، آقاجری، چاپ اول، تهران، انتشارات جامه دران، سال ۱۳۸۲
۱۲ – دستغیب شیرازی، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، جلد دوم، چاپ ششم، تهران، انتشارات جهان، سال ۱۳۶۰
۱۳ – شیخیان ثابت، علی، مروری بر زندگانی پیامبر(ص) و امامان (ع)، چاپ اول، تهران، اداره آموزشهای عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، ۱۳۷۸
۱۴ – صرامی، سیف الله، احکام مرتد از دیدگاه اسلام و حقوق بشر، چاپ اول، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، ۱۳۷۶
۱۵ – طباطبائی مؤتمنی، منوچهر، آزادی های عمومی و حقوق بشر، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۰
۱۶- غزالی، محمد، حقوق بشر، ترجمه باقر موسوی، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی، سال ۱۳۴۶
۱۷ – غلامی دهقی، علی، جنگ های ارتداد و بحران جانشینی پیامبر(ص)، چاپ اول، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)،۱۳۸۱
۱۸ – قربانی، زین العابدین، اسلام و حقوق بشر، چاپ اول،تهران، کتابخانه صدر، سال ۱۳۴۹
۱۹ – مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، جلد اول، چاپ سوم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸ هـ.ش
۲۰ – مطهری، مرتضی، جهاد، قم، انتشارات صدرا، بی تا
۲۱ – معین، محمد، فرهنگ معین(فارسی)، جلد سوم، چاپ اول، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۸۲
۲۲ – مهر پور، حسین، دیدگاه های جدید در مسائل حقوقی، چاپ اول، تهران، مؤسسه اطلاعات، سال ۱۳۷۲
۲ – عربی:
۲۳ – قرآن کریم
۲۴ – نهج البلاغه
۲۵ – ابن اثیر شیبانی، ابوالحسن، الکامل فی التاریخ، جلد دوم، بیروت، دار صادر،سال ۱۴۰۲ ه.ق
۲۶ - ابن اثیر شیبانی، ابوالحسن،النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، جلد سوم، قم، اتتشارات اسماعیلیان، ۱۳۶۲
۲۷– ابن سعد زهری، محمد، الطبقات الکبری، جلد چهارم، بیروت، بی تا
۲۸– امین، احمد، فجر الاسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، سال ۱۹۷۵
۲۹ - حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، جلد یازدهم، تهران، اسلامیه ، ۱۴۰۱ ه.ق
۳۰ – حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبه امیر المؤمنین(ع)، سال ۱۴۰۳ ه .ق
۳۱ – حلی، علامه، ارشاد الاذهان در سلسله الینابیع، به کوشش علی اصغر مروارید، جلد سی و یکم، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۳-۱۹۹۳
۳۲- حمیری، ابن هشام، السیره النبویه، جلد اول ، قم، انتشارات ایران، ۱۳۶۳
۳۳- خمینی، الامام سید روح الله، تحریر الوسیله، جلد دوم ، قم، بی تا
۳۴- خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، جلد سوم، قم، آل بیت(ع)، بی تا